balvàtu , nm: alvatu,
barbatu,
barvatu,
brabatu Definizione
una prima aradura, prus che àteru in terra annigrina, a manera chi, candho si prenet, sa terra siat prus fàcile a dha trebballare
Sinonimi e contrari
abbalvatadura,
varvatonzu
/
cdh. balbatu
Frasi
che massaju, chi rútiu e lanzu barvatu at bortuladu a die intreu, de su sole bramaiat s'ocasu
Terminologia scientifica
mssr.
Etimo
ltn.
vervactum
Traduzioni
Francese
verdage
Inglese
green manure
Spagnolo
abono en verde
Italiano
sovèscio
Tedesco
Gründüngung.
bandhidía , nf Definizione
su bandhidare, su istare bandhidandho
Sinonimi e contrari
bandhiadura,
bandhidànscia,
bandhidazu,
bandhidonzu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fuite
Inglese
being on the run
Spagnolo
estar en paradero desconocido
Italiano
latitanza
Tedesco
Verborgensein.
bandhidónzu , nm Definizione
su bandhidare, su istare bandhidandho
Sinonimi e contrari
bandhiadura,
bandhidànscia,
bandhidazu,
bandhidia
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fuite
Inglese
being on the run
Spagnolo
estar en paradero desconocido
Italiano
latitanza
Tedesco
Verborgensein.
barbatàre , vrb: abbalvatare,
barvatare,
brabatai 1,
brabatari,
varvatare Definizione
arare sa terra sa primu borta, pruschetotu in beranu, a manera de dha cumenciare a aprontare po s'atóngiu (e púdrigat s'erba)
Sinonimi e contrari
iscolturare
Frasi
seu brabatendi su cungiau, cida chi benit
Terminologia scientifica
mssr
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
premier labourage au printemps
Inglese
to plough in
Spagnolo
abonar en verde
Italiano
sovesciare
Tedesco
einackern.
campaniàre 1 , vrb: acampaniare,
acampionare,
campianare,
campionare Definizione
pònnere bene, assentare sa cosa a manera de torrare totu giusta cun àteras, agiustare, istesiare o apartare po no giare ifadu o no tènnere dannu; nau de ccn., essire deghile, bellu, creschendho; pònnere de acórdiu
Sinonimi e contrari
adaretzai,
arremonire,
assantai,
cumpòniri,
frànghere
| ctr.
isordulare
Modi di dire
csn:
campiànadi! = trocidindi!, istrizi!; beni s'à… no campionas, no?! = (nendhe a s'àinu) a ti adderetas o nono?!, assèntadi, adderètadi!; campianàresi apare = pònneresi de acordu, arranzare una chistione; campianàreche a ccn. = collirechelu, bogarechelu dae su mundhu, bochírelu; campianare a ccn. = atèndiri, contivigiare; campiò!… = atentu, aundi ses passendi!; campaniare un'ofesa = chircare de si fàghere perdonare faghindhe carchi cosa de bonu, pònnere rimédiu a un'ofesa; no bi n'at unu chi campàniat su logu! = funt unu peus de s'àteru, no dhoi nd'at unu bonu
Frasi
apo campionadu sa linna pro la prèndhere a fasche ◊ si podent campaniare sas fadhinas cun sa tinta, in custa faina ◊ no campionat, no cudha màchina, ancora in s'àtera corsia bidindhe màchinas beníndheli de fronte?!
2.
campiònadi, cantu chi ses cun sas ancas istérridas chi no lassas logu! ◊ nos semus campaniados apare ◊ campiana cussa pedra ca nos betat! ◊ campiànadi, chi sunt currendhe sos cadhos! ◊ bi at piantas chi si las tocas paret chi ti timant e chi campionent e chi si doghent (M.Pira)◊ su mortu fit campionadu in su baule
3.
cussa zòvana si ch'est campaniada ◊ custu boe est bonu meda e campionat s'àteru ◊ custu zòvanu campionat sa famíllia: sos àteros no ndhe balent a nudha ◊ su pitzinnu paret feutzu: isperamos chi creschindhe campàniet!
