A, a , prep Definizione
sa prima lítera de s'alfabbeto est unu grafema/lítera chi rapresentat unu sonu vocale apertu, largu, bàsciu; ma est fintzes una prep. de manígiu mannu e deosi, cun calecuna cunsonante in cuménciu de foedhu, po una abbitúdine, a logos càmbiat in ai (es. "ai como, ai cussu" = nr. aigòmo, aigússu, ma méngius regularizada comente si narat puru a como, a cussu, e a bortas po no cambiare "a" in "ai" iscrient puru "igomo, igussu" faendho un'àtera cosa chi no tocat); po su prus, ca est foedhu chi benit de is latinos "ac, ad, aut" chi acabbànt in cunsonante, afortit sa cunsonante de cuménciu de is foedhos chi s'agatat addenanti: fàghere a casu (= nr. acàsu), intrare a domo (= addòmo), leare a fidu (= afídu), seminai a linu (= allínu), foedhas a noso (= annòso), a minore (= amminòre), a sanu (= assànu), a su sero (= assusèro), a tie, a tui (= atíe, atúi); un'impreu mannu tenet sa "a" cun totu is vrb. po fàere su tempus bnd. e si ponet cun is formas personales de àere/ai (ind. pres.) prus s'inf. de su vrb. lessicale (candho custu cumènciat cun /a/ etotu, sa "a" si perdet in sa pronúncia ma est méngius a dh'iscríere e regularizare s'iscritura): apo a nàrrere, as a fàghere, at a bídere, apu a nai, eus a circai, eis a ligi, ant a gosai, apo a andhare, as a allichidiri, e deasi etotu s'impreat po fàere su cund. in camp. e mesania (ind. imp. + a + inf.: ia/emu a istimai, iast a podi fai, iat a bènnere, iaus a nàrrere, iais a cantare, iant a andhare); cun is vrb. s'impreat fintzes de àteru betu: po inditare bisóngiu, apretu = èssere + a + inf. (fut a ndhe bocare su dinare límpiu, fut a torraremus, fit a coitare, fit a triballare che macos, fit a s'irboligare, est a fàghere e no a istare a su pessa pessa! ◊ est a si movi, e no a fai preitza! ◊ pro isse fit a si ndhe ammachiare, ca sa fémina fit dechida e de manos bonas ◊ innoghe est a mòrrede de sa carestia!); in is domandhas = a + ind. (a mosset custu cane? ◊ a bi sezis? ◊ ma Deus a b'est? ◊ a lu faghimus un'isperimentu, giaghi deo a lu fagher prontu so? ◊ a ti ndh'ammentas de cudhos passados annos chi faghimis sonnos mannos? ◊ a dhu bit, su secretàriu, chi apu fatu bèni a ndi dh'artziai?); a bisura de art. cun is vrb. in forma de inf. bolendho inditare necessidade, cosa chi si bolet o fintzes solu si su vrb. inf. est sugetu o cumplementu ogetu de sa fràsia (a bentuai candu tirat bentu!, a torrare a inoghe a cras!, a pasare a sa fossa!, a triballare no rechedit a su mandrone, a nàrrere no est a fàghere, a manigare est fatu, a certai no mi praxit, a bochire tocat a Deus, apo nadu a callare!); cun su vrb. èssere + númene pl. = àteru vrb. (èssere a ohis = èssere naendho Ohi!, est a odheos = naendho Odheu!, so a túnchios = tzunchiandho, semus a boghes = abboghinandho, sos batos sunt a màulos = maulandho, est semper a irrocos = irrochendhe, a irbariones = irbarionendhe, a prentos = sufrindho dolore de bentre); cun su vrb. torrare + àteru vrb. inf. inditat cosa chi si arrepitit (torro a nàrrere = naro torra, torramus a abbaidare = abbaidamus torra, torras a preguntai = preguntas torra, dh'ant torrau a iscaresci = dh'ant iscarésciu torra, un'àtera borta); sa /a/ est desinéntzia fémina de is nm. e agt. mascos chi essint in -eri (panateri - panatera, posteri - postera, bandhuleri - bandhulera, bantaxeri - bantaxera) e de is agt. chi essint in -u (artu - arta, béciu - bècia, bellu - bella, fridu - frida, longu - longa, mannu - manna, piticu - pitica, turpu - turpa)
Frasi
cmpl.ogetu: nara, tue a l'amas a Deus?◊ gatu cassat a topi, topi roit a loru ◊ apu bistu a sirboni ◊ no lessast intrai a nisciunus! ◊ apo cramadu a isse ◊ perdona a is chi ti ant oféndiu! ◊ ischiat a lèzere e a iscríere ◊ apu nau a ti transiri! ◊ eis a connosci a mimmi! ◊ at chérfidu Deu de mi lassare sanu a babbu meu (Sozu)◊ a los bies como a fizos meos? (S.Spiggia)◊ onora a babbu e a mamma! ◊ seu circhendi a mamma ◊ est pranghenne a tie ◊ chirca a chie cheres ◊ mutie a tziu Bachis! ◊ crama a Zuanne! ◊ connòsciu a Castedhu mellus de bidha tua ◊ alabaus a Deus ◊◊ acumpanzat su pronúmene cun dópia funtzione: siant iscomunigaus a chini nd'at fatu prexu! ◊ custu dh'issit solu a cine dh'at provau ◊ dh'ant a nai a chini seu dèu ◊ est a chie si ndhe faghet ◊ su coru miu no tenit a chini dh'allirgai ◊ sa genti sciiat a chi fiat, cussu
2.
