abbrabài , vrb: barbai Definitzione
pònnere barbas, arraighinas, tzeurras, cambos: si narat de sèmenes chi bogant sa tzéurra, naschindho
Sinònimos e contràrios
abbarbigare,
abbrossare,
arrexinai,
chimire,
inceurrare,
ingrilliri,
tidhire
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre racine,
s'enraciner
Ingresu
to root
Ispagnolu
echar raíces,
arraigar
Italianu
radicare
Tedescu
Wurzel schlagen.
ammaciociàe, ammaciociài , vrb Definitzione
fàere a macióciu, pònnere prupas, crèschere
Sinònimos e contràrios
imprupire
Frases
Olghixedha… in cussu tempus gei fuit Olghixedha, ma immoi gei s'est ammaciociada!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
grossir,
engraisser
Ingresu
to fatten
Ispagnolu
engordar,
echar carnes
Italianu
diventar grasso,
impolpare
Tedescu
dick werden.
aogàre , vrb: aograre,
aojare,
aoxare Definitzione
betare o furriare is ogos a castiare ccn. cosa po che dha pigare, po dha bòllere, disigiandhodha
Sinònimos e contràrios
abbadiai,
addojulare,
oghiai
Frases
aiat aojadu unu fiotu de tràilas pro che las furare ◊ no fint pagos sos chi l'aiant aojada, candho fit in sos vint'annos!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
jeter les yeux
Ingresu
to glance at
Ispagnolu
echar el ojo
Italianu
adocchiare
Tedescu
liebäugeln.
aojadúra , nf Definitzione
su aojare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
œillade
Ingresu
glancing
Ispagnolu
el echar el ojo
Italianu
adocchiaménto
Tedescu
Anblicken.
apetàre , vrb Definitzione
pònnere su petu nou, unu pígiu nou a su fundhu de is iscarpas, de mesania a sa punta, asuta
Sinònimos e contràrios
arressolai,
impetare,
inciolai
Frases
su catolàgiu, poveritu, cun totu cussos fundhos de apetare!…◊ oe amus de apetare iscarpas
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ressemeler
Ingresu
to resole
Ispagnolu
echar medias suelas
Italianu
risuolare
Tedescu
neu besohlen.
betàe , vrb: betai,
betare,
vetare Definitzione
giare o fuliare a terra una cosa a imboladura, a cropu; pònnere in pitzu, e rifl. giare a pitzu a ccn. o a css. po si ndhe fàere mere, po dhi fàere male, po ndhe aprofitare o fintzes solu, si est trebballu, po ndh'àere gana de dhu fàere; lassare andhare de artu (abba, froca, gràndhine), furriare, fàere orrúere; pònnere cosa in istrégiu imbuidandhondhe de un'àteru; incrubare, fàere pèndhere a una parte
Sinònimos e contràrios
detai,
foliai,
frundhire,
ghetai*,
imbolare,
ingullire,
irbersulare,
isciusciai,
istrampare,
lampare 1
/
assemizare
/
falare,
pròere,
rúere
/
incurpare
/
semenai
| ctr.
arragolli,
collire
Maneras de nàrrere
csn:
betàresi a carchi cosa = pònneresi a fàghere carchi cosa, infrundhire; betare apare = nàrrere afaiu, fuedhai sentza de fai distintzioni tra cosas diferentis; betare (cosa, cosas) a una, a unu, totu a unu = pònnere paris, pònnere totu paris cosas diferentes, distrúere o isordulare su logu; betare raighinas = pònniri arréxinis; betàresi a…(+ agt) = fàghere finta de èssere…(+ agt); betare boghe = ghetare boche, cramare, tzerriai; betare boghes = ghetare boches, zubilare, tzerriai po dannu, po agiutóriu; betare una fusilada, unu tiru, unu bandhu = isparare, bandhire; betaresila a pérdida = fai finta de no àiri inténdiu, o cumpréndiu; betare in frimmu = inzertàrela, fàghere una cosa chi andhat bene meda, fàghere inzertu; betare s'àstula a unu = assemizare a unu, àere s'assemizu de un'àteru, leare su naturale de un'àteru; betare sas neghes a unu = dare sa curpa; betare su trau, su berre, su mascru = dare su mascru a su fiadu fémina in more; betare pagamentas, abba, lughe, afitu a pagare = mandai s'avisu de pagai; betare sos canes, sos carabbineris = pònniri is canis, is carabbineris avatu de ccn.
