aconziminàre , vrb: conziminare Definition
aconciare, agiustare a sa bona
Synonyms e antonyms
arragnare
Translations
French
ajuster tan bien que mal
English
to repair as best one can
Spanish
arreglar a la diabla
Italian
aggiustare alla bèlla mèglio
German
so gut es geht instandsetzen.
afílu , avb Definition
a filu: comente si tocat, comente andhat bene, a dovere, de sa manera giusta / essire afilu = bene, zustu, dritu
Synonyms e antonyms
adderetu,
bene
Sentences
no ndhe faghet una afilu ◊ custa lepa seghendhe no bi andhat afilu
Etymon
srd.
Translations
French
bien,
comme il faut
English
well
Spanish
bien,
debidamente
Italian
per bène
German
gut.
ammajucàre , vrb Definition
pigare a losingas, pigare a frandhigos, in bonas
Synonyms e antonyms
ammajucolare
Etymon
srd.
Translations
French
traiter avec douceur (ou avec les égards voulus)
English
to treats.o. with kindness
Spanish
coger por las buenas
Italian
prènder con le buòne
German
jdm. gut zureden.
assacarràre , vrb Definition
carragiare bene de o cun ccn. cosa, nau fintzes in su sensu de pònnere apitzu o carrigare calecuna cosa a tropu
Synonyms e antonyms
acarragiai,
aciocai,
acuguzare,
assacarronare,
cratzai
/
fizire
| ctr.
iscarragiare
Sentences
sa fàuna assacarrat e caentat ◊ assacarrada de lana dormis a sonnu isoltu (Z.Deriu)◊ preparesint una chea, che ponzesint sa morta e l'assacarresint de terra ◊ badhes e montígios si sunt assacarrendhe d'erva ◊ chi s'abba de su batizu l'assacarret de lughe!
2.
malannu chi los assacarret! ◊ malasorte chi lis assacarret sos ossos! ◊ puite dh'azis assacarrada de sale cust'insalada?!
Etymon
srd.
Translations
French
se couvrir davantage
English
to cover oneself warmly (up)
Spanish
cubrir,
cubrirse bien
Italian
coprire,
coprirsi mólto
German
bedecken,
sich gut anziehen.
bène , avb, nm, iscl: bèni,
vene Definition
manera de fàere is cosas adata a s'iscopu, adderetu, cunforma a una régula morale; totugantu su chi est bonu
Synonyms e antonyms
adderetu,
afilu
/
meda
| ctr.
male
Idioms
csn:
fai una cosa mellus bèni = menzus; bèniri a bèni = benner bene, a betu, andhare bene; su pagu bene de… = s'ispaciau de…, su colzu, su biadu de…; chèrrere unu bene macu = a ammachiadura, meda; bene fatu = chi est zustu, bonu, méritu (nadu de un'assione, de unu cumportamentu); fatu bene = chi est fatu cun arte, cun pratighesa, a régula (nadu de unu triballu o cosas gai); fai bèni e bai in galera! = faghe bene ma no aisetes recupessa (antzis est dàbbile chi ti torrent male); bene cun bene = bèni meda, própiu bèni, a fini a fini; pagubbene, pagu bèni!, pagu bèni miu!… (nadu a làstima) = ite mi siat su bene!, cale bene?!…, nudha!, tropu pagu!, siscuru a mie!; bene pro me!… = (nau cun ironia) mali po mimi, a dannu miu
Sentences
sas cosas cherent fatas bene ◊ faghindhe goi mi ndhe agato bene, mi ndhe bido bene ◊ custu triballu comente l'as fatu no andhat bene ◊ mirai a bèni custu coru miu! ◊ oe no mi andhat bene a fàghere cussa faina ◊ bene meda: mi ndhe allegro! ◊ custu trabballu comenti dh'as fatu andat bèni
2.
pro su bene chi ti cherzo tia fàghere donzi cosa ◊ podimis tènnere benes pro ndhe dare ◊ chi s'istrexiat su mucu fadiat mellus bèni! ◊ lea sa meighina ca ti faghet bene ◊ est unu bene a prantare àrbures ◊ ci fiant centu ogus iscochendu su bèni po mali e su mali po sèi etotu
3.
tandho si agataiat su pagu bene de Antoni
4.
in su stani nostu nci sunt unu bèni de mangonis mannus ◊ mi paret chi est a arriscare unu bene de dinari chentza garantzia de su balanzu ◊ ant chistionadu unu bene de ora ◊ si bi at atrumadu unu bene de zente ◊ che ndh'at, de bene de férula, inoghe!…
5.
