alligròne , agt Definition
chi est de naturale allegru meda, chi no si leat pentzamentu
Etymon
itl.
Translations
French
bon vivant
English
cheerful
Spanish
juguetón
Italian
allegróne
German
Spaßvogel.
baràtu , agt Definition
chi est a prétziu bàsciu, chi costat pagu in dinare
Synonyms e antonyms
ammingadu
| ctr.
caru
Idioms
csn:
leare, comporare, bèndhere a su baratu; bèndhere a istracu b. = a sa frundhida, coment'e candho no ndhe cheret prus neunu, de una cosa, e abbàssiant meda su prétziu
Sentences
picatila totu, sa carchina, ca ti la doe barata! ◊ cosa barata inoghe no che ndh'at
2.
su chi li daiant si lu torraiat a bèndhere a su baratu ◊ a su baratu sa zente curret che muschina a su binu! ◊ custus meris bisant trabballadoris a istracu baratu e masedus
Etymon
spn., ctl.
Translations
French
à bon marché
English
cheap
Spanish
barato
Italian
di mòdico prèzzo
German
billig.
bonàciu , agt: bonatzu,
vonatzu Definition
nau de ccn., chi no dhue ponet malítzia in is cosas, chi si lassat pigare in giru, si lassat cullonare, chi est fatu e lassau
Synonyms e antonyms
alledhu,
corrocoi
Sentences
sa genti fut bonàcia, fata e lassada, chi fiat su chi dhi naràt
Etymon
itl.
bonaccio
Translations
French
bonasse,
bon bougre,
bonne pâte (d'homme)
English
good-natured
Spanish
buenazo
Italian
bonaccióne
German
gutmütig.
bónu , agt, nm: vonu Definition
chi o chie (o cosa chi) tenet calidades chi andhant bene po calecunu iscopu, chi praghent, faent bene; chi no tenet pecos, difetos, chi est intreu, chi no faet male o dannu; cosa chi andhat bene; chi est bundhante, sa parte prus manna de calecuna cosa; paperi chi balet dinare, coment'e órdine de pagare, de arrecire cosa / a/c.: si est agt. si ponet apustis de su nm., ma nau tzerriandho a ccn. o cun is vrb. de modu inf. impreaos a númene si ponet innanti (as: su b. fàghere, su b. tratare, su b. chèrrere)/ min. bonedhu = unu pagu bonu, chi no dispraxit
Synonyms e antonyms
acristianadu
/
bene
/
prus
| ctr.
malu,
gastu 1,
difetosu
Idioms
csn:
fàchere a b. = istai atentu, donai cura a fai bèni, a pònniri in menti; torrare in b. = pònneresi in bene, andai bèni; essíreche in bonu (de carchi faina, o dificurtade)= andhare bene, àere resurtadu bonu; torrare, èssere in bonas, a sa bona = fai sa paxi tra duus chi fiant a primma, a iscórriu; pessare in su b. = pentzai a cosas bonas, crèiri, aspetai ccn. cosa de bonu; nàrrere, fàghere una cosa a sa bona = chentza critériu pertzisu, chentza métidu, itl. in modo approssimativo; bonus ca…, bonus chi… = candho…; fàgheresi a bonu, èssere bonu de una cosa, de unu = iscabbullirisindi, intrare o èssere in posse de una cosa pro ndhe godire, de unu pro lu cumandhare, bínchere gherrendhe cun carchi cosa, cun ccn., àere sa capatzidade; bonu a (+ vrb. inf.) = fàtzile a…(vrb.); èssere bonu a… = èssiri bellu, capassu de…; leare, nàrrere in bonas, in sas bonas, a bonas = a peràulas cun delicadesa, chentza brigare, chentza si arrennegare, chirchendhe de fàghere a cumprèndhere sa cosa; bènnere a bonu (nadu de una cosa) = andai bèni, fai a… (+ vrb.); bonu a late (nadu de bestiàmine) = chi daet late meda; bonu a erba (nadu de terrinu) = chi bi at erba meda; pàrrere bonu de… = crere urzente, netzessàriu de…; lassare a unu o una cosa a bonu sou = comente cheret, a s'afaiu, a fàghere su chi cheret, líbberu (si est cosa: irbandhonadu); est bonu, no est bonu = giuat, no giuat; a bonu fut chi… = e acabbonu chi… tambene si…; e de a bonu chi!… = acabbonu, tambene si!…; su bonu de… (ccn. cosa) = sa parti prus manna, su prus; su ’onu = sa parti bona, bella, sana (de ccn. cosa)
Sentences
si unu arrennescit a èssi veramenti bonu est un'ómini veru ◊ e ita est circhendi, bona fémina? ◊ bon'ómine, chissai chi mi potazas indissiare? ◊ su bonu chèrrere est virtude manna ◊ isetamos chi in coro torret sa bona amistade ◊ si su tempus est bonu essimus a campu ◊ cussu pisedhu at unu bonu fàghere ◊ est bonu che a su pani ◊ sa zente bona za si connoschet ◊ a bonos, pitzocos, lah!
