abbandhàre , vrb: abbandhiare Definizione
pònnere o lassare abbandha, a una parte (fintzes po chistire)
Sinonimi e contrari
apaltare,
assolae,
chirrare
| ctr.
abbamare,
amedhare,
aunire
Frasi
pro èssere segura cussa cosa cheret abbandhada ◊ daghi sas fozas de su fiore si abbandhant, in tzertas àrbures, abbarrat su frutu ◊ oriolos mannos ant ghiadu sa zente marranera e pro cussu, pesso, sunt tucados abbandhendhe sa preítia chena pore de arguais ◊ abbandhatiche!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mettre de coté,
s'écarter
Inglese
to withdraw to put aside
Spagnolo
apartar,
poner aparte
Italiano
métter da una parte,
appartarsi,
estraniarsi
Tedesco
zur Seite legen,
sich zurückziehen.
abejài , vrb Definizione
pentzare meda o èssere apedhiau a calecuna cosa (giogu, trebbalu, àteru), agiummai maniàticu
Frasi
ma lah ca est abejau cun cussa loredha, lah!…
Traduzioni
Francese
se fixer
Inglese
to be a stickler
Spagnolo
tener manía
Italiano
avére una fissazióne
Tedesco
eine fixe Idee haben.
ammestadài , vrb: ammistadai,
ammisterai Definizione
fai ammistadi o tenni un'ammistadi, nau de cojuaos, su si dha intèndhere cun àtera fémina o àter'ómine (ma si narat fintzes in su sensu de amighéntzia cun chiesiògiat)
Sinonimi e contrari
afancedhae,
afantare,
amicare,
amicitziare
Frasi
Micheli abbetiosu, no mi bollu ammistadai…◊ su tali, mancai béciu e babbu de tantis fillus, si est ammistadau cun d-una piciochedha
2.
is duas famíglias fiant ammistaradas e biviant totus impari
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
vivre en état de concubinage
Inglese
to maintain an illicit affair (love)
Spagnolo
amistarse,
amancebarse
Italiano
intrattenére una relazióne amorósa illécita
Tedesco
ein außereheliches Verhältnis unterhalten.
ammoràre , vrb: amorai,
amurai Definizione
totu su chi duos faent de bonu s'unu po s'àteru, ómine e fémina, candho funt isposos e s'istimant cun s'idea de si cojuare; betare istima a unu, a una, cricare, èssere sèmpere impare
Sinonimi e contrari
fastigiai
/
abbaradhare,
abbelare,
imbelare,
inamorai,
indeosare,
ingeniai
Frasi
oe comente fato a ti amorare? ◊ no ses menzus tue de sa chi so amorandhe ◊ sos tempos bellos si che sunt colados umpare chin su tempus de ammorare! ◊ bastat chi dh'amorit po dh'isposai, cussa dhu càrrigat de dinai puru!
2.
totu sos chi la bident si ndhe ammorant de cantu atraet s'ermosura sua ◊ prite ti amoras, ca no cherjo a tie?!
Terminologia scientifica
ssl
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être fiancés,
s'engager par une promesse de mariage
Inglese
to be connected with
Spagnolo
ser novios,
llevarse bien con alguien
Italiano
avére una relazióne d'amóre,
èssere fidanzati
Tedesco
ein Liebesverhältnis unterhalten,
verlobt sein.
annoicàre , vrb: annoigare,
annoigrare,
annojare Definizione
fàere sa nògia, a nodu, nau de un’ossu segau chi si torrat a aciúnghere e fintzes de cosa chi si acàpiat
Sinonimi e contrari
annodricare*
| ctr.
innoigare
Traduzioni
Francese
cicatriser
Inglese
to cicatrize
Spagnolo
recomponer una fractura
Italiano
annodare una frattura òssea,
cicatrizzare
Tedesco
einen Knochenbruch verknoten,
vernarben.
arrepiàre , vrb: repiare Definizione
su si pigare un'arrépiu, firmare un'iscuta a pausare, arreare
Sinonimi e contrari
tasire
/
abarrai,
aturai
Frasi
s'ómine no arrépiat mai
2.
in domo sua isse non bi arrepiaiat prus ca totus lu chircaiant
Traduzioni
Francese
arrêter,
faire halte
Inglese
to stop,
to grant a rest
Spagnolo
hacer una pausa
Italiano
sostare,
concèdersi una trégua
Tedesco
rasten.
arrugài , vrb Definizione
andhare a segadura, passare in mesu de unu logu a manera de incurtzare su camminu de fàere, passare fora de camminu, de una parte a s'àtera de unu logu
Sinonimi e contrari
aggrucare,
atravigare,
atreminare,
atruessai,
ruciare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
prendre un raccourci
Inglese
to take a short cut
Spagnolo
atajar
Italiano
prèndere una scorciatóia
Tedesco
einen Abkürzungsweg einschlagen.
