acavacài , vrb: acovecai,
acrobecare,
acrovecai,
cavacai Definition
betare a covecu, betare apitzu; betare a conca a bàsciu, coment’e ponendho a covecu; fintzes bortulare, furriare / a. a ccn. = cumbíncherelu, conchinàrelu a carchi cosa, fintzas pònnereli timoria faedhendhe de no lu lassare mancu faedhare comente cheret
Synonyms e antonyms
abbucai,
acuguzare,
apatigai,
bíncere,
furriai,
tavacare
| ctr.
iscavacare
Sentences
chi fui dèu nci dhi acovecau sa pingiada in conca! ◊ is argiolas no acabbànt mai, cun su celu totu de unu colori acovecau in pitzus
2.
tèngiu unu bellu scannu po mi sèi: cussu gei no si nci acovecat!
3.
li ant covacadu sa carena in su putu
4.
cussa tenit unu mairu pioncu e unu fillu acovecau!
Etymon
srd.
Translations
French
retourner,
renverser
English
to turn upside down
Spanish
volcar,
dar la vuelta
Italian
capovòlgere
German
auf den Kopf stellen.
achidàre , vrb: achitare,
chitare 1 Definition
giare su càmbiu a su cumpàngiu, comente faent is pastores achidajolos, cudhos chi pastórigant una chida a cada, a borta a borta: fàere a chida chida tra cumpàngios in calecuna faina o impreu, ma fintzes solu giare su càmbiu in s’impreu; fintzes mòvere, ispostare e torrare a su cuile, a s'acuiladroxu
Sentences
sos pastores achidajolos achidant in domíniga
2.
sos istúrulos si achidant cun sas rúndhines, in atunzu, in logos nostros ◊ su silbone isparadu ruet, però si achidat e sighit sa fua ◊ in su chelu si achidant sole, istedhos e tempesta
Etymon
srd.
Translations
French
se relayer par semaine
English
to turn weekly,
to alternate
Spanish
turnarse semanalmente
Italian
turnare settimanalménte,
avvicendare
German
in Wochenschichten arbeiten.
arrubisconài , vrb: rubisconai Definition
fàere orrúbiu orrúbiu in cara abbarrandho in buca de forru, acanta a fogu meda, o fintzes po arrennegu, bregúngia o àteru
Synonyms e antonyms
arrabatzonare,
impurpurinare,
irrujire
Sentences
at castiau s'isposu sentza però dhi artziai is ogus in faci e totu arrubisconendusí
Etymon
srd.
Translations
French
rougir
English
to turn red
Spanish
enrojecer,
sonrojar
Italian
arrossire
German
erröten.
boltàre , vrb: bortare,
bortiare,
vortare Definition
furriare a s'àtera parte, fache a ccn. po agiudu, po foedhare; fàere fúrriu, cambiare; pigaresidha contras a chie cumandhat, contras a ccn.
Synonyms e antonyms
colojare,
furriai
/
cambiai,
imbortare
Idioms
csn:
bortàresi a su ferru ruju = no tènniri arrispetu po nudha e po nisciunus; boltare sos chervedhos = ammachiaisí
Sentences
sos mazores no ischiant a cale santu si bortare e dubba chi si lis presentat unu ◊ si ch'est bortadu a s'àtera bandha candho at bidu a mie ◊ bolta a nois sos ògios tuos!
2.
onzi dimóniu si est boltadu a santu ◊ farina de tiàulu si boltat in telau ◊ s'allegria mea como si mi fit bortiandhe in tristura ◊ sa balentia dae valore che l'ant bortata in cosa leza ◊ a s'intèndhere su frúsciu de su trenu s'àinu si est boltadu a dimóniu! ◊ si tiat bortare su tempus, tandho fortzis tiat sanare
3.
fint medas sos bandhios chi si bortabant in d-unu chin pastores e carbonarjos in cussos litos
4.
sos minores si sunt boltendhe a sos mannos ◊ fache discostare sa runtzinalla chi si m'est bortada ◊ li at atunchiau s'istrópiu de s'orgógliu e tandho si est bortau ◊ su poledhu, candho si sapiat zente colàndheli serente, si bortabat a càrchides
5.
si sutzedit calchi cosa no boltes culpas a mie!
