How to use the dictionary

This content is available only in sardinian.

Totu su chi pertocat su foedhu est distintu in partes (o 'campos', ispàtziu distintu in s'ischeda/record) cumenciadas cun d-unu símbulu a manera fintzes de agiudare s'ogu: solu sa parte de sa paràula/lemma no comènciat cun d-unu símbulu, ma iscrita diferente fintzes de mannària e bisura.

1. Paràgula/lemma e variantes.

Totu is foedhos in s'órdine alfabbéticu (o lemmas) portant sa vocale tónica marcada cun acentu gràficu po inditu seguru de comente si pronúnciant. De totu is variantes chi at fatu a chistire – faina fata cricandho de cumprèndhere innanti s'ortografia de is Autores, cosa no sèmpere crara – sa paràula o lemma cabidianu est sèmpere su primu de totu is variantes in s'órdine alfabbéticu e po cuss'etotu is variantes chi benint aifatu prus ainnanti giughent s'inditu de rinviu / -> / a issu.
Candho est capitau chi variantes prus ainnanti de su lemma cabidianu benint aifatu sentz'àteru lemma in mesu (variantes fatantes), sa variante aifatu est posta impare e custa puru portat s'acentu gràficu po marcare sa vocale tónica e si at capitau deosi verbos s'est arrisparmiada sa parte de s'arraighina deunudotu oguale, es. impalitài, -àre, -àri, e su matessi fintzes po is lemmas cun rinviu, es. annuilàe, -ài, annuirài -> annuidài.
A destra de su lemma cabidianu est posta sa categoria grammaticale e a destra de custa is variantes prus atesu in s'órdine alfabbéticu, iscritas cun sa régula de s'acentu gràficu e po cussu (si no est necessàriu un'inditu prus precisu) portant s'acentu iscritu in sa tónica solu candho custa est sa voc. 1 (che a arrú) o sa voc 3 (che a làcana) coment'est in sa fraseologia incungiada: es. tusólzu, nm: tusórgiu, tusorju, tusorzu. Cun su lemma cabidianu a prus de sa categoria grammaticale e is variantes si agatat totu su chi pertocat su foedhu: a) s'ispiegatzione de su significau, b) is manera de nàrrere, c) is sinónimos e contràrios, d) sa fraseologia, e) is sambenaos e provérbios, f) sa numencladura iscientífica, g) is tradutziones, sèmpere chi dhue ndh'apat.
Po un'ispartzidura méngius de su materiale incungiau po dónnia foedhu, e mescamente po no dèpere cricare in prus de una lítera, a su lemma cabidianu rinviant is variantes cun sa matessi lítera de cuménciu, ponendho in àtera lítera is variantes cun lítera de cuménciu diferente (candho ndhe at capitau) e ponendho però sèmpere coment'e variante fintzes su primu lemma de is variantes cun àtera lítera de cuménciu, e in cussu puru su materiale chi pertocat su foedhu: deosi, po agatare unu foedhu cun su chi dhu pertocat no si depet cricare in prus de calecuna pàgina. A dónnia modu, cun su lemma cabidianu donniunu podet bíere cun d-una castiada totu su sardu, cumprèndhere cantu de diferente e de oguale dhue at, e méngius puru dhu biet cun sa fraseologia: est su sardu postu cun su sardu, totu fache apare!