4.
cantandhe bisonzat de ischire picare su filu, de ischire campianare candho s'arréjonu si cheret imbèrghere pro lu ghirare a tretos suos
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mettre en ordre
Inglese
to arrange,
to tidy up,
to reconcile
Spagnolo
ordenar,
arreglar,
poner en orden
Italiano
ordinare,
méttere bène in órdine
Tedesco
aufräumen.
candeghinò , avb: chindeghinò,
chindichinò,
chindighinò,
cindechinò Definizione
candu est chi no, si no est (no fut) deasi: de àtera manera, de àteru betu, in àteras cunditziones
Sinonimi e contrari
andeghinò,
assinuncas,
calechinò,
cantichinono,
chiscussu,
cidacheste,
dassinuncas,
deghinò,
diacussu,
indeghinou,
sindighinuncas,
sinono
Frasi
candu fui piciocona est ca sa minigonna no dh'iant ancora imbentada, candeghinò mi dh'ia posta ◊ in su tempus benidori custa mata at a donai frutu: chindeghinò ndi dh'apu a fai segai ◊ dhi fut abarrau su fragu bellu de sa linna, chindighinò no iat a èssi pòtziu suportai su fragu malu de sa pixi
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
autrement
Inglese
or
Spagnolo
si no,
en caso contrario,
de otra manera,
de otro modo
Italiano
altriménti,
diversaménte
Tedesco
sonst.
caponàda , nf Definizione
unu papare: genia de insalada cun pische
Sinonimi e contrari
cdh. capunata
Terminologia scientifica
mng
Etimo
ctl.
caponada
Traduzioni
Francese
pain détrempé dans l'eau et assaisonné d'huile et de vinaigre
Inglese
sicilian dish
Spagnolo
"caponata": plato siciliano con pescado en molho
Italiano
caponata
Tedesco
sizilianische Fischgerichte.
carràlzu , nm: carrarju,
carrarzu,
carraxu,
carrazu Definizione
fossu chi si faet in terra po orrostire unu pegus intreu imbodhigau in murta, carragiau e fatu su fogu in pitzu: coi un'animali a carraxu; logu inue si chistit petza in friscu, cuadórgiu de cosa furada; cosas betadas a muntone, boghes betadas apare, isterratzu fuliau; cosa chi serbit a carragiare
Sinonimi e contrari
abbatúliu,
abbolotu,
atrepógliu,
bullíssiu,
chichígliu,
chimentu,
derreore,
digorju,
sciumbullu,
trambullu,
tregollu,
trinellu
/
isterratzu
/
carragliatura
Modi di dire
csn:
fai una cosa a carraxu = male, chentza régula; carrazu de pannos = muntone, cabidhada de pannos
Frasi
aiant furadu una baca, l'aiant fata a peta e cuada in su carrarzu, in sa tuva de unu beterone élighe ◊ in d-una conchedha aiat sistemau su carrarju ca in intro bi aiat una perca funguda e frisca ◊ depiat picare unu ladus de peta dae su carrarju chi teniat in sas bírghines ◊ sa limba sua paret peta de carrarzu!
2.
at nadu unu carralzu de fàulas ◊ dhoi fiat unu carraxu de genti ◊ pro aparizare su terrinu peseint unu muru e fateint una cora chi bi betaiant totu su carrarzu pro la pienare
3.
custus funt bellus isceti a fai carraxu, a tzérrius e a sàrtidus
4.
est iscriendi a carraxu ◊ est unu carralzu de domos lampadas ◊ custu logu est totu a carraxu: circai de dh'allichidiri!