6.
est gai isurzidu chi si bortat a su ferru ruju (G.Ruju)
7.
in custu carrasegare ses boltendhe sos chervedhos
Etymon
ltn.
*voltare
Translations
French
tourner,
se retourner
English
to turn against s.o.,
to rebel
Spanish
darse vuelta
Italian
voltare,
rivoltarsi
German
wenden,
sich auflehnen.
brundèssiri , vrb Definition
cumpàrrere o èssere brundhu, de colore
Etymon
srd.
Translations
French
blondoyer
English
to turn yellow
Spanish
ser rubio
Italian
biondeggiare
German
blond sein.
chindhalàre , vrb: chindhulare,
chinnulare,
ghindhulare Definition
pònnere sa madassa in s'ixorbedrama, mescamente girare o fàere girare che un'ixorbedrama (chíndhalu); pigare un'àtera filada, cambiare camminu / chindhulare sos ojos, sa fàcia, su fusu, s'ispidu
Synonyms e antonyms
bortare,
chindhare,
furriai,
girai
Sentences
deo tempus perdendhe che fémina chindhalendhe un'atzola trobojada (Limbudu)
2.
fadhint caminu e in giambu de chindhulare a manca truvant deretos
Etymon
srd.
Translations
French
tourner
English
to turn
Spanish
girar
Italian
girare
German
drehen.
chindhàre , vrb: ghindhare Definition
rfl. furriare, mòvere po abbaidare o coment'e abbaidandho a un'àtera bandha
Synonyms e antonyms
bortare,
chindhalare,
furriai,
girai
2.
su narrer chi m'istrues su castedhu… podet puru chindhare su chervedhu solu su lu mirare dae lontanu! (Cugurra)
Etymon
srd.
Translations
French
tourner
English
to turn (over)
Spanish
volver la vista
Italian
vòlgere
German
wenden.
coiletàre , vrb Definition
fàere coiletas, andhare a egaseogas
Etymon
srd.
Translations
French
zigzaguer
English
to turn
Spanish
piruetear
Italian
giravoltolare
German
sich drehen.
furriài , vrb: furriare 1,
furriari,
vorriare Definition
mòvere a giradura, girare a un'àtera bandha, de si pòdere o de fàere bíere a un’àtera parte, pònnere su de pitzu a fundhu, su de aintru a fora; betare o orrúere a terra de cosa chi istat coment'e prantada; torrare acoa, fàere torrare acoa una cosa andhandho, una cosa chi ferit; fàere fúrriu, torrare a unu matessi logu, torrare a ue s'istat; andhare contras a ccn., mescamente a chie cumandhat o contat de prus; cricare a ccn. po agiudu, pedire cun apédhiu a unu po calecunu praxere, benefíciu; imbitzare a calecuna cosa, betàresi a furare; cambiare
Synonyms e antonyms
boltare,
dòrchere,
ghindhare,
girai,
ifurriare,
irbortai,
sciurriai
/
acavacai,
boltulare,
tambulare
/
ghirare,
recoire
/
cambiai,
mudai
Idioms
csn:
furriare che dae balla = torrai acoa, fuiri, lassai a pèrdiri debressi ccn. cosa; furriare de palas = andaisindi; furriare su trugu a una pudha = tirai su tzugu, bociri; furriàresi che gremedha = ischirchinàresi che colora (de su dolore); furriàresi a carchi cosa = furai; furriare su sentidu = ammachiaisí, irbariare; furriàresi a ccn. = (po agiudu), circai agiudu, (po no pònniri menti) arrebbellai; furriai s'istògumu = fàghere a gana mala; furriare manu = (trabballendi) movirisí o trabballai girendi a su contràriu; furriai is fuedhus = istropiare sas peràulas, fàgherelis nàrrere su chi no narant; furriai a unu = cumbíncherelu a carchi cosa, fàghereli cambiare idea; furriai (de sa conca, a unu) = èssere a irbadhinamentu
Sentences
furriadiche sa cara no ti ferzat cosa a ogros! ◊ sa peta arrustindhe si depet furriare ◊ so fúrriendhe sas cartzitas a s'ala bona ◊ nci fúrriat sa faci a s'àtara parti ◊ sa domo est prena chi no bi at ube si furriare ◊ femu abarrau fúrria fúrria che una tratalia posta in fogu ◊ candho unu si furriàt sa camba no fut a andhare a su dotore
2.