bene, bene meda, mi ndhe allegro! ◊ si annischitzais ca si nci ghetant a galera: a sa fruca iat a èssi mellus e prus bèni fatu! ◊ at fatu un'iscutinada de abba, ma bene cun bene no bi at próidu etotu ◊ mancu abbaidadu apo, bene cun bene! ◊ mi ponzo cudha cosa, bene pro me…, e guastu mi at sas manos! ◊ fato s'aconcada, bene pro me!…, e pérdidu ndhe apo totu ◊ como s'abba za che la tenimus ma, bene pro nois, comente ant créschidu sa pressione nos at fatu dannu! ◊ – E gopai no dh'agiudat? – Pagu bèni!…
Surnames and Proverbs
smb:
Bene
/
prb:
faghe bene e no mires a chie ◊ su fai bèni no est mai connotu ◊ su fagher bene no perdet mai ◊ a chie faet bene, bene tenet
Etymon
ltn.
bene
Translations
French
bien
English
well,
good!,
property
Spanish
bien
Italian
bène
German
gut,
Gut.
benighédhu , avb Definition
min. de bene
Synonyms e antonyms
cdh. bearedhu
Translations
French
assez bien
English
quite well
Spanish
bastante bien
Italian
benino
German
ziemlich gut.
benòne, benòni , avb Definition
bene meda
Translations
French
très bien
English
very well
Spanish
muy bien,
requetebien
Italian
benóne,
mólto bène
German
sehr gut.
bónu , agt, nm: vonu Definition
chi o chie (o cosa chi) tenet calidades chi andhant bene po calecunu iscopu, chi praghent, faent bene; chi no tenet pecos, difetos, chi est intreu, chi no faet male o dannu; cosa chi andhat bene; chi est bundhante, sa parte prus manna de calecuna cosa; paperi chi balet dinare, coment'e órdine de pagare, de arrecire cosa / a/c.: si est agt. si ponet apustis de su nm., ma nau tzerriandho a ccn. o cun is vrb. de modu inf. impreaos a númene si ponet innanti (as: su b. fàghere, su b. tratare, su b. chèrrere)/ min. bonedhu = unu pagu bonu, chi no dispraxit
Synonyms e antonyms
acristianadu
/
bene
/
prus
| ctr.
malu,
gastu 1,
difetosu
Idioms
csn:
fàchere a b. = istai atentu, donai cura a fai bèni, a pònniri in menti; torrare in b. = pònneresi in bene, andai bèni; essíreche in bonu (de carchi faina, o dificurtade)= andhare bene, àere resurtadu bonu; torrare, èssere in bonas, a sa bona = fai sa paxi tra duus chi fiant a primma, a iscórriu; pessare in su b. = pentzai a cosas bonas, crèiri, aspetai ccn. cosa de bonu; nàrrere, fàghere una cosa a sa bona = chentza critériu pertzisu, chentza métidu, itl. in modo approssimativo; bonus ca…, bonus chi… = candho…; fàgheresi a bonu, èssere bonu de una cosa, de unu = iscabbullirisindi, intrare o èssere in posse de una cosa pro ndhe godire, de unu pro lu cumandhare, bínchere gherrendhe cun carchi cosa, cun ccn., àere sa capatzidade; bonu a (+ vrb. inf.) = fàtzile a…(vrb.); èssere bonu a… = èssiri bellu, capassu de…; leare, nàrrere in bonas, in sas bonas, a bonas = a peràulas cun delicadesa, chentza brigare, chentza si arrennegare, chirchendhe de fàghere a cumprèndhere sa cosa; bènnere a bonu (nadu de una cosa) = andai bèni, fai a… (+ vrb.); bonu a late (nadu de bestiàmine) = chi daet late meda; bonu a erba (nadu de terrinu) = chi bi at erba meda; pàrrere bonu de… = crere urzente, netzessàriu de…; lassare a unu o una cosa a bonu sou = comente cheret, a s'afaiu, a fàghere su chi cheret, líbberu (si est cosa: irbandhonadu); est bonu, no est bonu = giuat, no giuat; a bonu fut chi… = e acabbonu chi… tambene si…; e de a bonu chi!… = acabbonu, tambene si!…; su bonu de… (ccn. cosa) = sa parti prus manna, su prus; su ’onu = sa parti bona, bella, sana (de ccn. cosa)
Sentences
si unu arrennescit a èssi veramenti bonu est un'ómini veru ◊ e ita est circhendi, bona fémina? ◊ bon'ómine, chissai chi mi potazas indissiare? ◊ su bonu chèrrere est virtude manna ◊ isetamos chi in coro torret sa bona amistade ◊ si su tempus est bonu essimus a campu ◊ cussu pisedhu at unu bonu fàghere ◊ est bonu che a su pani ◊ sa zente bona za si connoschet ◊ a bonos, pitzocos, lah!