2.
de bonu tenit chi no perdit mai sa passiéntzia ◊ in su bonu e in su malu paris si bi devet istare ◊ chi Deus nos mantenzat sempre dados a su bonu! ◊ a bos lu torrare in cosas de bonu! ◊ su bonu lu lassas, su malu che lu frundhis ◊ su tempus si est postu in bonu ◊ si sa domandha benit a bonu li dant sa pentzione ◊ candho mai sas cosas no ant a torrare in bonu?! ◊ gasi apemus bonu comente ti nesi sa veridade! ◊ si lu faghes, bonu, e sinono làssalu! ◊ dae sa die custa tzòvana no at àpitu piús una die de bonu
3.
lea cussu bonu e bae a ti dare sa cosa in butega ◊ pro ti dare sa linna depes andhare cun su bonu chi ti lassat sa comuna
4.
nos cheret duas oras bonas de triballu ◊ su bonu de sas famíllias tenent sas provistas ◊ su bonu de sa zente la pessat gai
5.
calandi de sa cruxi, chi ses bonu! ◊ custa est cosa de mannos, ca unu minore no bi est bonu ◊ si est posta a fàghere cussa faina ma no bi est bona ◊ istudiados mannos, no sezis istados bonos a tènnere contu sa limba de sa zente! ◊ sa robba in beranu est bona a late, ca bi at erba meda
6.
si no ti faghes a bonu ti ndhe bogant fintzas sos ogros! ◊ si l'est trubbadu su trau e si no si faghet a bonu a si partare a lestru l'aiat mortu! ◊ che lis fint furendhe totu e no ischiant su contu de si ndhe fagher bonos ◊ no mi so fatu bonu a nche lu torrare a su caminu zustu ◊ de issa ndhe so prus bonu ◊ no ndhe so prus bonu a fàghere irfortzos mannos
7.
no irroches ca no est bonu! ◊ su pane no s'imbolat, ca no est bonu: a imboladura si daet a sos canes! ◊ no est bonu a zurare, no si zurat! ◊ no ti paret bonu, no, a ti ndhe pesare?! ◊ ello no ti paret bonu a che istupare a triballare?!
8.
si dhus pigas in bonas, si bi lis naras in bonas, za t'iscurtant! ◊ si est pigau a bonas gei trabballat ◊ no li est bastadu a bonas e bi l'apo nadu a malas! ◊ torràdemi sa mula a sa bona, ca sinono mi la torrades a sa mala! ◊ pedendhemilu a sa bona leadu ti as su meu che padrona!
9.
lassemus volare a bonu issoro sos puzones! ◊ nesciune cheriat ispèndhere pro sos acontzos e sa chéjia benzeit lassada a bonu sou ◊ a bonu fut chi aiat própiu cras! ◊ si fimus istados fortes, e de a bonu!…◊ a bonu mannu essi tentu una filla! ◊ mantzanu, bonus chi fachet die, pesamus deretos ◊ bonus chi fint tocatas sas duas mi so postu a mannicare
Surnames and Proverbs
smb:
Bonu
/
prb:
chie no est bonu a servire no est bonu a cumandhare ◊ a cadhu bonu no li mancat sedha ◊ in su bonu onzunu b'ischit istare
Etymon
ltn.
bonus
Translations
French
bon
English
good
Spanish
bueno
Italian
buòno,
vàlido,
pregévole
German
gut,
wertvoll,
Gutschein.
bragnócula , nm Translations
French
un bon à rien
English
a nobody
Spanish
hombre de nada
Italian
uòmo da nulla
German
Null.
bràvu , agt Definition
nau de ccn., chi est àbbile, bonu in su fàere is cosas ma mescamente de naturale, de maneras de fàere
Synonyms e antonyms
bonu
/
àbbile 1,
abbilidadosu,
balente,
capaci,
corazosu,
frabu
| ctr.
malu
/
casticau,
innangaradu
Sentences
est bravu acoment'e un'arrogu de pani ◊ bravixedha meda Lilla… brava e tonta!
Etymon
itl.