avriàre 1 , vrb Sinonimi e contrari
addulgare,
ammítere,
atorgare,
cufessare
Frasi
Bacaredhu e Bainzu bi fint meses in presone, ma no aiant avriadu e perunu avocadu fit reséssidu a los fàghere iscapare (Q.Falchi)
Traduzioni
Francese
avouer une faute
Inglese
to confess
Spagnolo
confesar,
reconocer
Italiano
confessare,
amméttere una mancanza
Tedesco
zugeben.
chidàda , nf: cidada,
cirara Definizione
tempus, cosa, trebballu, paga de una chida
Frasi
l'ant guastu sas ciucheras, sempre cotu a chidadas intreas! ◊ boghendhe ortixu in sa tanca bi isteint una chidada
2.
babbu tou no tenet chidada ◊ est duus mesis chi sa meri no mi donat sa cidada ◊ seu andau a mi ndi pigai sa cidada, su tanti chi m'ispetat po èssi trabballau una cida
Terminologia scientifica
tpc
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
semaine
Inglese
time of a week,
week's pay
Spagnolo
semana
Italiano
tèmpo di una settimana
Tedesco
Wochenzeit.
cochíntzu, cochínzu , nm: coghíngiu,
coghinzu,
coighinzu Definizione
su còere, su fàere sa cota de su pane; su tanti de sa cosa de còere po papare una borta; su s'imbriagare / unu coghinzu de fae, de basolu, e gai = unu tanti de fà, de fasolu chi bastat po ndi còi una borta (e po su tanti de personas chi dhui papant)
Sinonimi e contrari
cochidura,
cota,
cotolza,
cotua
/
imbreachera
Frasi
tanno ite sont cussas lachedhas de lavontzu e su cochintzu e totu sas àteras fainas?! ◊ duus pòburus funt andaus a s’arxola po domandai unu coghingedhu de trigu
2.
est andhadu a s'ortu e at batidu unu bellu coghinzu de fae
3.
cussos sont contos de cochinzu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
cuisson
Inglese
cooking,
cooking quantity
Spagnolo
cocción,
porción
Italiano
cottura,
quantità cucinàbile quanto basta per una vòlta
Tedesco
Kochen,
Quantität zum Kochen.
coltína , nf: cortina,
cultina Definizione
sa pratza asuta de una mata, totu a inghíriu de su truncu inue orruet su frutu; s'umbra chi faent is matas, asuta; su frutu chi dhue orruet asuta de sa mata
Sinonimi e contrari
paltza,
prassàrgia,
pratzada
Modi di dire
csn:
fàghere sa c. a sas àrbures = limpiai asuta de is matas; èssere a cortina (nadu de unu frutu) = a meda, in terra
Frasi
est abbaidendhe sas fozas sicas e mortas suta de sa coltina ◊ sa pira ruet in sa cortina ◊ sa cortina no si collit comintzendhe dae mesu, ma dae alas de fora, a s'atenta
2.
sos àrbores fachent cortina ◊ in istiu cherent fatas sas cortinas pro agatare su logu netu a ndhe collire s'olia
3.
ndhe apo collidu una cortina de olia ◊ sa nughe bi est a cortina, in terra
Cognomi e Proverbi
smb:
Cortina
/
prb:
sa landhe falat a sa cortina
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
le couvert d'un arbre
Inglese
Space under a tree
Spagnolo
lugar debajo de un árbol
Italiano
lo spàzio sótto una pianta
Tedesco
Schatten eines Baumes.
comentesisíat , avb: cumentisisiat Definizione
de una manera chi no faet a dhu nàrrere, male meda de salude o de poberesa, in poberesa meda; in cale sisiat manera (fintzes cng. cun chi)
Sinonimi e contrari
comentecasiat
Frasi
est ca semus comentesisiat, sinono za bi fimus andhados nois puru a sa festa!
2.
bi cheret chi sonent sos cannones sas allegrias de sa libbertade? Ma comentesisiat su pópulu oprimidu ndhe ischidade!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
d'une très mauvaise manière
Inglese
no matter (how)
Spagnolo
de forma mala
Italiano
in pèssimo mòdo,
in una condizióne purchè sia
Tedesco
recht und schlecht.
demàre , vrb: addemare Definizione
ingòllere tema, maladia, fàere dannu a sa salude
Sinonimi e contrari
ammagagnare,
ammaladiai,
apuntorai,
ilmaladiare,
inciacai,
tunconire
| ctr.
sanai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
attraper une maladie
Inglese
to get an illness
Spagnolo
enfermar
Italiano
prèndere una malattìa
Tedesco
erkranken.
desbaratàre , vrb: disbaratai,
disbaratare Definizione
fàere vida irregulada, fàere s'isperditziau, ispèrdere o perdimentare sa cosa, pesare a bolare sa cosa, ispaciare a tropu; nàrrere o fàere ispropósitos / disbaratai un'animali = pònnerelu a tropu a triballare
Sinonimi e contrari
aperdimentare,
distrúere,
isbaire,
ispazetare,
ispèldere,
ispeldisciare,
istravuciare
/
desatinai
| ctr.
avitare
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
mener une vie déréglée
Inglese
to lead a dissolute life
Spagnolo
desbaratar
Italiano
menare una vita sregolata
Tedesco
ein unsittliches Leben führen.
