darétu , agt, avb, nm: deretu 1,
destru,
diritu 1,
drestu,
dritu,
eretu,
estru,
zeretu Definizione
coment'e calidade de una cosa, chi no est trota ma tènnera, dirita, chi no faet a furriadas, fintzes fata bene; cun valore de avb., su prus s'impreat che un'agt. e bolet nàrrere chentza si tratènnere, chentza si firmare, chentza istorrare, chentza pèrdere tempus o ibertare nudha, o, segundhu, deunudotu (ma fintzes comogomo, tempus passau); naendho de sa posidura, chi est prantau, a peis in terra e conca in artu o, de cosa, posta in custa matessi manera; foedhandho de s'ala ue una cosa si agatat, chi est a s'ala de sa manu destra; podet inditare sa leada, a cara a ue una cosa si agatat o andhat; si podet pònnere coment'e avb. de tempus e de manera
Sinonimi e contrari
ténneru
/
luego
/
intentarzu,
istantàrgiu,
ritzu,
tolu
/
destru
/
abbia
| ctr.
doltu
/
colcadu
/
mancu 1
Modi di dire
csn:
ischire, no ischire cale ’eretu leare = aundi andai, a cali parti, ita fai; andai deretu de… = andhare abbia a…, a cara a…; èssere deretu a…, a deretu de…(+ vrb.)= prontu; fai una cosa in deretu, a sa ’ereta = bene, a deretu; èssiri deretu de fai una cosa = àere apenas fatu una cosa; dae deretu = dae luego; como ’eretu = comogomo, pagu ’e s'ora, issara; andhare a deretu, fàghere cosa a deretu = andhare in bonu, fàghere cosa comente si tocat
Frasi
su Segnore ammustrat su caminu deretu a sos pecadores ◊ cussu bivit in s'arruga dereta ◊ est deretu coment'e unu bastoni ◊ sa prus cosa dereta fachet a tortu sendhe chi est mannu!
2.
nemmancu ti acheres, pàssache dereta! ◊ ndi calant e nchi tirant daretus a campusantu ◊ curre deretu a domo ca ti cheret mamma! ◊ essimiche deretu, chi no ti cherzo! ◊ éssimi deretu, irbirgonzia! ◊ macacu, bae deretu e no ti firmes in sas cosas vanas! (A.Casula)◊ tzertas cosas lu poniant deretu in supuzu ◊ pristos, commo imbrenucàebbos ca bos isposo deretu! ◊ si fit sapia deretu chi su manzanu giuchiat sa luna a tónchinu ◊ gei est unu caboniscu… deretu si atzutzudhat, bellu inchighiristau! ◊ candho los ant avisaos, sos parentes sunt arribbaos deretu ◊ ant pensau de liu nàrrere deretu
3.
sas zannas, sos bracones sunt abbertos deretos ◊ custu depet èssere macu deretu, a fàghere cosas goi! ◊ no ndhe balet prus, est malandhadu deretu ◊ custos macarrones sunt ancora cruos deretos ◊ collindhelas deretas sas camisas istérridas ca est proindhe!
4.
si in custu istante a manu dereta sa retza betades azis a fàghere sa pisca abbundhante! ◊ dh'apu biu andendi a dereta ◊ sa cruxi si fait cun sa manu dereta ◊ dèu crocu totu a costau deretu
5.
si pesada deretu ◊ si fut agatau aintru de un'astronavi chi iat pigau a artziai a sa dereta
6.
a deretu de undi andas? ◊ est a deretu de cussu possessu ◊ che parat in sa calchera pesuda de totu cussos pes, ero no ischit cale deretu leare
7.
tanti no est acussa sa càvana mia… soi deretu de dh'acussai! ◊ si bidiat dae deretu
8.
allabai un'ómini baodru, no ndi fait una in deretu! ◊ a su póveru amiga li est sa runza, disignos no ndhe li andhat in deretu ◊ arrejonendhe a sa dereta, su mortu istat che mortu, e sos bios depent istare che bios!
9.
no semus deretos a tucare: bi amus de nos ammanitzare! ◊ dereta a betare sale a su mànigu ses: assàzalu, innantis! ◊ uhm, deretus a arregòlliri genti seus!…◊ setzi si at bidu puzones fuendhe: sos chi fint a deretos de bolare in parte bi l'ant fata a si sarvare (N.Pianu)◊ tantu za so deretu a triballare, cun totu custos irbios chi so tenindhe!…
Etimo
ltn.
*derectus, dextru(m)
Traduzioni
Francese
droit,
adroit
Inglese
straight,
opportunity,
immediately
Spagnolo
derecho,
en seguida,
recto,
derecho
Italiano
dritto,
difilato,
immediataménte,
ritto,
dèstro
Tedesco
gerade,
glatt,
direkt,
geradeaus,
aufrecht,
recht,
Rechte.
fichídu , pps, agt: fichitu,
fichiu Definizione
de fichire; chi est postu prantau (o fintzes chi est sanu); chi est sèmpere in mesu in cosas chi no depet; nau de logu, chi est in calada meda
Sinonimi e contrari
ficadu,
istantàrgiu,
ritzu
/
arratu,
ràbidu
| ctr.
corcadu,
rutu
Modi di dire
csn:
èssere male fichidu (nadu de zente) = ritzu ma malàidu, malesanu; èssiri fichiu che su mércuris = sempre in mesu in donzi chistione; fichiu che turra in culurgioni, che púncia in taba = fichetu, sempre in mesu in donzi cosa
2.