chi nci fúrrias sa cascita nci arruit totu sa cosa a terra ◊ chi no papu mi nci fúrriu de su fàmini! ◊ si làssinas ti nche fúrriat s'isterju de su late
3.
iseto inoghe, inue giajos tuos furriesint Fenícios e Romanos! (S.Murgia Niola)◊ s'intzeradu fúrriat s'abba ◊ s'atarzu fúrriat fintzas sa balla ◊ cun sa màchina andho a unu tretu largu a furriare ◊ mancu custu frizidore ti fúrriat, a tie! ◊ fúrria sas berbeghes dae su laore ca faghent dannu!
4.
a su noti su pobidhu fúrriat a domu ◊ andàt a giogai cun is amigus e furriàt a tradu ◊ su piciochedhu òrfanu si furriàt in domu de sa sorri
5.
bidet su perígulu, ma no fúrriat: sighit a imbucare! ◊ za coitat furriendhe candho intendhet su prétziu!…◊ candho at intesu su prétziu at furriadu che dae balla!
6.
bollu chi mi perdonis ca mi seu furriada a tui ◊ su malu si fúrriat fintzas a su babbu e a sa mama ◊ sa genti no iscít a si furriai contras a chini tenit sa curpa de nosi fàiri emigrai
7.
si no mi azudas tue a chie mi fúrrio? ◊ domandaus sa miserigórdia de Deus e po èssiri iscurtaus nosi furriaus a Gesugristu
8.
ses istau sempre malu furriannodi a su bestiàmene domau!
9.
est aturada muda coment'e furriada a perda ◊ no mi apu a furriai mancu a dinai, nou! ◊ onzi consolu che lis est furriadu in prantu ◊ si no fúrriat bentu andhamus male ◊ si sunt brighendhe e mi paret chi che la fúrriant a corpos! ◊ custas peràulas che las furriamus in àteras limbas ◊ cussu est unu chi no si lassat furriai
Surnames and Proverbs
prb:
su burricu si fúrriat a su majolu
Etymon
srd.
Translations
French
tourner,
retourner,
s'adresser,
se révolter
English
to turn (over again),
to address,
to rebel,
to go back
Spanish
revolver,
volcar,
volver atrás,
dirigirse,
sublevarse
Italian
voltare,
rivoltare,
ribaltare,
svoltare,
tornare indiètro,
rivòlgersi,
ribellarsi,
rivoltarsi,
insórgere
German
wenden,
zurückkehren,
sich wenden,
sich empören.
furrietàre , vrb: furriotai Definition
fàere furriotos, istare a furriebborta, a su fúrria fúrria, mólia mólia, a s'andhetorra chentza ndhe fàere fine, perdendho tempus; èssere a furriamentos de conca e bíere su logu totu furriandho
Synonyms e antonyms
furriai,
girai
Sentences
fiat totu sa noti furriotendi ca fiat fendi unu sonnu trumbullau ◊ bai, cica is pegus e no t'istentis furriotendi! ◊ si bient cópias furrietandho alligras cun is balladores chi atripant is peis ◊ cun abbilesa iat fatu furriotai sa frunda, iat lassau unu càbudu e fuat partia sa perda inzumiendu ◊ est furriotendu in s'ària unu cau
2.
frimma sa domu ca est furriotendu!… cessu, est furriendusidha totu!…◊ mi furriotat totu su logu cumenti a unu bòtu in logu de punta a bàsciu!
Etymon
srd.