Frases
betachelu a su fogu cuss'abbunzu! ◊ betasidhu un'istidhu de abbardente, o una cícara de cafei! ◊ a sos frores lis cheret betadu abba ◊ betadu bi ndh'as, de sale, a sa padedha? ◊ beta mànigu a sos animales! ◊ s'iscuru, ite apretu a si ch'esser betadu in ponte! ◊ tzertos ndhe apo bidu chi, pro chi siat toscu mísciu a fele, che lu betant che mossu saboridu (G.Sini)◊ no resessit a che ndhe betare prus, de nudha, a corpus! ◊ beto sas camisas in sa pala de una cadrea
2.
li si sunt betados sos corbos! ◊ s’ae si betat a s’olia, a sa ua, a sa figu ◊ at lassadu su bufonzu e si est betadu a su tabbacu ◊ za l'at abbertu s'ogru, no si est betadu a sa cosa mala, no! ◊ a sa ferràina bi amus betadu su bestiàmine ◊ cantu ses sétzidu in cue, ficadindhe e bétadi a fàghere! ◊ mamma si at betadu s'issallu e ch'est essida ◊ si mi faghet dannu li so betendhe sos carabbineris! ◊ cheret betadu su bestiàmine a s'abba, ca est sididu
3.
si est betadu a mortu, a drommidu, a malàidu, a mudu, a macu ◊ a sa leva si est betadu a surdu pro no fàghere militare
4.
totu a sa mama at betadu custa pisedha ◊ e a chie nachi si est betadu, custu, chi faghet gai?! ◊ già li at betadu, su bratzu de su nonnu!…◊ già li at betadu, sa nàschida!…◊ no lu tzírighes, a isse: si li betat s'àstula de sos tios no ti faedhat prus! (G.Ruju)
5.
e candho betades, a campu, cun su bestiàmine? ◊ cussos che sunt betados in cussa falada
6.
si cudhas criaduras faghent dannu, sas neghes deo las beto a su mannu ◊ su dannu chi at fatu cudhu lu sunt betendhe a tie!
7.
candho no teniat àteru tribàgliu si leaiat calchi narvonedhu a si lu betare a trigu ◊ betamus sos ortos a basolu e moriscu ◊ sos ómines che sunt betendhe fae ◊ de ortos sa zente como no ndh'est betendhe prus!
8.
lèadi su paracu ca est betendhe ◊ si betat, oe, est froca ◊ est lampendhe, tronendhe e betendhe meda
9.
los at betados unu cadhu currindhe chi lis est coladu acurtzu ◊ dae tentu comente ti moes, ca mi betas! ◊ sa frebba mi at bedatu a terra ◊ est coladu chentza abbaidare e mi at betadu
Tradutziones
Frantzesu
jeter,
verser
Ingresu
to throw,
to pour (out)
Ispagnolu
echar,
arrojar,
verter
Italianu
gettare,
buttare,
méscere
Tedescu
werfen,
eingießen,
einschenken.
briàre , vrb: brigai,
brigare Definitzione
giare unu certu, una briga, nàrrere cosa a unu, pigare a ccn. a tzérrios o cun arrennegu; nàrrere foedhos malos s'unu a s'àteru, tènnere murrúngiu mannu, a boghes e a gherra puru
Sinònimos e contràrios
abbetiae,
aciociai,
brigociae,
certai,
ghirtare,
irvapiare,
iscancamurrare,
pabarotare,
trilliare
Frases
fiant brighendi prima de cummentzai sa riunioni ◊ a briare chin tecus no bi at gustu ◊ cun sos cumpanzos tuos no ti brighes! ◊ sa mama l'at brigadu, a su pitzinnu, ca fit ora meda in ziru ◊ ci babbu e mama mi brigant tegno passiéncia ◊ aiat brigau s'amigu ca dh'aiat lassau solu ◊ murrunzade ma no bos brighedas!◊ brigadas apare si seis cun sa bighina, chi no dha bio prus in domo tua?
2.
dae candho ant brigadu no sunt prus, cussas famíllias, e mancu si faedhant ◊ abbàssiami sas boghes, chi parimus brighendhe!