si est sempre costumadu de iscultare s'Evangéliu cun sa persone fichida ◊ sos runaghes sunt ancora fichidos ◊ cudhu corvu istaiat in fraile fichidu subra de duas ancas deretas che àscia de raju ◊ tantu tempus in s'ispidale, so sempre a cantu reo fichidu! ◊ so rutu a binugos fichidos
3.
est sempri fichiu: in dónnia cosa dhoi depit èssi cussu! ◊ fichitos e cuenteris ant a dimannare deretos
4.
su logu a laore no fit bonu ca bi aiat palas fichidas e rocas
Traduzioni
Francese
debout,
dressé
Inglese
erect
Spagnolo
levantado,
entrometido
Italiano
ritto,
invadènte
Tedesco
aufgestanden,
aufrecht,
aufdringlich.
istantàrgiu , agt: istantàriu,
istantarju,
istantarzu,
istentàrgiu,
istentarzu,
istrantarzu,
istrantaxu,
istrentaxu,
stantàrgiu Definizione
chi est a peis in terra e a conca in artu, o (nau de cosa a bisura longa) a manera de assimbigiare a persona prantada, ficada, cun sa parte de pònnere a fundhu in terra e in pitzu sa chi depet istare in artu / istare o èssere a istentàrgiu = ritzu, prantau
Sinonimi e contrari
daretu,
ficadu,
intentarzu,
reu,
ritzu
/
cdh. stantàgliu
| ctr.
corcau,
sétidu
Frasi
sacu bóidu no reet istentarzu ◊ a candho isto istrantarzu cun sos bàculos mios, a candho podero cun sos anzenos ◊ sos pitzinnos sunt istantàrios a inghíriu de su procu abbadiandhe ◊ cussa fémina portat is pius istrentaxus che mata de isparau!◊ si seciant in is cadiras o ci no abarrànt istantàrgius ◊ su truncu istrantaxu fut e istrantaxu est abarrau
Etimo
ltn.
statarius + stante(m)
Traduzioni
Francese
dressé,
debout,
droit
Inglese
erected
Spagnolo
levantado,
erguido,
derecho
Italiano
ritto
Tedesco
aufrecht.
réu , agt Definizione
chi est postu istrantagiau, prantau in terra, cun is peis in terra coment'e candho si camminat / istare a sa rea = arreare a sa ritza; èssere a boghe rea = a boghes postas, a tzérrius
Sinonimi e contrari
ficadu,
istantàrgiu,
pesadu,
ritzu
| ctr.
corcadu,
sétzidu,
tambuladu
Frasi
pesa reu! ◊ sa rughe ndhe l'ant ficada rea ◊ non balet chi ti solvas in suore crabiolendhe, pesèndhedi reu suta sas ancas de su domadore (G.Raga)◊ s'imbriagu mancu si l'afurcarzant istat reu ◊ apenas mi as bidu reu mi as iscutu a terra ◊ apo a torrare a bois, bidustos fustialvos: isetàdemi reos! (V.Falchi)
2.
sa mama fit a boghe rea giamendhe de continu su fizu
Cognomi e Proverbi
prb:
sacu bóidu no rezet reu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
debout
Inglese
erect
Spagnolo
erguido,
recto
Italiano
ritto
Tedesco
aufrecht.
rítzu , agt: arritzu 2 Definizione
chi est postu prantau in terra, cun is peis (genti) o sa parte bàscia (cosa) in terra coment'e candho si camminat, nau fintzes in su sensu de èssere fortes, de agguantare in is dificurtades
Sinonimi e contrari
daretu,
ficadu,
intentarzu,
istantàrgiu,
prantau,
reu,
tolu
| ctr.
corcadu,
sétzidu
Modi di dire
csn:
a sa ritza = istrantaxu, sentza de si sètziri, sentza de s'incruai; règhere, no règhere ritzu = abarrai, no abarrai istrantaxu; pilos ritzos = artudhados
Frasi
sacu bóidu no rezet ritzu ◊ si est pesatu ritzu mancu si l'aiant puntu a resòglia! ◊ su chi dabant chin sa tèssera non bastabat a si règhere ritzos ◊ seide: ite faghides ritzos?!
2.
isse colabat in cussa zanna a sa ritza, chene s'incurbiare
Cognomi e Proverbi
smb:
Ritzu, Rizzu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
droit,
debout
Inglese
upright
Spagnolo
derecho,
erguido
Italiano
ritto,
verticale
Tedesco
aufrecht.
stantàrgiu , agt: istantàrgiu*,
stantarxu,
stentàrgiu,
strantàrgiu,
strantaxu,
strentaxu Definizione
chi est a peis in terra e a conca in artu, o a manera de assimbigiare a persona prantada, ficada, cun sa parte de pònnere a fundhu in terra e in pitzu sa chi depet istare in artu / a sa strantaxa = a sa ritza, istendhe ritzos
Sinonimi e contrari
daretu,
ficadu,
intentarzu,
reu,
ritzu
/
cdh. stantàgliu
| ctr.
corcau,
rutu
Traduzioni
Francese
bien droit
Inglese
erect
Spagnolo
recto,
erguido
Italiano
ritto,
erètto
Tedesco
aufrecht,
gerade.