Translations
French
se retourner
English
to turn round
Spanish
piruetar
Italian
rigirarsi
German
sich umdrehen.
ghindhàre , vrb: chindhare* Definition
mòvere sa cosa a morigadura, su si mòvere coment'e unu ixorbedrama po castiare o coment’e castiandho a un'àtera parte; ammachiare
Synonyms e antonyms
bortare,
chindhalare,
furriai,
girai
Sentences
ponet su cugumedhu, lu fiagat, lu mustrat, lu ghindhat a donz'ala ◊ no si giraiat si no fit su bentu a lu fàghere ghindhare ◊ Toedhu si est ghindhadu a Bobbore a dimandhare ◊ isse est ghindhadu a insegus, ma sa vida sighit a innantis ◊ si ghindhat a isperiare e bidet duas pubas
2.
su chi at tentu l'at ghindhadu sa vida che dai sa die a su note ◊ cussa de cantu est bella faghet ghindhare su chervedhu a la mirare
Translations
French
tourner
English
to turn
Spanish
volverse,
volverse loco
Italian
voltare
German
wenden,
umwenden.
girài , vrb: girare,
girari,
zirai Definition
andhare peri su logu, istare in giru, abbaidare a un'àtera bandha, furriare de parte una cosa, andhandho fàere unu movimentu tundhu coment’e cricu, a inghíriu de calecuna cosa, o fintzes solu cambiandho filada; nau de chistionu, de foedhare, cricare unu muntone de chistiones, fàere bíere una cosa po un'àtera; atacare, lòmpere a ccn. difendhendhosi
Synonyms e antonyms
furriai,
furrietare,
ghindhare
/
arringai
Idioms
csn:
girare de manu = cambiare manu, lassare fàghere a un'àteru; girai de palas = andaisindi; girare su chervedhu, s'iscàtula = ammachiai, fariare
Sentences
at girau debressi totu su paisu ◊ isceti chini no at girau su mundu podit fuedhai aici!
2.
at girau de palas e si ndi est andau ◊ e proite mi mirades ojos chi deo no miro, proite sos chi suspiro a mie no bos girades? (Grolle)◊ giradí a custa parti! ◊ sa ferida no dhi permitiat de girai su bratzu a parti de palas
3.
dae comente giravat s'arresonu pariat un'avocau
4.
m'imbolo pro lu chiscire e si est giradu a mossu a mie, su cane meu etotu! ◊ cussu si est giradu fintzas a su babbu
5.
cantu mi fit simpàtica Maria: ndhe fia a ndhe girare su chervedhu!
Etymon
itl.
Translations
French
tourner
English
to turn,
to rotate,
to revolve
Spanish
girar,
rodar
Italian
girare,
virare,
ruotare
German
wenden,
drehen,
umkreisen.
iltudàre , vrb: istudai,
istudare,
istutare,
studai Definition
fàere mòrrere o bènnere mancu su fogu, una lughe, ccn. cosa alluta (es. s’aràdiu, su motore); iscarragiare ccn. cosa tudada o carragiada
Synonyms e antonyms
ammoltighinare,
ammortiare,
irmòrrere
/
iscarragiare
| ctr.
allúere,
allumae,
atzèndhere
/
tudai
Sentences
s'istudat che fatija a fogu lenu ◊ soe acurtzu a unu focu chi no poto istutare ◊ no istutazas cussu focu! ◊ su fogu de comare est galu andhandhe, in bonora l'aviant allummau: candho boche pariat istutau fut intro de sos montes brusiandhe! ◊ is disígius antigus fuant fuliaus in terra che alluminus istudaus (B.Lobina)◊ sunt sétzios in sos banghitos acanta de su foghile istudau
2.
ndhe at istutau sa braja dae suta de sa chisina pro fàchere su focu
Etymon
ltn.
*extutare
Translations
French
éteindre
English
to estinguish,
to turn off
Spanish
apagar
Italian
spègnere
German
löschen.
imbarjadúra , nf Definition
su imbarjare, imbraxai de unos cantu frutos chi lompendho càmbiant colore, si intinghent (àghina, olia, figu, pira, àteru)
Translations
French
véraison
English
to turn dark coloured
Spanish
envero
Italian
invaiatura
German
Färbung.
imbarjàre , vrb: imbargiai,
imbarzare,
imbraxai Definition
essire de colore murru, cambiare colore cumenciandho a còere, foedhandho de frutos, e àteru puru (olia, àghina, figu, pira, tamatas) / imbraxai is ogus = furriai is ogus in biancu
Synonyms e antonyms
incoloritare,
pínchere
Sentences
s'olia a úrtimos de santuaini est totu imbarzendhe ◊ abbàida si bi at imbarzadu pira e bàtindhe! ◊ sa fruta imbraxendi cumentzat a èssi lómpia
2.
de su feli, a su sennori dhi fiant imbraxaus is ogus che pisitu acorrau ◊ si si ammurràt, imbraxàt is ogus: no nci fiat giogus po mi consolai! (C.Saragat)
Etymon
srd.
