bocàre , vrb: bogai,
–are,
–ari,
vocare Definizione
leare o portare de aintru a fora, fintzes in su sensu de fàere bíere, de ammostare, de cumprèndhere una cosa de sa parte chi si paret o chi s'ischit; ispogiare unu trastu chi si portat bestiu, fàere andhare o fuire a fora, fàere bènnere mancu, ispèndhere, nau de cantidade pigare una parte o fintzes totu po immenguare; acabbare; istesiare de pare, mòvere de s'incàsciu (fintzes un'arremu); essire de su letu de s'erriu; nau de piciochedhu mascu comente est créschiu, cumenciare a fàere sèmene; leare, brivare de un'incàrrigu (bogare dae + nm. incàrrigu, funtzione)
Sinonimi e contrari
ilgiogare,
innoigare,
irbesciai,
isgioghedhare
/
acansare,
balanzare,
iscrúfere,
lograi,
otènnere
/
bochire,
brotai,
caciare,
essire,
ilbratare,
leai,
nàrrere
/
irburrare
| ctr.
insertai,
intrae,
istichire,
pònnere,
tzacare
/
aciúngiri,
coglire
Modi di dire
csn:
b. dae su mundhu = bochire; b. a manigare = pònniri cosa in mesa a papai; b. una cosa che ozu dae sa broca = a pagu a pagu; a si ndhe b. (de una cosa) = chistionaisindi cun ccn., abbogàresi, chistionàrendhe; bogàresi su bratzu (o àteru mermu) = mòere su bratzu dae s'incàssiu sou; b. su bratzu, sa conca, su pódhighe = istèrrere su bratzu, aparare sa conca a dainanti, istirare su pódhighe; bogare sa cara = fai bella figura; bogare dae su meu, dae su tou = fàghere cambiare idea a mie, a tie; petzi narat chi… e dae cue no lu bogas = no arrennescis a dhi fai nàrriri nudh'àteru, a dhi fai cambiai idea (ma si narat fintzas "bogare a ccn. dae ccn. cosa" in su sensu de si dha fai lassai, de dha lassai a pèrdiri); bogai, bogaisindi su frius, su fàmini = caentàresi, manigare; bogàreche sos… (númeru) annos = fai, lòmpiri is (númeru) annus; bogàreche su surcu (nau de s'àcua chi passat acuendi)= lòmpiri a s'acabbada de su surcu; bogai is pinnicas de sa brenti = mascàresi bene; bogai frocus o froris = fàghere difetu, chircare iscusas; bogare sas fortzas = fàghere totu sa fortza chi unu podet, mustrare sas fortzas chi unu tenet; bogai s'atza o sa punta a su gortedhu = arrodare; b. a pizu una cosa = pònnerela a craru, chircàrela, suguzarendhela; (una cosa o una chistioni) ndi bogat is ogus = est ladina, si bit a sola; bogai lèpuris a campu = iscobèrrere una cosa; bogai ollu, súciu de is perdas = fàghere prus de su chi si podet; bogare fae, linu, patata = tirai fà, linu, bogai patata de asuta de terra; bogare frutu = fai frutu (nau de is matas); bogare unu traste a corriolos = iscorriolare; bogare linna = isperrare linna, fàghere sa linna a perras, a ascras; bogai sa pedhi a unu = leàreli sa pedhe, iscorzare, bochire; bogai ccn. cosa (chi si narat) a unu = bogare fogu, nàrrerendhe male; bogai a unu mincidiosu = bogàrelu a faularzu, nàrrereli faularzu; bogare a unu a mortu, a cojuadu = pònnere in ziru sa boghe chi est mortu, cojuadu, e gai; bogare triballu, bogai cosa de fai = pònniri a trabballai, a fai, donai trabballu, fai òperas chi pigant genti a trabballai; bogare una leze, una moda noa = aprovare, fàghere una leze noa, imbitzare a un’àtera costuma; bogàreche sa moda, su físsiu = cambiai costuma, lassai su fítziu
Frasi
a sas festas bogant sos santos in portessione ◊ apustis próidu at bogadu su sole ◊ acabbau su dillúviu, sa genti est afainada a nci bogari s'àcua de is domus ◊ sas berbeghes a fàmine sunt boghendhe pagu late ◊ che ant bogadu su re e che cherent bogare su paba puru! ◊ est binu chi ti che bogat sos afannos ◊ boga binu dae sa cuba a sas ampullas! ◊ bogachendhe ca est tropu su chi mi as postu in su piatu! ◊ triballa ca ti che bogas su fritu! ◊ moghiat sa manu pro che bocare musca e muschitu ◊ sos irballos che cherent bogados ◊ sos físsios che cherent bogados a minore ◊ si at bogau su bràciu, su pei ◊ si che at bogadu sas dentes pro si pònnere dentiera ◊ duos sodhos chi tenet che los bogat in cosas de nudha ◊ boga dinai si bollis a ti fai trabballu! ◊ sas próidas a meda ant bogadu sos benos ◊ depeus bogai chi nosàterus si depeus istimai ◊ su primu piatu de su chi coghiat che lu bogaiat a sos pòveros de sa carrela
2.
