adderétu , avb, nm Definizione
a deretu: bene, de una manera chi andhat bene (si narat fintzes in adderetu); capacidade de fàere bene sa cosa
Sinonimi e contrari
afilu,
bene
/
gheretzu,
grabbu
Frasi
no ndhe faghet una adderetu! ◊ cussu paghennennudha de cosa in adderetu no ndhe faghet ◊ a medas annos cun fatueretu e totu bos andhet in adderetu! (G.Ruju)
2.
a ndhe tenes de adderetu!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
avec ordre,
en ordre
Inglese
tidily
Spagnolo
con orden,
bien
Italiano
ordinataménte,
per bène
Tedesco
ordentlich.
afílu , avb Definizione
a filu: comente si tocat, comente andhat bene, a dovere, de sa manera giusta / essire afilu = bene, zustu, dritu
Sinonimi e contrari
adderetu,
bene
Frasi
no ndhe faghet una afilu ◊ custa lepa seghendhe no bi andhat afilu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
bien,
comme il faut
Inglese
well
Spagnolo
bien,
debidamente
Italiano
per bène
Tedesco
gut.
ammoràre , vrb: amorai,
amurai Definizione
totu su chi duos faent de bonu s'unu po s'àteru, ómine e fémina, candho funt isposos e s'istimant cun s'idea de si cojuare; betare istima a unu, a una, cricare, èssere sèmpere impare
Sinonimi e contrari
fastigiai
/
abbaradhare,
abbelare,
imbelare,
inamorai,
indeosare,
ingeniai
Frasi
oe comente fato a ti amorare? ◊ no ses menzus tue de sa chi so amorandhe ◊ sos tempos bellos si che sunt colados umpare chin su tempus de ammorare! ◊ bastat chi dh'amorit po dh'isposai, cussa dhu càrrigat de dinai puru!
2.
totu sos chi la bident si ndhe ammorant de cantu atraet s'ermosura sua ◊ prite ti amoras, ca no cherjo a tie?!
Terminologia scientifica
ssl
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être fiancés,
s'engager par une promesse de mariage
Inglese
to be connected with
Spagnolo
ser novios,
llevarse bien con alguien
Italiano
avére una relazióne d'amóre,
èssere fidanzati
Tedesco
ein Liebesverhältnis unterhalten,
verlobt sein.
antisbèni , avb: antzilvene Sinonimi e contrari
ancis
Frasi
antzilvene calcuna assàlciat fena a nois!
Etimo
spn.
antes bien
Traduzioni
Francese
au contraire,
plûtot
Inglese
in fact,
or better still
Spagnolo
más bien
Italiano
anzi
Tedesco
im Gegenteil.
assacarràre , vrb Definizione
carragiare bene de o cun ccn. cosa, nau fintzes in su sensu de pònnere apitzu o carrigare calecuna cosa a tropu
Sinonimi e contrari
acarragiai,
aciocai,
acuguzare,
assacarronare,
cratzai
/
fizire
| ctr.
iscarragiare
Frasi
sa fàuna assacarrat e caentat ◊ assacarrada de lana dormis a sonnu isoltu (Z.Deriu)◊ preparesint una chea, che ponzesint sa morta e l'assacarresint de terra ◊ badhes e montígios si sunt assacarrendhe d'erva ◊ chi s'abba de su batizu l'assacarret de lughe!
2.
malannu chi los assacarret! ◊ malasorte chi lis assacarret sos ossos! ◊ puite dh'azis assacarrada de sale cust'insalada?!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se couvrir davantage
Inglese
to cover oneself warmly (up)
Spagnolo
cubrir,
cubrirse bien
Italiano
coprire,
coprirsi mólto
Tedesco
bedecken,
sich gut anziehen.
atoliàre , vrb: atuliare Definizione
fàere is cosas impresse e bene chentza istare perdendho tempus faendho e chentza fàere: a logos dhu narant in su sensu de iscumbatare, fàere unu cunfrontu, atobiare, tzerriare a su matessi logu
Sinonimi e contrari
afiliatare,
spodhai
Frasi
za ti ndhe cheret de tempus a ndhe atuliare!…◊ istat sempre faghindhe ma no ndhe atúliat, no, de sa cosa! ◊ e candho ndhe atúlias a collire una maghinada de olia collindhe a una a una?!
