aèra , nf, nm: (fintzes àera)
àeri,
àghera,
àira,
àiri,
ari 2,
ària Definition
ammesturu de gasos chi cumponent s'atomosfera totu a inghíriu de sa Terra, fatu pruschetotu de azotu (a giru de su 76%) e de ossígenu (unu 23%), fintzes gasos raros e anidride carbónica: candho est in movimentu dha naraus bentu, currente, frina; si narat fintzes cun s'idea de logu, su chi si biet in artu, castiandho fache a foras de sa Terra (e deosi fintzes solu su chi si biet fora de sa Terra, es. s’a. istedhada); nau pl., is nues; su chi paret unu castiandhodhu in cara, pruschetotu po su chi tenet de assimbígiu a un'àteru / a/c. po su gasu chi si respirat si narat agiummai solu ària; min. aeredha, aerita = bentighedhu
Synonyms e antonyms
bentu
/
celu
/
nue
/
aerada,
aeru,
aerzu
Idioms
csn:
leare o pigai ària = essire a logu abbertu, ue bi est currindhe aera; aera colada = currente de ària; ària morta = in logu serradu, ària pòvera meda de ossígenu; is aris = sas nues; ari inturriada, aera muda = aera annuada meda; ari boiratza = aera cun pagas nues artas; ari crobeta = aera annuada, cuguzada, àiris ingruius; aera frimma = aera annuada, ma séria; aeras móvidas = aera totu nues andhendhe; aeras frisciadas = chi no bi cheret pròere mancu annuada, tempus de assutore; ari bella = aera neta; aeras bassas = nues bassas; colore de aera = asulu; corpu de aera (mescamente a s'ogru)= corpu de bentu chi agghejat s'ogru o chi noghet a su saludu; betàrendhe sas aeras = pròiri a meda de fai dannu; sa bortaedie est perdindhe aeras = est irmurinendhe, iscurighendhe; èssere che faladu de sas aeras = no ischire mancu ite l'at capitadu, no cumprèndhere nudha coment'e candho unu est pesendhe de maladia; fuedhai a s'ària = faedhare chentza fundhóriu; tèniri ària bella = pàrrere bellu, èssere bellu de bisura; donai o ghetai ària a unu (nau de genti) = assemizare a unu; connòschere a unu a s'aera = a sa bisura (ca si assimbillat a is àterus de sa famíllia); leare s'ària a unu (a una domo) = impedumàreli sa vista, fàghereli àtera domo in dainanti de no poder bídere atesu
Sentences
est conca a sa bentana apitu de una sisia de àghera ◊ respiramus s'aera ◊ no est tirandhe prus aeredha ◊ su bentu àntziat e falat sa foza in s'àghera ◊ at leadu colpu de aera essendhe de su caldu a su fritu ◊ a su sole de s'istiu s'aera paret ballendhe ◊ inoghe che at friscura ca ch'est currindhe aera ◊ s'ària morta in miniera nd'istudàt fintzas sa luxi
2.
s'aera ammontat totu su Pianeta ◊ is àrias funt annurradas ◊ s'aera podet èssere annuada, neta, séria, frita, muda, crucuriosa, abbudhada, istedhada, berbegada ◊ est pruendi e is àrias no portant ogu de iscampiai ◊ immoi est giai duus annus chi no iscapant àcua is àiris ◊ aeras frisciadas: annuat ma no proet! ◊ s'aera est torrendhe a barriare: istimmei chi proet! ◊ est essiu su soli e at fatu isparessi is àiris iscuriosus e ingruius
3.
dhi ghetas un'ària, a cussu ◊ ndh'at un'àera de su babbu
4.
candho liu apo nau, issos che sunt falaos che dae s'àghera, ma apustis si ndhe sunt cuntentaos ◊ sas cantones de como parent irfumentos de majarza pro zente chi at imbertu ària mala! ◊ masedu e atontadu che anzone, mi paria faladu dae s'aera!
Surnames and Proverbs
smb:
Airi, Ari
Etymon
ltn.
aera
Translations
French
air
English
air
Spanish
aire,
bóveda celeste
Italian
ària,
vòlta celèste
German
Luft,
Himmelsgewölbe.
bía 1 , nf: via 1 Definition
su foedhu inditat una parte de su tempus pentzau pruschetotu coment'e momentu chi si faet o acontesset una cosa e chi podet bènnere torra
Synonyms e antonyms
bolta
Idioms
csn:
fàghere una cosa a duas bias = a duas bortas, o, nadu a murrunzu, in nudha; èssere duas bias una cosa = a su dópiu (sèmenant a duas bias de orzu chi no de trigu); figu de duas bias = figu chi lompit in duus mesis diferentis (làmpadas e austu)
Sentences
madixedha de su coru, cantus bias de is alas tuas mi lassàst tantis pinnias! ◊ a bias andhat bene e a bias male ◊ funt giai duas bias chi ndi apu fatu notóriu
2.
- Fatu l'at cussu triballu? - Ello nono… a duas bias!…
Translations
French
fois
English
time
Spanish
vez
Italian
vòlta
German
Mal.
bòbida , nf: bòveda,
bòvera,
bòveta,
bòvida,
bòvita Definition
su chelu de un'aposentu fatu a travetos, a gétidu de cimentu o a pedra, a matone: si narat fintzes de unu ponte, in errios e in orrugas de una domo a s'àtera
Synonyms e antonyms
chelurasu,
soleta,
supanda,
susetotus
Idioms
csn:
zenias de bòveda: a ispiga, a pabaglione, a carrada, a gruxeri, a travetos; bòvida a cadinus = fata de istojas de canna isperrada; betare b., fàghere sa b.