agabbare, finire: si est irmalaidadu e no che at bogadu s'annu ◊ lassaidendenche bogare s'annu e ndhi foedhaus!◊ s'abba est paga e no bi la faghet a che bogare su surcu ◊ custas iscarpas mi che bogant totu su zerru ◊ che bogamus custa tenta e nos pasamus ◊ sas provistas no che bogant su mese, su zerru, s'annu, ca sunt paga cosa
3.
bochire: s'apesta chi che lu boghet, a isse solu! ◊ ite mi tantat chi ti che bogo dae su mundhu!…◊ no che l'at a bogare su fritu, puru, cun totu cussa cuguzura!…
4.
nàrrere, chistionai: no bos ndhe bochedas chin nemos! ◊ aiat gana de ghirare a bidha, ma timiat a si ndhe bocare chin su babbu ◊ bae a sa furca: cosas de bocare a campu sunt, custas?! ◊ bòcandhe a campu tue, si ndh'ischis àteras, de cantones! ◊ ant bogadu sa boghe chi…◊ bogau mi ant a isposa sentza de tenni amorau!
5.
acabbai: bogamidhu de càbidu! ◊ como li bogamus de cabu ca semus istracos ◊ a isse dae s'otada o dae su sonete no che lu bocabant! ◊ tui, bogau de is gazetinus no càstias àteru!
6.
fàghere frutu, linna noa: ite ndhe as bogadu de tantu triballu? ◊ un'ómini tenèt una mata de pira chi no bogàt mai frutu ◊ at a bogare dae raighinas, ma sunt totu fruedhas pirastrinas! ◊ s'ollastu abbruxau in beranu torrat a bogai ◊ sas olias ant bogadu olia paga ◊ ant bogadu una muneda noa
7.
triballare de una tzerta manera: nau dh'iat s'idea de si bogai un'arrogu de narboni po dh'arai a trigu ◊ cussa terra si l'at bogada a binza ◊ sa terra cheret bogada a ràllia pro bi prantare bide
8.
sos pisedhos mascros, candho sunt in sos tréighi o batórdighi annos, comintzant a bogare
9.
de totu custu balanzu, candho che bogas sas ispesas ti abbarrat pagu ◊ bogaus duus o tres, cassadoris de vàglia no nci nd'at ◊ de una suma che ndhe bogas un'àtera e bides cantu ti abbarrat ◊ bogadiche sa tzacheta e apícala! ◊ est malu a si che bogare pizu de bestimenta si su tempus no est assentadu in caentu ◊ cussa furriada mala de istrada che cheret bogada ◊ a Fulanu che l'ant bogadu dae síndhigu, dae mastru, dae preíderu ◊ chi no ponis immenti, in iscola, ti nci bogant!
Cognomi e Proverbi
prb:
crobu cun crobu no si ndi bogant s'ogu
Etimo
ltn.
vocare po vacare
Traduzioni
Francese
arracher,
sortir,
enlever,
ôter,
extraire
Inglese
to take off,
to dig out
Spagnolo
sacar,
quitar,
extraer
Italiano
cavare,
estrarre,
levare,
ricavare,
dedurre,
portare fuòri,
emanare,
eméttere,
secèrnere,
eiaculare,
sprigionare,
tògliere,
sottrarre,
asportare,
espèllere,
espùngere,
rimuóvere,
destituire
Tedesco
herausziehen,
gewinnen,
ausströmen,
ausscheiden,
ejakulieren nehmen,
entziehen,
entfernen,
ausschließen wegräumen,
ausmerzen.