2.
suta su palcu si atzendhiant sos cuntrestos pro atoliare cale fit su mezus poeta cantendhe (S.Patatu)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire vite,
travailler efficacement
Inglese
to work efficiently
Spagnolo
trabajar bien,
despachar
Italiano
lavorare,
fare con efficiènza
Tedesco
tüchtig arbeiten.
bène , avb, nm, iscl: bèni,
vene Definizione
manera de fàere is cosas adata a s'iscopu, adderetu, cunforma a una régula morale; totugantu su chi est bonu
Sinonimi e contrari
adderetu,
afilu
/
meda
| ctr.
male
Modi di dire
csn:
fai una cosa mellus bèni = menzus; bèniri a bèni = benner bene, a betu, andhare bene; su pagu bene de… = s'ispaciau de…, su colzu, su biadu de…; chèrrere unu bene macu = a ammachiadura, meda; bene fatu = chi est zustu, bonu, méritu (nadu de un'assione, de unu cumportamentu); fatu bene = chi est fatu cun arte, cun pratighesa, a régula (nadu de unu triballu o cosas gai); fai bèni e bai in galera! = faghe bene ma no aisetes recupessa (antzis est dàbbile chi ti torrent male); bene cun bene = bèni meda, própiu bèni, a fini a fini; pagubbene, pagu bèni!, pagu bèni miu!… (nadu a làstima) = ite mi siat su bene!, cale bene?!…, nudha!, tropu pagu!, siscuru a mie!; bene pro me!… = (nau cun ironia) mali po mimi, a dannu miu
Frasi
sas cosas cherent fatas bene ◊ faghindhe goi mi ndhe agato bene, mi ndhe bido bene ◊ custu triballu comente l'as fatu no andhat bene ◊ mirai a bèni custu coru miu! ◊ oe no mi andhat bene a fàghere cussa faina ◊ bene meda: mi ndhe allegro! ◊ custu trabballu comenti dh'as fatu andat bèni
2.
pro su bene chi ti cherzo tia fàghere donzi cosa ◊ podimis tènnere benes pro ndhe dare ◊ chi s'istrexiat su mucu fadiat mellus bèni! ◊ lea sa meighina ca ti faghet bene ◊ est unu bene a prantare àrbures ◊ ci fiant centu ogus iscochendu su bèni po mali e su mali po sèi etotu
3.
tandho si agataiat su pagu bene de Antoni
4.
in su stani nostu nci sunt unu bèni de mangonis mannus ◊ mi paret chi est a arriscare unu bene de dinari chentza garantzia de su balanzu ◊ ant chistionadu unu bene de ora ◊ si bi at atrumadu unu bene de zente ◊ che ndh'at, de bene de férula, inoghe!…
5.
bene, bene meda, mi ndhe allegro! ◊ si annischitzais ca si nci ghetant a galera: a sa fruca iat a èssi mellus e prus bèni fatu! ◊ at fatu un'iscutinada de abba, ma bene cun bene no bi at próidu etotu ◊ mancu abbaidadu apo, bene cun bene! ◊ mi ponzo cudha cosa, bene pro me…, e guastu mi at sas manos! ◊ fato s'aconcada, bene pro me!…, e pérdidu ndhe apo totu ◊ como s'abba za che la tenimus ma, bene pro nois, comente ant créschidu sa pressione nos at fatu dannu! ◊ – E gopai no dh'agiudat? – Pagu bèni!…
Cognomi e Proverbi
smb:
Bene
/
prb:
faghe bene e no mires a chie ◊ su fai bèni no est mai connotu ◊ su fagher bene no perdet mai ◊ a chie faet bene, bene tenet
Etimo
ltn.
bene
Traduzioni
Francese
bien
Inglese
well,
good!,
property
Spagnolo
bien
Italiano
bène
Tedesco
gut,
Gut.
benemíndhe!, benemíndi! , iscl, avb: benimindi,
beniminne Definizione
(fintzas b. de…) bene + mi + ndhe: foedhu po nàrrere chi una cosa a ccn. dhi est andhada bene meda, chi unu est cuntentu o si ndhe cuntentat o chi dhue at de si ndhe cuntentare, chi una cosa est bella de abberu, ma s'impreat fintzes cun idea de paragone e coment'e avb. in su sensu de meda, bene meda (a bortas cun ironia, po nàrrere chi àtera cosa est méngius)
Sinonimi e contrari
ebbenemindhe
Frasi
benemindi prexu! benemindi festa! ◊ benimindi s'arrori, su dannu, sa festa, ecc.◊ beniminne de cadhu: ti siat po salude!