Sambenados e Provèrbios
prb:
si unu no cheret duos no brigant
Ètimu
itl.
brigare
Tradutziones
Frantzesu
réprimander,
tancer,
rabrouer,
se disputer,
se quereller
Ingresu
to dispute
Ispagnolu
reprochar,
echar la bronca,
pelear
Italianu
redarguire,
rimbrottare,
bisticciare,
diverbiare,
litigare
Tedescu
ausschelten,
streiten.
caciàre , vrb: cassae,
catzare Definitzione
bogare, fàere istesiare, fuire, andhare atesu; leare o bogare calecuna cosa chi no serbit; prnl., lograre una cosa disigiada (nau fintzes de bisóngiu, óbbrigu)
Sinònimos e contràrios
irbersulare,
irghelare,
iscabbúllere,
iscastedhare,
ispitzigare,
leai,
mòere,
pristare,
sputzai
| ctr.
auntzare,
inciulai,
batire,
chèrrere,
cramare,
pònnere
Maneras de nàrrere
csn:
catzàresi su capoto = bogaresiche su capoto; catzàresi su sonnu = iscidaisindi; catzàresi unu disizu, sa preítia, su bisonzu, sa muga, unu dépidu, un'óbbrigu, su sidi, su machine; catzàresi o ischíresi catzare sa musca = èssiri bellu a si difèndiri; catzàresi s'impinnu, sa promissa = fai sa cosa impromítia, fai su chi est de doveri; catzare sos canes = fàgherelos asseliare chi no diant a subra a ccn.; catzare fogu = èssiri arrabiaus, fogosus in su fai
Frases
càtzache dai domo cussa zente e tue etotu achipi a su trabàgliu! (A.P.Appeddu)◊ sos malafatores che cherent catzados ◊ catzadichela cuss'erba chi ti est atacada a sa camisa! ◊ catza su cane, no mi móssighet!◊ at iscutu sos cartzones po dhis cassae su pruine
2.
apo fatu custu pro mi caciare su disígiu ◊ sunt pagos sos chi si podent catzare dogni gustu ◊ ch'est pigadu a s'àrbure: za si l'at catzadu su disizu de sa figu!…◊ si no cherides intèndhere peràulas malas, catzàdebbos s'óbbrigu e bos lassant in pasu ◊ andho a santu Bainzu de Portu a mi catzare s'impinnu ◊ cun custu dinari nos catzamus sos dépidos ◊ a fizu meu candho teniat deghessete annos mi l'apo catzadu e mandhadu a imparare un'arte ◊ sont essitos deretos catzanne focu
Ètimu
itl.
cacciare
Tradutziones
Frantzesu
chasser,
enlever
Ingresu
to drive out,
to take out
Ispagnolu
alejar,
echar
Italianu
scacciare,
espèllere,
tògliere,
eliminare
Tedescu
vertreiben,
ausschließen.
chiriellàre , vrb Definitzione
nàrrere chiriellas, brigare a unu, abbarrare a chistionu
2.
sa mama si est posta a chiriellare pedindhe de dhi mutire su dotore ◊ sa giustíscia los chiriellet a issos ebbia!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
réprimander
Ingresu
to rebuke
Ispagnolu
reprender,
echar una bronca
Italianu
rampognare
Tedescu
Vorwürfe machen.
foliài , vrb: fruliare,
fugliare,
fuliae,
-ai,
-are,
fulliai,
-are Definitzione
imbolare, betare a un'ala, atesu, a terra calecuna cosa chi no serbit prus; lassare o lassàresi orrúere, o fàere orúere a terra; foedhandho de laores, batire o bogare frutu, giare resa / fugliare una cosa a cantu curret bratzu = atesu meda, cantu prus si podet
Sinònimos e contràrios
bessai,
bocare,
frundhire,
ghetai,
imbolare,
iscavulai,
sciuliai 1,
strumpai
/
bundhare
| ctr.
allogae,
collire
Frases
pigant su fiascu e nci dhu fóliant a su spirifundu de su mari ◊ fruliade sas falches, manigadores de pane e chibudha! (F.Sechi)◊ gighet bestes chi cherent fruliadas, totu mughedhu ◊ candho mi ant bidu betzu mi che ant fuliadu che un'istratzu ◊ sa carrada est fuliendi: tocat a ndi bogai unu pagu de binu ◊ portu unu tussi… seu sempri fuliendi!