dischissiàre , vrb Definizione
tocare a conca, essire macu, irbariadu
Sinonimi e contrari
ammachiae,
delliriare,
dessessire,
irbariare,
iscansae,
ischissiai,
issentire,
istinare
Frasi
sas féminas nos faghent dischissiare (S.Spiggia)◊ a mimme cussas mazinedhas de zocadores mi fachiant dischissiare ◊ si sunt dischissiandhe de su pessamentu ca su frade no at iscritu prus
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
devenir fou
Inglese
to go mad
Spagnolo
desquiciar
Italiano
impazzire,
andar fuòri di tèsta
Tedesco
verrückt werden.
disòra , avb Definizione
fora de s'ora adata o giusta, a trigadiora, in ora chi no andhat bene: s'impreat sèmpere cun sa prep. a e si narat mescamente in su sensu de apustis de s'ora sua / a oras e a disoras = in calesisiat ora
Frasi
torro a domo a disora: sa lughe insegus lasso cun amigos in festa (G.M.Cherchi)◊ su pudhu est cantandhe a disoras ◊ no andhes a disora ca no ti lassant intrare ◊ no torres a disora ca manzanu depimus pesare chito! ◊ sos istranzos sunt bénnidos a disora
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
horaire inopportun
Inglese
out of time,
after hours
Spagnolo
deshora
Italiano
fuòri oràrio
Tedesco
außer der Zeit.
distémpus , avb Definizione
fora de tempus, fora de su tempus suo giustu o útile po fàere una cosa / fàghere una cosa a d., bènnere a d. = candu su tempus de dha fai, de bènniri, est giai passau
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
en temps inopportun
Inglese
unfit weather
Spagnolo
destiempo
Italiano
tèmpo inadatto,
fuòri tèmpo
Tedesco
außer der Zeit.
fòra , avb, prep: foras Definizione
logu, tretu o parte chi si bidet de una cosa (nau fintzes in su sensu de nudu), sa parte atesu o chi s'istésiat de mesu de una cosa o de unu logu, s'àtera bandha de calecuna cosa o logu cunsideraos coment'e centru o prus importantes; coment'e prep. arrechedit un'àtera prep. puru e s'impreat fintzes po fàere a cumprèndhere unu límite, chi no si ammitit calecuna cosa
Sinonimi e contrari
ifora
/
oru
/
peci
| ctr.
intro,
mesu
Modi di dire
csn:
fora de fogu = atesu de su fogu; èssere fora de tinu, fora de seru = ammachiau; fora de (+ nm.) = chentza…; èssere o essire fora de pare = chi no funt, no bivint prus impari (nau de is cojaus), istacau s'unu de s'àteru (nau de partis de una cosa chi postas impari formant unu trastu, una màchina, un'aina); sos de fora = is chi no funt de sa própiu domu, de sa própiu bidha, de su própiu logu; bidha de fora = àteruna bidha de sa chi s'istat; portai totu in foras = (nadu de pessone) èssere ischintos; èssere a bentre fora, a piturras in foras = a brenti ispollinca, cun is piturras ispollincas; foras male! = mancu mali!; avb.: pigai a unu a foras a foras = intràreli de atesu, totu pellargu, chistionèndhelu pro assuprire menzus a li fàghere contare totu; misurai de foras in foras = a manera de che dare in mesu totu, fintzas sos oros de sa cosa; istare fora fora (in sa bidha)= tènnere sa domo a oros de fora (ctr. introidha); colare, passare totu fora, fora fora = a parte de fora de unu logu, de unu terrinu
Frasi
si l'at cramadu a fora a li nàrrere sa cosa ca intro bi aiat zente ◊ su coju dai fora paret ozu e mele ◊ passant a sos arrestos e ndhe ant impresonadu prus de trinta: assora medas si sunt dados a fora ◊ arguai a bosatrus ca puleis a foras lassendi sa brutesa in sa pingiada! ◊ no abbarres fora ca bi at fritu! ◊ oi is piciochedhas funt totus a bídhiu foras
2.
oe che fimus fora bidha ◊ fora de fogu no faghet a si caentare, in domo ◊ semus essidos a bidha de fora
3.
maridu e muzere nachi sunt fora de pare ◊ cussu est fora de pari de sa mulleri
4.
foras istrobbu, benimus cras ◊ foras molte, neunu nos podet separare ◊ nàrami calesisiat cosa, foras cussu ◊ foras a tocai cosa allena! ◊ faghe comente cheres, ma foras gai! ◊ fuedhadí cun totus, ma foras abbitai! ◊ est zente abbituada a cascare, ma foras tribagliare!