2.
in bidha s'istat bene: e benemindhe tzitade!…
3.
s'arriu est calendi benemindi ◊ ti apu bistu iscriendi cosa e sudendidí benimindi (F.Carlini)◊ est pascendu a fura benimindi! (T.Dei)
4.
s'istima de sa mama est menzus: e benemindhe amores de isposa!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qu'il est beau!
Inglese
how fine!
Spagnolo
qué bien
Italiano
che bèllo!
Tedesco
wie schön!,
sehr gut!
benighédhu , avb Definizione
min. de bene
Sinonimi e contrari
cdh. bearedhu
Traduzioni
Francese
assez bien
Inglese
quite well
Spagnolo
bastante bien
Italiano
benino
Tedesco
ziemlich gut.
beninàsciu , agt Definizione
nau de unu, chi est naschiu in bona fortuna, chi est de calidades bonas
Traduzioni
Francese
bien né
Inglese
well-born
Spagnolo
bien nacido
Italiano
bennato
Tedesco
von guter Geburt,
gütig.
benòne, benòni , avb Definizione
bene meda
Traduzioni
Francese
très bien
Inglese
very well
Spagnolo
muy bien,
requetebien
Italiano
benóne,
mólto bène
Tedesco
sehr gut.
crarósu , agt: acrarosu Definizione
nau de logu, chi essit, faet a ispuntone, a bica de ue si podent bíere a craru logos atesu (e faet a dhu bíere de atesu)
Frasi
inie che at un'orroca, una punta, crarosa meda ◊ Piscinioi non si fut pràxia: fut tropu crarosa a sa bia manna e non boliaus èssi bias ◊ si biet de atesu ca est in logu crarosu ◊ est che bítula in sos puntos prus crarosos, abbaidandhe
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
bien visible
Inglese
open to
Spagnolo
bien visible
Italiano
espósto
Tedesco
gut zu sehen.
cufàchere , vrb: acunfàiri,
cufàghere,
cunfàghere Definizione
andhare bene, fàere bene a sa salude, a su crèschere de unu o de una mata / pps. cufàchiu
Sinonimi e contrari
cunfàvere
| ctr.
nòghere
Frasi
in cue, ca est terrinu chi li cufaghet, bi ponet su laore, meda ◊ inue che fit no li cufaghiat s'ària e torradu si ndh'est
Traduzioni
Francese
convenir,
seoir
Inglese
to suit
Spagnolo
sentar bien
Italiano
confarsi
Tedesco
passen.
deguàpas , avb Definizione
bene meda / istare d. = menzus de gai no faghet
Traduzioni
Francese
magnifiquement,
très bien
Inglese
magnificiently
Spagnolo
muy bien
Italiano
magnificaménte,
benóne
Tedesco
herrlich.
galantómine, galantómini , nm Definizione
cudhu chi tenet una manera de fàere giusta, ammodida, cun cunsideru, onesta
Frasi
in sas pàginas suas pretziosas su Sardu galantómine at dipintu ◊ fit unu babbu severu in s'educascione de dare a sos fizos, sàbiu, tribagliadore, de cunsideru mannu, unu galantómine ◊ chin su pane mi depio balanzare sa fide, s'istima e crèschere galantómine e traballadore
Traduzioni
Francese
gentilhomme
Inglese
gentleman
Spagnolo
hombre de bien
Italiano
galantuòmo
Tedesco
Ehrenmann,
Gentlemann.
iltàre , vrb: istai,
istare,
stai Definizione
su èssere, su abbarrare, su sighire a èssere de sa matessi manera, imperau pruschetotu po sa salude, sa manera de campare, po bívere, tènnere domo a ue fàere fúrriu o fàere abbitu in ccn. logu fintzes a manera chi s’ischípiat, tènnere sa residéntzia; càbere de una cosa aintru de un’istrégiu, de unu logu (deosi pigat s’aus. àere); foedhandho de bestimentu, orrúere bene a chie si dhu ponet, dèghere; aporrire, giare in manu una cosa a un’àteru o fintzes lassare una cosa a préstidu (aus. àere)/ pps. istadu (chi est de su vrb. èssere puru); ind. pres. 1ˆ p. sing. isto, istau, 1ˆ p. pl. istadeus; ind.passau 3ˆ p. sing. istetit; ind. imp. 3ˆ p. sing. istetiat; istare + ger. de àteros vrb. = narat su sighire de s’atzione inditada de s’àteru vrb. (istare faghindhe = fàere, sighire a fàere, istare andhendhe = andhare, sighire a andhare, istare pessendhe = pentzare, sighire a pentzare, e totu deasi)
Sinonimi e contrari
abarrai,
abertai,
aisetare,
arreare,
èssere
/
càbere
/
aporrire
/
imprestare
| ctr.