2.
sa maladia l'at fulliau a terra ◊ no ti fúlies in terra ca t'imbrutas! ◊ sa mata ndi dh'at fulliara su bentu ◊ fulliau mi so in s'istoja a titillias de fritu
3.
suta de sa luna chi frúliat prata, mih s'istradone! ◊ innòi at a cresci trigu de fuliai a trinta! ◊ de issa s'innamorant sos piús pro chi sa gràscia fúliat a mojos (P.Mossa)
Tradutziones
Frantzesu
jeter
Ingresu
to throw away,
to knock down
Ispagnolu
echar
Italianu
buttar via,
buttar giù
Tedescu
wegwerfen,
hinunterwerfen,
hinabwerfen.
frundhíre , vrb: frunnire Definitzione
betare a una parte, atesu, a terra, lassare ccn. cosa chi no serbit prus; perdimentare sa cosa pigandhodha coment'e chi no costet nudha o siat de pagu importu; rfl. nau pruschetotu de fémina chentza cojuare, crocare chentza cricare contos po si giare a un'ómine, coment'e faendho pagu contu de issa etotu
Sinònimos e contràrios
foliai,
frundhare,
irbotulae,
iscavulai,
sciuliai 1
/
isperdisciare,
perdimentare
| ctr.
allogae,
collire,
conchistare
Frases
si aiat de intrare in chelu, dae su tronu sou beneitu tiat chircare de che frundhire a Deu! ◊ no l'ammito chi si frundhat su pane a su ladàmene, ca mi ammento s'apretu de su fàmene candho ischidare mi faghiat chito (A.Onano)
2.
sos pagos sodhos chi preulit los frundhit fatu de sos tzilleris! ◊ a fàghere gai est a la frundhire, sa cosa, no a la conchistare!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
jeter
Ingresu
to throw away
Ispagnolu
echar
Italianu
buttare via
Tedescu
wegwerfen,
vergeuden.
frustatzàre , vrb: afrustatzare Definitzione
agiummai coment'e pigare a cropos, in su sensu de giare trummentu a foedhos, brigandho a unu
Sinònimos e contràrios
isballai,
istrabatzare,
stravaciai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
rudoyer,
réprimander
Ingresu
to ill-treat
Ispagnolu
echar una bronca
Italianu
strapazzare
Tedescu
strapazieren.
gegherài , vrb: agegherai,
geregare,
giagarare,
zacarare Definitzione
bogare de mala manera, fàere fuire, pònnere in avolotu
Sinònimos e contràrios
assulurgiare,
giarigare,
ixegherai,
ispabuciare,
isvalostiare,
salargiare,
stagiai,
ussiare
| ctr.
asseliai,
batire,
cramare
Frases
che l'ant giagaradu a sonos de tamburru e a frúscios ◊ mai bos giagaraia, ma cuntentu iscultaia sas bostras caras cantones (G.A.Cossu)◊ sa zente est giagarada dai pena in pena e tenet bisonzu de paghe! ◊ mi dispiaghet chi ti bida giagaradu e pessighidu! ◊ sos canes a úrulos che ant giagaradu su grodhe
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
effrayer,
faire fuir
Ingresu
to support escaping
Ispagnolu
echar,
hacer huir
Italianu
far fuggire
Tedescu
in die Flucht schlagen.
impetàre , vrb Definitzione
pònnere su petu nou, unu pígiu nou a su fundhu de is iscarpas, dae mesania a sa punta, asuta
Sinònimos e contràrios
apetare,
inciolai
| ctr.
ispetare 1
Tradutziones
Frantzesu
ressemeler
Ingresu
to resole
Ispagnolu
remontar,
echar medias suelas
Italianu
risuolare
Tedescu
neu besohlen.
ingorropàre , vrb Definitzione
betare in calecunu gorropu
Sinònimos e contràrios
impelciare,
incalancare,
ingarghilare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
jeter dans un gouffre
Ingresu
to sinkhole
Ispagnolu
echar en un barranco
Italianu
infoibare
Tedescu
in eine Doline werfen.
irfrissuràre , vrb: isfressurare,
isfrisciurai,
isfrissurare,
sfrisciurai Definitzione
bogare, segare sa frisciura de sa bentre de unu pegus pangau; in cobertantza e nau de gente, fàere css. cosa o ifortzu mannu po un'iscopu, po agiudare a unu
Sinònimos e contràrios
irmatare
/
matanare,
ischissimignare,
smerai
2.
su tzeracu totu sa die si fachiat a cantos irfrissurànnesi a travàgliu cràtiu ◊ si sunt isfressurados fatendhe inchinos a noranta grados! ◊ apas pascéntzia: no t'isfrissures! ◊ unu tempus sa laorera fit totu a fortza de bratzos, a s'isfrissura isfrissura cun sos boes
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
se mettre en quattre pour qqn.