Sentences
su palàtziu de su seminàriu fiat a bòvidas artas ◊ oe sos mastros sunt betendhe bòveda ◊ a intunigare sa bòveda est inzotosu ◊ funt aposentedhus a ladri cun sa bòvida a cannitzada
Scientific Terminology
dmo
Etymon
spn.
Translations
French
plafond,
voûte
English
ceiling
Spanish
bóveda
Italian
solàio,
soffitto,
vòlta
German
Decke,
Gewölbe.
bòlta , avb, nf: borta,
bota 1,
volta Definition
su foedhu giaet un'idea de tempus, coment'e de una parte, unu momentu chi podet torrare o chi dhue podet èssere torra: si ponet fintzes po cantidade chi si arrepitit
Synonyms e antonyms
bia 1
Idioms
csn:
a bolta a bolta, a borta ’orta = una borta perómine, itl. alternativaménte; sas piús bortas = su prus de is bortas; a bortas = candho ei e candho nono; a bortas chi… = no siat chi…, de is bortas chi…; a duas bortas… = (nadu a befe o a murrunzu) nudha, mai; fàghere una cosa in duas bortas = parti una borta e parti un'àtera borta; fàghere sa cosa a duas bortas = torraidha a fai una segunda borta puru; totu a una borta = totu paris, cambiamentu chi faghet impessare a cosa pagu de bonu; àteras bortas!, a s'àtera borta! = zenia de ringratziamentu (coment'e nendhe "A ti lu torrare deo, si cumbinat!") rispondhindhe a chie ringràtziat; a bortas torradas = fatuvatu, a sa sighida
Sentences
custa est cosa fata a duas, a tres, a tantas bortas ◊ maridu e muzere andhaiant a bolta a bolta a cadhu a s'àinu ◊ tantu za la faghet, sa cosa: a duas bortas!…◊ duas bortas deghe faghet vinti ◊ cussu papat a duas bortas de mimi
2.
a bortas triballat e a bortas no triballat
3.
bae a bider ite b'at, a bortas chi bi apet bisonzu de azudu! ◊ gei seu castiendi, de is bortas chi tui mi coglionis! ◊ ita est totu custu schinnitzu chi t'est pigau totu a una borta?!
Surnames and Proverbs
prb:
a bortas a bortas tocat su casu
Etymon
itl.
Translations
French
fois
English
time
Spanish
vez
Italian
vòlta
German
Mal.
célu , nm: ceu,
chelu Definition
s'aera comente si podet bíere abbaidandho in artu (a fora de sa Terra): a dedie si biet s'ària, a denote is istedhos; logu (o pentzau coment'e logu) de gosu in s'àteru mundhu segundhu sa fide cristiana, ue si gosat sa vista de Deus
Synonyms e antonyms
aera
/
paradisu
Idioms
csn:
su chelu de sa buca = su tretu chi abbarrat subra de sa limba, in mesu de sa barra de subra; chelu de ranzolu, sos chelos = tallaranis; arcu de chelu = circhiolla, arcubaradu; colore de chelu = colore de aera, biaitu craru, asulu
Sentences
si bient is astros de su chelu ◊ càstiu su celu: no si bit unu strallu de istellas ◊ su chelu in die crara paret biaitu ◊ su celu est cobertu de nuixedhas biancas ◊ ogus a ceu mi seu incarara
2.
dona fortuna a nosu, regina de is celus! ◊ su chelu intreu tenzat in azudu! ◊ sa Chéjia los festégiat totu, sos chi sunt dignos de istare in chelu
3.
chelos de ranzolu pendhent che randha dae sa cobertura
Surnames and Proverbs
smb:
Chelos
/
prb:
órrios de àinu no pigant a chelu ◊ chini ispudat a su celu ndi dhi torrat sa salia in faci
Etymon
ltn.
caelum
Translations
French
ciel,
voûte du ciel
English
sky
Spanish
cielo
Italian
cièlo,
vòlta celèste
German
Himmel,
Himmelsgewölbe.
címbria , nf Definition
síndria de bòveda, s'armadura chi si ponet po fàere una bòveda e s'arcu chi dhue arresurtat
Synonyms e antonyms
chentina 2
Scientific Terminology
dmo
Etymon
spn.
cimbria
Translations
French
cintre
English
centring
Spanish
cimbra
Italian
cèntina,
armatura per sostenére la vòlta
German
Rüstbogen.
cochíntzu, cochínzu , nm: coghíngiu,
coghinzu,
coighinzu Definition
su còere, su fàere sa cota de su pane; su tanti de sa cosa de còere po papare una borta; su s'imbriagare / unu coghinzu de fae, de basolu, e gai = unu tanti de fà, de fasolu chi bastat po ndi còi una borta (e po su tanti de personas chi dhui papant)
Synonyms e antonyms
cochidura,
cota,
cotolza,
cotua
/
imbreachera
Sentences
tanno ite sont cussas lachedhas de lavontzu e su cochintzu e totu sas àteras fainas?! ◊ duus pòburus funt andaus a s’arxola po domandai unu coghingedhu de trigu
2.
est andhadu a s'ortu e at batidu unu bellu coghinzu de fae
3.
cussos sont contos de cochinzu!
Etymon
srd.
Translations
French
cuisson
English
cooking,
cooking quantity
Spanish
cocción,
porción
Italian
cottura,
quantità cucinàbile quanto basta per una vòlta
German
Kochen,
Quantität zum Kochen.
craincròa , nf Definition
petzu de croi, in is arcos fatos a pedra o a matone, sa pedra o matone de mesu a bisura de cotza chi serrat s'arcu, in su tretu prus artu
Synonyms e antonyms
serràglia
Scientific Terminology
dmo
Translations
French
clef de voûte
English
keystone
Spanish
sagita,
sillar de clave
Italian
chiave di vòlta
German
Schlussstein.