5.
si sunt drommidos sentza carralzu, in fora, mancu una tupa e ne unu barracu ◊ a monte no si dhue podet erribbari ca sa ní fait carràrgiu
Etimo
ltn.
carnariu(m)
Traduzioni
Francese
tollé
Inglese
place to cook or store meat,
din
Spagnolo
foso en el suelo para cocer la carne
Italiano
carnàio,
putifèrio,
bailamme,
gazzarra
Tedesco
Fleischkammer,
Krawall.
carrucàre , vrb: carrugare Definizione
portare a carruga, carrare o portare su trigu, su laore, a s'argiola po dhu treulare, a domo a dh'incungiare
Sinonimi e contrari
assedare,
isseidare
Frasi
los bido carruchendhe in sas costeras cun sa màrghine a cúcuru ◊ bi cheriat su carru a carrugare trigu e lana ◊ carrucat a s'arzola sos mannucros de su tricu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
porter les graines à l'aire
Inglese
to carry grain to barnyard
Spagnolo
rebañar el trigo en la era
Italiano
portare il grano all'àia per la trebbiatura
Tedesco
den Weizen auf den Dreschplatz bringen.
chilciàdu , agt Definizione
chi est postu in cricos, cun is cricos (es. nau de carrada, doas)
Frasi
nois solu aiamus sa solte de formare custas doas che bonas sorres chilciadas apare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
cerclé
Inglese
ringed
Spagnolo
en círculo
Italiano
cerchiato
Tedesco
bereift.
chiscusína , avb: coscusina,
curcusina,
cuscujina,
cuscujinu,
cuscusina,
cuscusinu Definizione
a c. = agiummai a iscúsiu, foedhandho a boghe bàscia bàscia / ríere, faedhare a cuscusinu o a cuscusina = a iscusi, a boxi bàscia, a s'acua
Sinonimi e contrari
acua,
iscúsia
Frasi
sos operajos fint befendhesindhe a chiscusina de su capiscuadra (N.Osu)◊ mastru Chicu si ndhe riet a cuscusinu ◊ bidindhe sos fizighedhos chentza manigare, girandhesiche pro no la bíere, a cuscusinu infundhiat sa farda cun rios de prantu ◊ fit mortu de risu, a cuscusinu
Traduzioni
Francese
tout bas
Inglese
in a low voice
Spagnolo
en voz baja
Italiano
sottovóce,
sommessaménte
Tedesco
leise.
ciapída , nf Definizione
iscanzada, carpida, aperta o ispacadura in is orrocas
Modi di dire
csn:
s'abba de sa c. = abba chi essit in sa roca; c. de laras = tzocu chi si faghet abberindhe sas laras a corpu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fente des rochers
Inglese
cliff split
Spagnolo
hendidura en la roca
Italiano
spaccatura delle rupi
Tedesco
Riß.
collocadòre , nm: collocaroi Definizione
impiegau chi contivígiat sa lista de is disocupaos iscritos e dhos tzérriat candho dhue at dimandha de manodòpera
Frasi
filla tua no est torrara ancora de su collocaroi?
Terminologia scientifica
prf
Traduzioni
Francese
placeur
Inglese
clerk (in a labour exchange)
Spagnolo
quien trabaja en la oficina de empleo
Italiano
collocatóre
Tedesco
Arbeitsvermittler.
corrutàe, corrutài, corrutàre , vrb: acorrutare,
currutare Definizione
fàere su corrutu, pònnere su dolu po ccn., portare bestimentu de singiale po unu mortu
Frasi
coro meu istimadu, si andhas a Torinu ti corruto che mortu! ◊ at corrutadu sos mannos chi che li fint mortos ◊ si morzo innantis, corrútami tue! ◊ ses a conca falada pares currutandhe!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être en deuil,
prendre le deuil
Inglese
to be in mourning,
to go into mourning
Spagnolo
estar en duelo
Italiano
èssere in lutto,
méttere il lutto
Tedesco
Trauer tragen.
cramàri , vrb Definizione
pònnere in giustítzia a unu po calecuna diferéntzia o iscórriu
Sinonimi e contrari
carelare,
tzitare
Traduzioni
Francese
citer en justice
Inglese
to convene
Spagnolo
citar en juicio
Italiano
citare in giudìzio
Tedesco
gerichtlich verklagen.