2. Ispiegatzione.

In custa parte s'ispiegat su significau de su foedhu, o is significaos, distintos cun puntu e vírgula. In custa editzione – novidade manna – s'est cricau de ispiegare totu pínnigu in manera unitària in sa foedhada de mesania, sa chi méngius si prestat po fàere de ponte inter totu is àteras foedhadas ca arresurtat, coment'e fonologia, morfologia e léssicu, cun prus pagu diferéntzias si dha cunfrontaus cun calesisiat àtera foedhada e si podet cunsiderare abberu sa prus comuna ca cundividit prus piessignos cun totu s'àteru sardu, intanti chi est una foedhada vera e no artefata, est su sardu chi sa gente de mesania at manigiau de sèmpere e che a totu s'àteru est perfetamente limba sarda, prus fàcile a cumprèndhere e tandho prus adata a ispiegare puru. E tenet giai literadura meda e glossàrios.
Ma prus de una borta est capitau de no connòschere su foedhu necessàriu comente dhu narat sa mesania chi tenet prus firmesa e tandho s'est cricau in su restu de sa mesania chi distinghet una barantina de bidhas de mesu, e calecuna borta s'est postu fintzes, o in prus, unu foedhu de àtera foedhada, no solu ca su chi prus contat est de ispiegare in sa méngius manera ma fintzes ca tocat chi sa foedhada de mesania puru si cumpletet cun s'àteru sardu dónnia borta chi arresurtat útile.
In custa editzione puru arresurtant ancora foedhos chentza ispiegatzione po farta de connoschéntzia (sigla its?). Ma funt meda prus pagos de s'editzione de su 2000 ca de medas in su trassintru si est agatau su materiale po rimediare, ma dhue ndh'at, e si funt lassaos ca cun sa fraseologia chi dhos documentat giaent totu s'idea de no èssere una fadhina e a dhos pònnere podent giare sèmpere sa possibbilidade de dhos recuperare in prenu.
Candho su lemma est unu verbu podet capitare chi custu presentet formas diferentes mescamente de sa desinéntzia prus comuna, o diferente a logos (es. indic. imp. 1ˆp. pl. abbaidaemus, prus pagu frecuente de abbaidaimus/-aimis, o su ger. de èssere senne, senno prus pagu de sendhe, essendho) e benit sinnalada, chistia; ma is desinéntzias e formas prus comunas funt cussas de sa coniugatzione cumpleta de su verbu de cussa genia. Is coniugatziones cumpletas puru funt cussas de sa mesania (po su prus, 52, a parte e in prus unos cantu verbos distintivos de calecuna foedhada: arròsciri, chèrrere, dare, donai, fragai, nuscare, subènnere, zubilare); ma a dónnia modu dhue funt is ausiliàrios èssere e àere coniugaos in manera cumpleta in mesania e fintzes a foedhadas (campidanesu, nuoresu, logudoresu, baroniesu) e unu de dónnia coniugatzione (contare, tèssere, cosire) coniugaos cumpletos in forma sinótica de is desinéntzias prus comunas chi permitint de coniugare calesisiat verbu de calesisiat foedhada, faendho sèmpere salvas, bolendho, is formas diferentes giai sèmpere sinnaladas cun s'ispiegatzione. Is verbos coniugaos funt de cricare sèmpere in s'órdine alfabbéticu.

3. Comente si narat (csn) o maneras de nàrrere.

In custa parte funt assentadas is maneras de nàrrere chi imperant su foedhu lemma o var. manigiandhodhu de una manera o cun significaos bortas meda diferentes o chi a dónnia modu arrechedint àtera ispiegatzione; custu s'est fatu mescamente candho is maneras de nàrrere funt medas (po calecuna s'est a preferu lassada cun s'ispiegatzione generale).
A diferéntzia de s'ispiegatzione generale, giai sèmpere s'ispiegatzione de is maneras de nàrrere si est lassada e sighia a fàere a sa campidanesa po csn buscadas in àteras foedhadas, e a sa logudoresa po csn buscadas a sa campidanesa, siat po fàere in custu puru prus cunsideru de totu su sardu e siat ca coment'e ispiegatzione andhat bene meda sa manera de nàrrere in àtera foedhada, candho dhu'est, po su matessi significau.

4. Sinónimos (sinón.) e contràrios (ctr.).

Dónnia borta chi at fatu, impare a su foedhu si funt postos in 'campu' distintu fintzes is foedhos diferentes deunudotu coment'e léssicu ma cun significau in totu o in parte oguale a su foedhu ispiegau, e deasi etotu is foedhos (chi arresurtant meda prus pagos) cun significau contràriu: est unu materiale chi agiudat a cumprèndhere méngius su foedhu e podet arresurtare de agiudu fintzes po agatare un'àteru foedhu prus adatu de impreare segundhu ite si tenet de nàrrere o iscríere. In custa matessi parte de custa editzione si funt ispostaos de su campu lemma totu cudhos foedhos de su cadhuresu (cdh.) e de su tataresu (ttrs.) chi, fintzes essendho de matessi significau de su sardu, tenent un'àteru manígiu segundhu is piessignos de custas foedhadas (chi no arresurtant propriamente limba sarda). Po cussu su contu de is lemmas pertocat solu su sardu e solu de su sardu est sa fraseologia chistia.