Translations
French
bon
English
clever
Spanish
bueno,
hábil
Italian
bravo
German
tüchtig.
búndha 1 , nf, nm: bundhu 1 Definition
seriedade, naturale bonu e giustu de unu chi tenet firmesa
Synonyms e antonyms
bundóriu,
cabu,
capia,
caràtere,
cumprendhóniu,
sinnu,
tinnu
Idioms
csn:
ómine, fémina chentza b. = chentza caràtere, chi no bi at de si ndhe fidare; pònnere b. in o a unu, a carchi cosa = pònnere cabu, pònnere fatu o iscurtare a unu, dare importu; passare sa bundha = passai sa ganas, su disígiu
Sentences
custas féminas no tenent bundhu, si ant intacadu s'onestade cun fainas malas ◊ fit cantadore de bundhu chi at onoradu sa poesia
2.
s'istadu fit a ponner bundhu a tie ti aia dadu una proendha noa! (A.Serra)◊ a pònnere bundhu in féminas est lucura…◊ mudemus fundhamentu a sos inzitos ponzendhe bundhu a sas cosas chi contant! (P.G.Marras)◊ mi ndhe seo pentidu ca no apo postu bundhu a tie
3.
ndhe zuchio brama, ma mi est passaa sa bundha (A.Cucca)
Translations
French
bon sens,
jugement,
sagesse
English
wisdom
Spanish
sensatez,
cordura
Italian
sénno,
saviézza
German
Verständigkeit,
Weisheit.
capía , nf Definition
nau de ccn., capacidade de cumprèndhere e de fàere cosas de giudu; capacidade de un'istrégiu de pigare cosa
Synonyms e antonyms
cabu,
cumprendhóniu,
giudísciu,
selembru
/
càbida
Idioms
csn:
èssere chene capu e ne c. = èssiri comenti a nemus; fai c. de una cosa = dare tentu a una cosa, atuare a una cosa; zúchere c. = èssiri abbistu, zúghere cabu; pònnere c. a calecuna cosa = pònnere imprastu, dare tentu a la fagher bene
Sentences
no teniat sa capia netzessària a picare una detzisione (S.Spiggia)◊ bosatrus seis ancora chentza capia! ◊ no as capia, ca sa conca tua est pertocada! ◊ canno cantas is mutos ne nas sentza capia! ◊ animales chene capia, vois non vidies cantu male bi at in secus de certa bellesa!
2.
custu sacu no tenet capia pro che pònnere totu custa cosa
3.
mi perdonit, ma dèu no nci apu fatu capia: mi dhu depiat narri ca fut sentza de papai!
4.
geo e sorre mia, incantadas a is paràulas de su contu, non poniaus capia a su cosíngiu
Etymon
itl.
capire
Translations
French
compréhension,
bon sens
English
comprehension
Spanish
comprensión,
cabida
Italian
comprensióne,
sénno
German
Verständnis.
giudísciu , nm: giudíssiu,
giudítziu,
zudísciu Definition
su averguare e iscumbatare is cosas, mescamente is chistiones naendho su chi si ndhe pentzat o fintzes betandho una senténtzia; capacidade de cunsiderare bene is cosas, de dhas fàere giustas, cun sabiesa
Synonyms e antonyms
capia,
sabiesa,
selembru,
sinnu
Idioms
csn:
bogai de giudítziu = fàghere irbariare; pèrdiri su giudítziu = irbariare, essire macu; giudítziu universale = su chi at a fàghere Deus a sa fine de totu sos tempos a totugantos; pàrrere su g. universale = irfaghíndhesi totu, unu mamudinu mannu
Sentences
custos funt is giudítzios chi apo iscritu po is poesias chi ant mannau a su de duos cuncursos ◊ su giudítziu po is poesias dhu lassaus a espertos e apassionaos: est a issos ch'ispetat a giare su pàrrere
2.
destruidos cheriant custos chi no ant fide e ne giudísciu ◊ custa est sa terra chi mi at dadu giudítziu in sa vida ◊ cussa picioca fait is cosas cun giudítziu
3.
a proba est su Giudítziu universale: ma sos umanos vivent in delíriu e parent in continu carrasciale (P.Casu)◊ finas sos montes trement dae fundhu chi paret su giudísciu universale!
Etymon
itl.
Translations
French
bon sens,
sagesse
English
wisdom
Spanish
juicio,
sabiduría
Italian
giudìzio,
saggézza
German
Urteil,
Weisheit.
goséri , agt, nm Definition
chi o chie gosat, est godindho
Synonyms e antonyms
gosadore
Translations
French
bon vivant,
jouisseur
English
hedonist
Spanish
que goza
Italian
gaudènte
German
genießerisch,
Genießer.
ilmanchinàre , vrb: immanchinare,
ismanchinare Definition
coment’e mancare, essire de su camminu giustu, andhare aorza, passare fora de su camminu, nau mescamente de animale; nau de un’arremu de sa carena, essire o mòvere de s’incàsciu suo
Synonyms e antonyms
cansai 1,
irvertzare,
stressiai
/
innoigai,
irbesciai
Sentences
su cadhu at immanchinadu ◊ a chie est cun megus insolente lu lasso ismanchinare… pro no fàghere a ríere tanta zente
Etymon
srd.