Translations
French
commencer à mûrir (agric.)
English
to turn dark coloured
Spanish
enverar
Italian
invaiare
German
sich dunkel färben.
imbidrigài , vrb: imbirdigai,
imbirdigari Definition
essire o fàere de colore bidre, nau fintzes de unu candho si arrennegat a meda, incerare po fele, de su tzacu
Synonyms e antonyms
imbirdare,
imbirdillai,
imbirdire
Sentences
pentzu a su tempus chi currit, a s'imbirdigai e ingroghí de is istagionis
2.
bastat, sigaus a nai, ca no mi bollu imbidrigai!
Etymon
srd.
Translations
French
verdir
English
to turn green
Spanish
verdear
Italian
inverdire
German
grün machen.
immurrài, immurràri , vrb rfl: irmurrare 1 Definition
bènnere o essire canu o murru in is pilos
Synonyms e antonyms
ammurrai 1,
incanire,
incanudai
Sentences
atentzione, zovanedhas, s'afródhiu chi teneis de innoghe a bosi cozuare no irmurreis a pilu! (L.Pisano)◊ portas frungiduras in faci e megas de t’immurrai
Etymon
srd.
Translations
French
devenir chenu
English
to turn white
Spanish
encanecer
Italian
incanutire
German
grau werden.
incaníre , vrb Definition
essire (e fintzes fàere) canu a pilos, imbeciandho
Synonyms e antonyms
ammurrai 1,
immurrai,
incanudai
Sentences
no ant a èssere sos oriolos pro sas annadas malas a ti fàghere incanire! ◊ si sunt incanidos sos pilos, ma su coro no est imbetzadu! ◊ cun custa morte mala m'incanis sos pilos ◊ tue, daghi de tempus ses babbai, tevias incanire a isse puru! (Piras)
Etymon
srd.
Translations
French
devenir chenu
English
to turn white
Spanish
encanecer
Italian
incanutire
German
grau werden.
incerài , vrb: incherare,
intzerare Definition
pònnere sa chera, su pighe; essire in colore de chera, cambiare colore, nau de unu chi si assicat e mescamente de su laore e de is erbas chi, comente cumènciant a sicare, càmbiant colore e cumprint su granu
Synonyms e antonyms
illughidare,
inceratzae,
ingroghie,
isarbolire,
iscarugire,
istramudire,
scarafaciari,
scinisai
Sentences
su sabbateri at incerau s'ispagu
2.
su trigu in làmpadas comintzat a incherare ◊ sa punta de su nasu, de incerada comenti fuat sempri, s'inniedhigàt ca manna dhi fut imbucada sa timoria ◊ toca, tontoni, gei coitas a incerai: cussa est cosa chi naraus a is piciochedhus po ndi dhus iscrei de bolli benni a Castedhu!
Etymon
srd.
Translations
French
cirer,
rendre blond,
blondir,
pâlir
English
to wax,
to make fair,
to turn pale
Spanish
encerar,
ponerse doradas las mieses
Italian
incerare,
imbiondire,
impallidire
German
wachsen,
gelb werden,
erbleichen.
irrujíre , vrb Definition
fàere o essire orrúbiu, fintzes de sa bregúngia
Synonyms e antonyms
abbrigai,
arrubiai,
arrubiscai,
arrujire,
cardiare,
cardigiai,
ingrujare,
orruviare
/
impurpurinare
Sentences
sa mura no faghiat a tempus a irrujire chi che fit istodhida ◊ tra chiriasa e fémina interessat su colore piús de sa dultzura: cudha s'irrujit apena est madura, custa, madura, de irrujire tzessat
Etymon
srd.
Translations
French
rougir
English
to turn red
Spanish
ruborizarse,
enrojecerse,
sonrojarse
Italian
arrossire
German
erröten.