andai,
cambiai
Modi di dire
csn:
"si isto", mancari a su presente, s'impreat pro css. tempus passadu puru: s'isto deo!… = s'isto deo no lu faghia, s'isto deo no l'aia fatu; istaresindhe de carchi cosa = fai a mancu, aguantaisí de fai ccn. cosa chi s'iat a bolli fai; ista a bídere si…, ist'abbellu si… = abarra abbellu si…, bieus immoi si…; si no istat ca…, si no istat de… = mancu mali ca…, si no fit ca… (est unu cuncetu de càusa); lassare istare = lassai a pèrdiri, isbandonai, lassai in paxi; istare a s'allora allora = faghindhe e chentza fàghere, perdendi tempus; istare a or'a ora = abarrai a s'úrtimu momentu; istare duiddui = abarrai a su pentza e torra; no pòdere istare = istare male, intendirisí mali de no arrennèsciri a agatai asséliu; no ischire inue ndh'istare de sa cuntentesa = èssiri prexaus meda, no tenni asséliu de su prexu
Frasi
gei mi bieis comenti istu ◊ e comente istant in domo tua? ◊ cussa famíllia che istaiat in contonera, ma como ndhe istat in bidha ◊ inue che istas, ca benzo a domo tua? ◊ semus istendhe male cun totu custos pidinos, unu muntone de cosas de fàghere ◊ bi at chie istat bene e bi at chie istat male ◊ e comente istas: sanighedhu ses? ◊ chie istat male si acotet! ◊ cussa cosa, posta gai, istat male: ndhe podet rúere ◊ istadeus bèni dèu e issus
2.
issos si sunt istados e deo mi ndhe so bénnidu ◊ andho a cumandhu e mi ndhe torro luego, no mi che isto inie! ◊ no istes chentza fàghere! ◊ si as bisonzu de lu faedhare, no istes a candho si ch'est andhendhe! ◊ candho lu mintzídiant, isse no istat duiddui a rispòndhere male! ◊ aundi est coru e vida istau cuntziderendi! ◊ si cheres annare bae: po me no istes! ◊ pro no istare a s'andha e torra a tantas bortas menzus gàrrigo de prus
3.
a candho istas a fàghere cussa faina?! ◊ no apo a istare meda a torrare ◊ si no ti seras prima de brincare, no as a istare meda a ti lu ninniare! ◊ cant'istas murghindhe, deo ammanitzo s'àtera cosa pro tucare a bidha ◊ istamus pagas dies a torrare
4.
bunnedha e falda de seda, imbustu, isciaca e giupone t'istant a perfessione ◊ mi apo fatu una bestimenta a prou: m'istat bene una meraviza!
5.
no sigas a betare mústiu a sa cuba ca no bi ndhe istat àteru! ◊ inue t'istat totu cust'ira de cosa chi ses manighendhe?! ◊ in cuchina bi aiat una ziminera manna chi bi istabant totus inintro ◊ cust'isterzu est minore e totu custa cosa no b'istat
6.
a su pisedhu l'isto sa forramenta, gai imparat a triballare ◊ a mi ndhe l'istas sa lepa, ca no bi lompo? ◊ a mi l'istas, como, sa màchina, ca guido deo? ◊ a mi l'istas, sa lepa, a mi segare casu? ◊ ístalu a mie, cussu tzapu, ca ndhe bides de terra furriada! ◊ a mi l'istas su cellulare tou, ca su meu est iscàrrigu, ca depo fàghere una telefonada como?
7.
aite mi la ses dendhe custa cosa, a istare o a lassare? ◊ bae a mammai Maria, si nos istat unu pane, za bi lu torramus a sa cota! ◊ s'ebba sua isse no l'istat a neune
8.
deo mi apo a iltare a su chi cheret Deu ◊ no mi ndhe isto chentza bídere comente est ◊ de cantu ti narant a promissas ndhe as àere unu corru e… ti ndh'istas! ◊ chircas, inventas dogni ingrediente: tue ti ndhe istas pro lu dare a mie! (G.Sini)◊ no si ndhe podent istare de fumare…◊ nara, Cubeddu, dae su vísciu prite no ti ndhe istas! (Còntene)◊ si babbu ti narat ca nono, a malaògia de mei ti ndhe istas! ◊ nois féminas nos istamus fintzas de allegros cuentos!