5. Fraseologia.

Nudha est méngius de bíere su manígiu biu chi si faet de su léssicu distintu cunforma a is significaos chi tenet: custu manígiu si faet a bíere cun sa fraseologia chistia e ispartzia segundhu is significaos distintos in noe 'campos' numeraos (F1, F2… F9), po su prus no necessàrios ma a bortas fintzes pagos.
Sa fraseologia est sa limba trebballandho e dhue arresurtat totu sa grammàtica e totu sa sintassi, e antzis s'est chistia no solu po su significau de su foedhu ma apostadamente po fàere a bíere su manígiu distintivu de su sardu oe in prus de unu piessignu unu pagu cunfúndhiu cun su manígiu de s'italianu.
In totu su Ditzionàriu dhue at prus de 42.900 'campos' de fraseologia chistia in sa literadura de totu is foedhadas e méngius controllada apustis de s'istúdiu de sa Grammàtica de sa limba sarda pubblicada su 2008 cun s'Editore Condaghes; ma de fraseologia dhue ndh'at in prus fintzes in is 'campos' de sa prima editzione.

6. Sambenaos e provérbios (smb, prb).

De totu is sambenaos si funt pigaos solu cudhos chi currespondhent a foedhos comunos – e solu po custu assimbígiu ma chentza pretesa de ispiegatzione – e iscritos comente dhos at iscritos s'anàgrafe, cosa chi podet arresurtare de currègere in sa pronúncia si si abbàidat a comente faet su foedhu comunu.
Is provérbios funt testimonia de sa méngius cultura de sa gente e tenent s'utilidade de ispiegare méngius su foedhu lemma: a s'unu o a s'àteru iscopu s'est abbaidau isceberandho is provérbios chistios.

7. Númenes iscientíficos (nms).

Sa nomencladura iscientífica est de giudu po giare a su foedhu un'inditu e unu valore prus largu, 'internatzionale', e po bisóngiu de méngius precisione, e si est chistia dónnia borta chi at fatu a ndhe agatare cun seguresa. In su 'campu' nms dhue at, in prus, un'incurtzadura de is categorias de foedhos segundhu su campu semànticu (es. crn po partes de sa carena, drc po is druches, rbr po is partes de is matas/àrbures, matedu) a manera de ndhe bogare cun médiu informàticu totu is foedhos de unu campu semànticu; mancari, custas categorias funt pentzadas unu pagu a sa grussera e mancu própriu totu is possíbbiles, ma in manera giai útile. A bortas su nms veru e própriu est postu impare cun s'ispiegatzione generale po una calidade de sa cosa chi s'inditat cun su foedhu lemma si no est rapresentada cun sa tradutzione.

8. Etimologia.

S'etimologia vera e própria est cussa arresurtada prus segura e po cussu no si est posta cussa chi no agatat cuncordos is glotòlogos: in prus de s'étimu (foedhu de àtera limba) s'est posta una sigla puru a inditare de cale àtera limba benit su foedhu manigiau in sardu; totu is bortas chi s'étimu est arresurtau deunudotu oguale a sa tradutzione (candho dhue funt una e àtera) si est posta solu sa sigla chi distinghet sa limba (in pràtiga spn po ispagnolu o itl po italianu) po no arrepítere su matessi foedhu in is duos 'campos'. Candho est foedhu chi si est formau de su sardu etotu, su prus de is bortas dhu'est sa sigla srd, o srdn po su sardu prelatinu (sardianu segundhu sa definitzione de M. Pittau).

9. Tradutzione.

In custa editzione de su Ditzionàriu portant sa tradutzione a chimbe limbas (francesu, inglesu, ispagnolu, italianu e tedescu) pagu prus de 22.100 lemmas – is matessi cun totu is chimbe tradutziones – in s'idea de rapresentare cantos prus significaos possíbbile ma chentza furriare totu su possíbbile, isceberandho is prus de importu prus che àteru po s'impreu comunu. Deosi is foedhos de tradutzione contaos una sola borta (in s'italianu, postu in archíviu distintu, fintzes ca, impare a, e in prus de, su materiale essentziale sardu, s'italianu at fatu de cunfrontu po is àteras limbas) arresurtant pagu prus de 18.600 (e su matessi depet arresurtare po is àteras limbas), cosa chi bolet nàrrere chi una matessi tradutzione dha podeus agatare in prus de unu foedhu sardu.
A distintu po s'italianu, in su 'campu' de s'ispiegatzione e de is maneras de nàrrere dhue at unas 350 tradutziones in prus chi po calecunu motivu no arresurtant in su 'campu' de tradutzione (e ne in s'archíviu), ma custas puru arresurtant in s'Imbesse de s'italianu. No sèmpere totu su significau de su foedhu sardu est rapresentau cun sa tradutzione ma solu cussu prus comunu (o cussos prus comunos o de prus importu) e de is significaos de pònnere cun tradutzione s'est a preferu isceberau su chi est partu prus impreau o prus adatu, e faendho sèmpere contu chi cun is sinónimos e contràrios donniunu podet fintzes isceberare in manera diferente su foedhu de manigiare.