faltài, faltàre , vrb: afaltai,
fartai,
fartare Definizione
mancare, fàere farta, fàere a mancu, bènnere mancu cun neghe o curpa; fadhíresi, arregodare male
Sinonimi e contrari
difaltare,
mancai,
mentire
/
fadhie,
ifartire
Frasi
no farto, como, de ch'essire a fora a leare fritu!…◊ no farto de bi andhare ca est urzente ◊ no fartes de fàghere cussa cosa, ca nos serbit! ◊ nos faltat su sole ◊ in domo noa no bi fartat nudha ◊ comente depo istare si bois mi faltades, lughe mia?! ◊ chi no usat arremédiu a su mali faltat a s'obbrigatzioni sua
2.
ci as fartau, narant is cumannamentos, depes acusare ◊ a fartare mi l'imponet sa vida chi passo e perdonàdemi si bos apo fartadu, ma su veru lúmene meu est un'àteru!
3.
si no farto, s'irrobbatóriu l'ant fatu oto a oe ◊ si no farto, custa tzita est cosa de pagare!
Cognomi e Proverbi
prb:
coltza sa domo chi bi faltat risu!
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
manquer,
déroger
Inglese
to make a mistake,
to derogate
Spagnolo
faltar
Italiano
comméttere una mancanza,
derogare
Tedesco
verfehlen,
versäumen,
abweichen.
incalancàre , vrb Definizione
pònnere in calecuna calanca; foedhandho de animales (sórighes, margianes, bobbois), cuare in sa cala, in sa calanca
Sinonimi e contrari
impelciare,
imprecolare,
incalare,
incolonconare,
ingarghilare,
intergare
/
abbuare,
atanai
| ctr.
essire,
bocare
2.
in catza at bidu pegos incalancados
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mettre quelque chose dans une fissure
Inglese
to slip in
Spagnolo
meter algo en un agujero,
encavarse
Italiano
métter qlcs. déntro una fessura
Tedesco
etw. in einen Spalt stecken.
istimpidàre , vrb Definizione
pigare un'istimpida, una cadha, pelea o múngia manna
Sinonimi e contrari
cansai,
fadiae,
istracare,
peleai,
strachedhai
| ctr.
pasai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
peiner,
se fatiguer
Inglese
to work hard
Spagnolo
darse un tute,
cansarse
Italiano
fare una sfaticata
Tedesco
sich abschinden.
scordonài , vrb Definizione
betare is cordones, isconciare is muros de unu fràigu de difesa
Traduzioni
Francese
démolir les fortifications
Inglese
to dismantle a fortress walls
Spagnolo
desmantelar una fortaleza
Italiano
smantellare le mura di una fortézza
Tedesco
eine Festung schleifen.
sòca 1 , nf Definizione
s'arraighina de una mata in su tretu ue est ingrussada, coment'e fata a nodu, de prus a mancu a paris de terra
Sinonimi e contrari
cioca 1,
ispicone 2,
raighina,
tzompa
Frasi
candu s'ispillonat su cardu si ndi bogant is pillonis de a ingíriu de sa soca
Terminologia scientifica
rbr
Etimo
ctl.
soca
Traduzioni
Francese
pivot d'un arbre
Inglese
taproot
Spagnolo
raíz fusiforme
Italiano
fittóne di una pianta
Tedesco
Hauptwurzel.
úna , art, agt, prn Definizione
art. chi s'impreat cun númene fémina: si apòstrofat sèmpere candho si agatat ananti foedhu chi cumènciat cun vocale e no si ponet candho su nm. portat un'agt. nau a ispantu o cun ironia (es.: bella domo ti as fatu! ◊ màchina manna s'at comporadu, balla!◊ bellu mastru ses, a ti currèzere su maniale!); s'impreat coment'e prn. po fémina (o fintzes cosa, chistione, fata) bastat chi siat
Modi di dire
csn:
una ma una, mih! = una própiu bella, bona, de sas menzus; a una a una, a unas a unas = a unedhas, una per borta; sa una = un'ora apustis de mesadí, sa primu ora de su merí, o fintzas apustis de mesunoti; totu in d-una (totinduna) = induninduna, totu a una borta, de botu, de un'improntu; unas (+ agt. numerale) = a fúrriu de…, de prus a mancu…
Frasi
una borta e duas bi apo a èssere andhadu a cussu logu!…◊ una borta Lussu depiat benni a Bidhanoa a fai una parlata ◊ in su celu dhui at una nui manna ◊ si bi at una cosa chi no mi piaghet est a fàghere male ◊ in su cungiau dhui at una mata sicada
2.
si ch'est fata sa una: est ora de ghirare! ◊ una ma una, mih, chi ti ndhe as chircadu, de fémina! ◊ si m'iscurtates, bos ndhe conto una chi fachet a rídere
3.
fint unas chentas amigas, unas chentu berbeghes
Etimo
ltn.
una
Traduzioni
Francese
une
Inglese
a (n)
Spagnolo
una
Italiano
una
Tedesco
eine.