5.
est unu trenu chi camminat for'e fumu ◊ gei femu duas gióbias for'e ti biri!…◊ li fit piàghidu a èssere fora de contivizos isse puru, ma fit presu chena fune (A.Canalis)◊ is fuedhus de su vicepàrrocu dh’iant lassau fora de súlidu
Etimo
ltn.
foras
Traduzioni
Francese
dehors
Inglese
out (side)
Spagnolo
fuera,
excepto
Italiano
fuòri,
eccètto
Tedesco
Adv.: draußen,
hinaus,
heraus,
außen,
Präp.: außerhalb+Gen.,
aus+Dat.,
außer + Dat.
ifòra, ifòras , avb: infora Definizione
in foras, a s'àtera parte de css. tretu o logu cunsiderau coment’e aintru o in mesu / a inforas de… = foras de…, francu…, itl. eccètto…
Sinonimi e contrari
fora*
| ctr.
intro,
mesu
Frasi
mi est fastizosu a pessare chi, a infora, si agatent cosas meda piús bellas ◊ mi so acheradu pro dare un'abbaidada a inforas ◊ sos gatos, iforas, istanote parent pitzinnedhos pranghendhe ◊ acúrtzia a su fogu, no ti ch'essas ifora, ca no ti ferit caentu!
Traduzioni
Francese
dehors
Inglese
outside
Spagnolo
fuera
Italiano
fuòri
Tedesco
draußen.
illegàdu , agt Definizione
chi no est in sa lei, chi no faet su de sa lei
Traduzioni
Francese
hors la loi
Inglese
outlaw
Spagnolo
bandido
Italiano
fuòri légge
Tedesco
ungesetzlich.
ilvàriu , nm: irbàriu,
irvàliu,
irvàriu,
isvàriu Definizione
su essire de sa normalidade, su no èssere normale, fàere machines, su no ammentare, su cambiare a machine, àere istrobbu
Sinonimi e contrari
ammàchiu,
avarioni,
badalocu,
disvàriu,
ibbarione,
iscàsciu,
istentériu,
isvarionzu,
vadiore
/
irballu,
irbortu,
isdrobbu
| ctr.
sabiesa
Modi di dire
csn:
àere i., pònnere in i. = irbariare, ammachiaisí, fai ammachiai; i. de amore = pèrdiri sa conca, ammachiaisí po ccn. o calicuna; si no apo i. = si no arregordu mali, si no tengu istrobbu; fàchere caminu irvàriu = fai moris fadhitus (e fintzas su matessi caminu a su contràriu)
Frasi
ognunu in tantu isvàriu chircat e no agatat un'iscampu ◊ s'ispesa tropu manna lis at fatu a irbàriu ◊ cuss'irvàliu mannu chi est s'amore ◊ ello cust'irvàliu candho ti est bénniu a conca?
2.
no naro, no conto isvàriu: est beridade connota! ◊ a donzi passu fatat un'isvàriu e s'iscollet in cantos passos ponet!
3.
si no apo ilvàriu, cras depo partire
Etimo
itl.
disvario
Traduzioni
Francese
bêtise,
radotage
Inglese
frenzy,
crazyness,
being beside oneself
Spagnolo
desvarío
Italiano
delìrio,
insensatézza,
l'essere fuòri di sé,
sviaménto
Tedesco
Fieberwahn,
Unbesonnenheit,
Verirrung.
ischigliàre , vrb Definizione
lampare o fèrrere atesu sa cosa a istídhigos; fintzes imbruconare
Sinonimi e contrari
abbrubudhai,
frofroai,
ischiglionare,
ischisciare 1,
sbrufare,
sbrufulai,
strichidhai
Frasi
s'ozu che ischígliat fora dae sa sartàina candho tzocat ◊ faghent, a s'intra-essi, chena donu, versos topos de tréighi e de noe untos, pro ischigliare, a ozuseu (Piras)
2.
si fichit su batzinu a codhu, calat impresse in s'iscala, a candho ischígliat, ruet e segat su batzinu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
gicler dehors,
bondir dehors
Inglese
to dart out
Spagnolo
salir,
chorrear,
abantar
Italiano
schizzare fuòri
Tedesco
springen.
mediài 1 , vrb Definizione
essire coment'e médios, pigaos a machiore, fora de sèi, pèrdere is sentidos
Sinonimi e contrari
irmedhighinare,
ismemoriai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être hors de soi
Inglese
to be beside oneself
Spagnolo
estar fuera de sí
Italiano
èssere fuòri di sé
Tedesco
außer sich sein.