Translations
French
s'écarter du bon chemin,
détourner
English
to deviate,
to mislead
Spanish
desviar,
dislocar
Italian
deviare,
traviare
German
verführen,
vom rechten Wege abbringen.
inghiriagràstos , agt, nm Definition
chi o chie s'istentat inghiriandho chentza ndhe fàere fine de una cosa o chistione, perdendho tempus in debbadas, unu chi est bonu solu a pèrdere tempus
Synonyms e antonyms
cagallente,
immajonadu
| ctr.
coidadosu,
contipizosu,
lestru
Scientific Terminology
ntl
Etymon
srd.
Translations
French
barguigneur,
bon à rien
English
ineffectual (person)
Spanish
irresoluto
Italian
tenténna,
cincischióne,
inconcludènte
German
wankelmütiger Mensch,
der nichts fertigbringt.
macarronàda , nf: marraconada Definition
unu bellu papare de macarrones; nau in cobertantza, tontesa, fata de tontos, de gente pagu abbista
Synonyms e antonyms
cicionada,
ciusonada
Sentences
sa meri tenit sa marraconada pronta, cuncordada cun petza de caboniscu
Scientific Terminology
mng
Etymon
srd.
Translations
French
bon plat de macaroni
English
dish of macaroni (abundant)
Spanish
atracón de macarrones
Italian
maccheronata
German
Makkaroni-Essen,
Dummheit.
sabiòre, sabiòri , nm: sapiore Definition
su èssere sàbios
Synonyms e antonyms
sabidoria,
sabiénscia,
sabiesa
| ctr.
locura
Sentences
fint de grandhe respetu siat pro su sabiore e siat pro su grabbu chi aiant fatendhe sas cosas
Etymon
srd.
Translations
French
sagesse,
bon sens
English
common sense
Spanish
sabiduría,
juicio
Italian
saggézza,
assennatézza
German
Weisheit,
Vernunft.
sínnu , nm Definition
atuamentu, cumprendhóniu e sabidoria de su cristianu e po cussu etotu sa capacidade de fàere in manera giusta, bene cunsiderada e regulada
Synonyms e antonyms
àrviu,
giudísciu,
imprastu,
selembru,
seru,
tinnu
Idioms
csn:
istare o èssere a s. pesadu = atentu de cumprèndhere; fàghere cosa a s. tentu = a didu tentu, abbididarmente
Sentences
lu naro a sinnu sanu ◊ cussu no depet èssere a sinnu sanu, no, su fàghere custos machines! ◊ sos betzos torrant a sinnu de pitzinnos
2.
ndhe l'apo corpada inoghe a sinnu tentu pro faedhare a unu
Etymon
itl.
Translations
French
bon sens
English
wisdom
Spanish
juicio
Italian
sénno
German
Verstand,
Vernunft.
tínnu , nm: tinu Definition
atuamentu, capacidade de atuare e de cunsiderare bene is cosas, su èssere in podere de is capacidades de sa mente e de sa sabiesa po fàere giustas e bene is cosas
Synonyms e antonyms
santidu
/
atibbidura,
atibbiscione,
atinadura,
atuamentu,
cumprendhóniu,
sinnu
Idioms
csn:
èssere, no èssere in tinu = in se, fora de se; andai a tinu de unu = pònnere mente a s'àteru, fàghere comente pessat s'àteru; fai is cosas a tinu, cun tinu = cun cussideru, bene, cun régula, pessendhebbei
Sentences
lis narzeit sos verbos pro los torrare in tinnu sanu ◊ ischit petzi a irgherrimiare cussu pitzocu: s'àsiu l'est zirandhe su tinu! ◊ sa tentascione est manna e bocat s'ànima fora de tinu ◊ ses nendhe, nendhe: ma no ses in tinu, ca ses nendhe machines! ◊ su mare chi est su mare essit e torrat in tinu…◊ sunt brincanne e cantanne che iscidos de tinu ◊ àter'e che pessare a fàchere dommos de lussu: petzi perdimus su tinu!
Surnames and Proverbs
smb:
Tinu
Etymon
spn.
Translations
French
bon sens
English
sense
Spanish
juicio,
tino
Italian
sénno
German
Verstand.