2.
de bonu tenit chi no perdit mai sa passiéntzia ◊ in su bonu e in su malu paris si bi devet istare ◊ chi Deus nos mantenzat sempre dados a su bonu! ◊ a bos lu torrare in cosas de bonu! ◊ su bonu lu lassas, su malu che lu frundhis ◊ su tempus si est postu in bonu ◊ si sa domandha benit a bonu li dant sa pentzione ◊ candho mai sas cosas no ant a torrare in bonu?! ◊ gasi apemus bonu comente ti nesi sa veridade! ◊ si lu faghes, bonu, e sinono làssalu! ◊ dae sa die custa tzòvana no at àpitu piús una die de bonu
3.
lea cussu bonu e bae a ti dare sa cosa in butega ◊ pro ti dare sa linna depes andhare cun su bonu chi ti lassat sa comuna
4.
nos cheret duas oras bonas de triballu ◊ su bonu de sas famíllias tenent sas provistas ◊ su bonu de sa zente la pessat gai
5.
calandi de sa cruxi, chi ses bonu! ◊ custa est cosa de mannos, ca unu minore no bi est bonu ◊ si est posta a fàghere cussa faina ma no bi est bona ◊ istudiados mannos, no sezis istados bonos a tènnere contu sa limba de sa zente! ◊ sa robba in beranu est bona a late, ca bi at erba meda
6.
si no ti faghes a bonu ti ndhe bogant fintzas sos ogros! ◊ si l'est trubbadu su trau e si no si faghet a bonu a si partare a lestru l'aiat mortu! ◊ che lis fint furendhe totu e no ischiant su contu de si ndhe fagher bonos ◊ no mi so fatu bonu a nche lu torrare a su caminu zustu ◊ de issa ndhe so prus bonu ◊ no ndhe so prus bonu a fàghere irfortzos mannos
7.
no irroches ca no est bonu! ◊ su pane no s'imbolat, ca no est bonu: a imboladura si daet a sos canes! ◊ no est bonu a zurare, no si zurat! ◊ no ti paret bonu, no, a ti ndhe pesare?! ◊ ello no ti paret bonu a che istupare a triballare?!
8.
si dhus pigas in bonas, si bi lis naras in bonas, za t'iscurtant! ◊ si est pigau a bonas gei trabballat ◊ no li est bastadu a bonas e bi l'apo nadu a malas! ◊ torràdemi sa mula a sa bona, ca sinono mi la torrades a sa mala! ◊ pedendhemilu a sa bona leadu ti as su meu che padrona!
9.
lassemus volare a bonu issoro sos puzones! ◊ nesciune cheriat ispèndhere pro sos acontzos e sa chéjia benzeit lassada a bonu sou ◊ a bonu fut chi aiat própiu cras! ◊ si fimus istados fortes, e de a bonu!…◊ a bonu mannu essi tentu una filla! ◊ mantzanu, bonus chi fachet die, pesamus deretos ◊ bonus chi fint tocatas sas duas mi so postu a mannicare
Surnames and Proverbs
smb:
Bonu
/
prb:
chie no est bonu a servire no est bonu a cumandhare ◊ a cadhu bonu no li mancat sedha ◊ in su bonu onzunu b'ischit istare
Etymon
ltn.
bonus
Translations
French
bon
English
good
Spanish
bueno
Italian
buòno,
vàlido,
pregévole
German
gut,
wertvoll,
Gutschein.
crarósu , agt: acrarosu Definition
nau de logu, chi essit, faet a ispuntone, a bica de ue si podent bíere a craru logos atesu (e faet a dhu bíere de atesu)
Sentences
inie che at un'orroca, una punta, crarosa meda ◊ Piscinioi non si fut pràxia: fut tropu crarosa a sa bia manna e non boliaus èssi bias ◊ si biet de atesu ca est in logu crarosu ◊ est che bítula in sos puntos prus crarosos, abbaidandhe
Etymon
srd.
Translations
French
bien visible
English
open to
Spanish
bien visible
Italian
espósto
German
gut zu sehen.
giuài , vrb: ciuare 1,
giuare,
giuari,
giuvare,
zuare Definition
èssere cosa de bonu, fàere bene, èssere de agiudu, serbire a calecuna cosa de bonu / giuai che sa manu de Deus = fàghere bene meda
Synonyms e antonyms
agiadai,
ajuai,
atuai,
bàlere,
ingiuai,
proicare,
serbire,
sufragai
| ctr.
nòcere
Sentences
sa strossa chi at fatu at a giuari a is funtanas ◊ faidí sa cruxi ca giuat! ◊ mancai unu arrennèsciat a guadangiai su mundu intreu, si perdit s'ànima sua a ita dhi giuat? (Ev)◊ isperaus chi is mexinas mi giuint! ◊ su tempus presente est su chi ti podet giuare ◊ ingolle su cuadhu a monte ca s'aera de monte dhi giuat!
2.
de sa ruta chi at dadu no ndhe giuat piús ◊ matratant sa limba nostra e narant chi no giuat ◊ cussas terras no rendhent e ne giuant a gràscia peruna ◊ immoi chi est béciu no ndi giuat prus a nudha
Surnames and Proverbs
prb:
si s'ómini no giuat no balit sa sienda
Etymon
ltn.
iuvare
Translations
French
être utile,
servir
English
to be of use,
to be good
Spanish
servir,
ser útil
Italian
giovare
German
nützen,
gut tun.