cuadretàrju , nm Definizione
operaju chi segat su ortigu a cuadros a dh'aprontare po fàere is tapos
Terminologia scientifica
prf
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ouvrier qui coupe le liège en carrés pour en faire des bouchons
Inglese
divider into squares
Spagnolo
obrero que corta el corcho en cuadros para tapones
Italiano
quadrettatóre
Tedesco
wer kariert.
culturínas , avb Definizione
èssere in c. = àere belle e acabbau una cosa
Traduzioni
Francese
toucher à sa fin
Inglese
said of a situation coming to an end (action)
Spagnolo
estar en las últimas
Italiano
agli sgóccioli
Tedesco
am Ende.
cumbeniàre , vrb: acumbeniare* Definizione
pònnere is cumbénias, is comodidades, mescamente in sa domo
Sinonimi e contrari
acumbenentziare
Traduzioni
Francese
doter un appartement de tous les conforts
Inglese
to provide with comforts
Spagnolo
poner comodidades en la casa
Italiano
provvedére del conveniènte,
di comodità
Tedesco
für die Bequemlichkeit sorgen.
cunvíu , nm: cuviu,
cúviu Definizione
is primas cosas chi si faent de una faina, sa cosa chi si aprontat; su aprontare, s'incuru po calecuna cosa
Sinonimi e contrari
comintzada,
comintzu,
inghitzu
/
ammanitzamentu,
ammanitzu,
ammàniu 1,
aparéciu
/
contibizu
2.
semus che bamas chentza cuviu e ne ghia ◊ a sa chi fuit in allerga bajania e deviat atzivire su cuviu a mente frimma, lestra sa manu curriat pro achipire in s'arminzu ◊ so ispetendhe sa manu chi mi diat cuviu e volontade de afrontare sa vida ◊ sa cosa la fint arreanne dae meta e sos cúvios fint belle e orditos
Traduzioni
Francese
mise en train,
préparation
Inglese
starting,
preparing
Spagnolo
puesta en marcha,
arrnque,
preparativo
Italiano
avviaménto,
preparativo
Tedesco
Beginn,
Vorbereitung.
dabbàdas , avb: debbadas,
debbaras,
debbatas Definizione
in debbadas, chentza lúcuru e ne profetu, chentza ndhe bogare nudha, po nudha: a bortas tenet su valore de no est pro nudha, no est chentza motivu, e a bortas su valore de cun totu cussu, mancari gai, pro cussu; in donu, chentza paga / dare una cosa debbadas = in donu (o fintzes chentza ndhe tènnere perunu torracontu)
Sinonimi e contrari
ingrúgua
Frasi
meighinas za ndhe at leadu ma totu debbadas: sa cura no li at fatu nudha ◊ si che est emigradu in debbadas: ndhe est torradu chi istaiat peus de candho est tucadu ◊ a nàrrere cosa a tie est totu in debbadas, che a samunare sa conca a s'àinu ◊ no perdedas su tempus in debbadas!
2.
nono, no sunt debbadas cussas tuas miradas chi mi faghes dognora, Tina mia! (V.Falchi)◊ no fit, no fit debbadas custas notes passadas de s'istria su càntigu orrorosu! (P.Mossa)◊ una telefonada a custas oras de note no est debbadas: dannu at tentu! ◊ debbadas est chi no ant mai pasu e sunt sèmpere a trumentu! ◊ debbaras prangis custu mengianu! ◊ chi mi as abetau gei no est po dabbadas ◊ no est debbadas si no che est abbojadu: cussu at tentu irbortu
3.
dèu apu pesau seti fillus, sentza dinai: dabbadas no si apu fatu mannus!…◊ debbadas no at istudiadu, ca fit póveru: chie ndhe at gana za bi resessit! ◊ debbadas beniat a domo: boliat a fígia mia!
4.
poita depeus pagai cussu chi Deus si at giau debbadas?
Cognomi e Proverbi
prb:
bacas lantadas no est debbadas
Etimo
spn.
de badas
Traduzioni
Francese
en vain
Inglese
uselessly
Spagnolo
de balde,
en balde
Italiano
invano,
inutilménte
Tedesco
umsonst.