Ingresu
to leave no stone unturned
Ispagnolu
echar los hígados,
desvivirse por
Italianu
farsi in quattro per qlc. o qls.
Tedescu
sich vierteilen.
istratallài, istratallàre , vrb: stratagliai Definitzione
pigare a foedhos malos, foedhare male a unu; bogare a fora, fàere fuire
Sinònimos e contràrios
agegherai,
bocare,
caciare,
inchirriai,
isciuliai,
isfraitzare,
istrulliare,
salargiare
Frases
istratallat óminis e féminas a itzérrius e a frastimus po torrai a su trabballu
2.
mi at arrifudau sa filla… e istratallau! ◊ custas féminas las istratallamus, no las lassamus in cue bivendhe a poderiu! ◊ chi dhus intendit ajaju nci dhus istratallat!◊ is pavonis ant pigau sa carroga a abbíchidus e nci dh'ant istratallada de mesu intzoru
3.
a dónnia contonada cudhu isparàt unu guetu e is pillonis torrànt a fuiri istratallaus
Ètimu
itl.
stratagliare
Tradutziones
Frantzesu
chasser
Ingresu
to drive away
Ispagnolu
echar
Italianu
scacciare
Tedescu
vertreiben.
lampàre 1, lampàri , vrb Definitzione
betare, imbolare a terra, iscúdere atesu, giare apitzu, nau fintzes in su sensu de aciapare, aferrare, furare
Sinònimos e contràrios
aceiri,
imbolare,
imbrillai,
imperiare,
ispiòndiri,
issèndhere,
istrampare,
lampinare
Maneras de nàrrere
csn:
lampare sas manos a unu = betare pódhighes subra a ccn. a lu mazare; l. unu frastimu = frastimai, betare irrocos
Frases
mi so lampadu a terra ◊ mi so lampadu subra de su letu e mi che so drommidu ◊ si calchi ogetu podiat coglire bi lu lampàt a dossu ◊ su puzone si lampat de s'aera e torrat a su nidu a bicu pienu ◊ che l'at lampadu foras dae sa gianna ◊ li podiaizis lampare unu raju! ◊ sas màchinas che lampant sa lughe atesu ◊ e a cantos lis at lampadu ojadas furàntzulas, candho fit giòvana!
2.
su cane tentat de si lampare a unu
Tradutziones
Frantzesu
lancer,
jeter
Ingresu
to throw,
to cast
Ispagnolu
echar,
arrojar
Italianu
lanciare,
gettare
Tedescu
werfen.
maculài 1, maculàre , vrb: magulare,
margulare Definitzione
pònnere màcula, neghe, pecu, fàere dannu a s'onore, a sa salude
Sinònimos e contràrios
macrare,
nesicare,
tacare,
tunconire
Frases
su sèmene de sa figu, bellu e tundhu, ti màculat sa vida e s'onore e ti atirat sas befas de su mundhu (B.Mureddu)◊ no sias contr'a mie risentida, no timas chi ti màcule sas alas po custa nova falsa chi est essida ◊ mi at maguladu sa pessone cun nésigas e dólimas, corchendhe fora
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
abîmer,
détériorer,
tacher
Ingresu
to spot
Ispagnolu
malear,
echar a perder
Italianu
magagnare,
macchiare
Tedescu
beflecken.
nesicàre , vrb: nesigare Definitzione
fàere nésigas, lassare nésiga, calecuna neghe, guastu (mescamente a gente, animales, frutuàriu)
Sinònimos e contràrios
guastai,
maculai 1,
neciare
Frases
sos sinnos nostros nésigant totue (P.Fogarizzu)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
abîmer
Ingresu
to turn bad
Ispagnolu
echar a perder,
estropear
Italianu
magagnare
Tedescu
verderben,
faulen.