9.
istade, lassàdemi colare, ca tenzo presse! ◊ ista a bídere si bi resesso deo! ◊ làssami cussu cantu de fuste…: ist'abbellu si como ti ndhe impipas! ◊ si no istat ca l'apo bidu cun sos ogros mios no bi aia crétidu! ◊ si no istat de babbu tou ti aiant betadu sedha!◊ si fit istadu de andhare e torrare sa mantessi die ti aia fatu un'improvisada ◊ si no fit istadu gai, comente aimus fatu? ◊◊ lassémullos istare e sighemus su cantu! ◊ lassa istare su pitzinnu, no lu subéries! ◊ lassa istare cue sa cosa mia! ◊ cussu triballu l'amus lassadu istare ◊ no mi lessis istai incadenau cun su pecau! ◊ no mi chirches a fàghere cosa ca no poto istare! ◊ no poto istare de sos dolores
Cognomi e Proverbi
prb:
àcua in su pistoni pistat: àcua fut, àcua est e àcua s'istat ◊ in su bonu onzunu b'ischit istare
Etimo
ltn.
stare
Traduzioni
Francese
être,
rester,
demeurer,
aller bien
Inglese
to be,
to have room for,
to live,
to suit,
to stay
Spagnolo
estar,
vivir,
caber,
sentar bien
Italiano
stare,
dimorare,
abitare,
risièdere
Tedesco
bleiben,
wohnen.
ingeniósu , agt: inginnosu,
inzeniosu Definizione
chi s'ingéniat, chi tenet ingéniu; chi andhat a géniu, chi praghet
Sinonimi e contrari
ammaniosu,
artigiosu,
indelletosu,
inzegnistu,
inzeniache
/
geniosu
/
abbretiosu,
acussu
Frasi
fit inzeniosu e ispavillu che unu matzone
2.
fuant prus ingeniosas cun sa genti chi beniat a domu
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
ingénieux,
industrieux
Inglese
ingenious
Spagnolo
ingenioso,
que cae bien
Italiano
ingegnóso,
industre
Tedesco
findig.
isponzàtzu , agt, nm: ispugnatu,
spongiatzu Definizione
nau pruschetotu de su pane grussu pesau bene, chi est bene ispongiau, chi paret un'ispòngia, modhe, chi est unu pagu coment'e ispòngia, totu a buidedhos; unu druche
Sinonimi e contrari
isbumburronadu,
modhanu,
pugnatu,
spongiosu
| ctr.
tipiu
/
matosu
Frasi
su casu cheret fitu, su pane ispugnatu ◊ candho su pane russu est cotu, sa matza est isponzatza
Etimo
spn.
esponjado
Traduzioni
Francese
spongieux,
moelleux,
douillet
Inglese
spongy,
soft
Spagnolo
pan bien fermentado
Italiano
spugnóso,
sòffice
Tedesco
schwammig,
weich.
piusapréstu, piuspréstu , cng: prusaprestu,
prusprestu Definizione
mancai deasi, méngius de…, a su postu de…, totu su prus…
Sinonimi e contrari
masaprestu,
prusapiàciu
Frasi
prusaprestu su pretu l'ant binsu issos (G.Ruju)◊ lassade sa gherra, cantade piusprestu in poesia!(G.Raga)◊ como triballamus: piusaprestu, poi podimos divertire puru ◊ iscabulaidedha de prangi e prusaprestu agiudaimí! ◊ prusprestu de fai su bagabbundu, andas e ti circas trabballu ◊ prusprestu est fàcili a passai unu cammellu in su cú de s'agu chi no un'arricu in sa domu de Deus ◊ prusaprestu, crica de t'isbrigare ca ti che benit sa zente!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
plutôt
Inglese
rather
Spagnolo
más bien,
mejor
Italiano
piuttòsto,
senonchè
Tedesco
eher,
ziemlich,
vielmehr.
progài , avb Definizione
pro gai: ma, però / progai e progai… = menzus de…, po cussu e po cussu…, imbetzes de…
Sinonimi e contrari
piusaprestu
Frasi
progai, a calchi persone importante chircant de li fàghere calchi búglia ebbia ◊ custu ti lu so dendhe, como: progai serbit a mie puru! ◊ pònedi a manigare: progai, faghe impresse ca nos bisonzas! ◊ progai e progai mi lu fato deo etotu, pro mi lu fàghere male e a pagamentu puru, custu triballu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
plutôt
Inglese
rather
Spagnolo
más bien
Italiano
piuttòsto
Tedesco
eher,
ziemlich,
anstatt,
besser.