calidade: a pisedhu, a mannu, a betzu, a sanu, a malàidu ◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ est mortu a pitzinnu ◊ no apo deunadu in pitzinnia e dias cherrer chi deune a betzu? ◊ in istiu s'erba est a fenu ◊ mellus mortu de pitiu po no sufriri tanti pena a mannu ◊ su pudhoni est unu pilloni a peis arrúbius
3.
aina: segare a lepa, triballare a tzapu, corpare a fuste, iscríere a pinna, andai a cuadhu, papai a fruchita ◊ fiat a picu e a lantioni iscarravonendi po ndi bogai su giru de su dinai ◊ abrili at mortu su babbu a fríusu ◊ fiant guturadas fatas a telàrgiu ◊ tenídela a fitas de pane e a càlighes de abba! ◊ nci dh'ant a bogai a sonu de corru ◊ tenet su bestiàmine a proendha ◊◊ misura: cussu tenit su dinai a cofas ◊ tengu cóciula e buconis a lavamanus prenus
4.
cmpl.de manera: faedhare a sa bona, andhare a pes traza traza, fàghere sa cosa a sa lestra, fuedhai a craru, istare a sa muda, andhare a rugadura, istare a sa sétida, manigare a sa ritza ◊ a bonas o a malas bi lu fato fàghere! ◊ a bículu a bículu che lu faghimus totu ◊ a pagu a pagu semus andhendhe addainanti ◊ leare a mossos, segare a mossu, leare a trubbu, fàghere a rugadura, nàrrere a pessamentu ◊ dare, leare, fàghere sas cosas a duas a duas, a pagas a pagas ◊◊ cmpl. de tempus: a dedie, a totu noti, a primu noti, a sa friscura ◊ a s'assegus li at nadu totu ◊ custu trabballu dh'apu fatu a mengianu ◊ a sa de tres dies Cristos est torradu a biu ◊◊ cmpl.de logu: ghiramus a bidha ◊ andaus a domu ◊ est a palas de su monte ◊ essimus a campu ◊ nci dh'ant ghetau a galera ◊ a inoghe! ◊ a pregare a crésia! ◊ andhare a su dutore, a su preíderu
5.
iscopu o ue che agabbat una cosa: besside a bídere! ◊ benide a bos combidare! ◊ semus lassendhe su cunzadu a fenu ◊ custu lu dao a tie ◊ dh'apu nau a mamma ◊ semus andhendhe a s'olia, a landhe ◊ so pessendhe a triballare ◊ a su fogu! a su fogu! [andai a dhu studai!]
6.
in disizos, lamentas o impudos, cumandhos, minetas, dimandhas: a ndhe bufare àteras bortas cun salude! ◊ a dhu connòsciri in su celu! ◊ a podiat durare tota vida! ◊ a no iscí ca dhu est s'unferru! ◊ a no si dinniai de mi agiudai! ◊ a lu podias fàghere tue, cantu chi chircas àtere! ◊ malaitu su pecadu, a no bi pensare innanti! ◊ a ndhe tenet de órulos cussu cane!…◊ a no ndhe pòdere nemmancu assazare! ◊ m'abbàida a no bi àere pessadu! ◊ acontzu ses, a no ndhe fàghere una de tzou! ◊ a trabagliare! ◊ a perdonare, su tziu, ca no bos poto dare nudha! ◊ a intrare, s'arretò! ◊ s'annu chi venit a èssere isposa! ◊ a dhu connòsciri mannu e bonu! ◊ a ti mazo, mih, si no mi l'agabbas! ◊ a candho como no pones mente, ite at a èssere a mannu! ◊ ite befe sutzessa in bidha mia a che furare a Santu Frantziscu! (A.Porcu)◊ a benis, Nina grasciosa, a binza a bodhire olia? (G.Raga)◊ a ti dhu fatzo su cafè?
7.
a + agt. o nm. = mannu, meda: ahi, letores, a dultze momentu chi proesi legindhe cuss'iscritu!…◊ coromeu, a bonu chi est!…◊ male, a fortes chi sunt!…◊ oh raju a proa sa chi ant fatu sos dutores!…◊ oh, malasorte, a ómine famidu: màndhigat cantu trinta bacas! (B.Truddaju)◊ a bellu chi est a istare inoghe!
8.
àteros impreos: mancari fachendhe a pastore, fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ fatu a professore, in cosas goi ndh'ischit prus pagu de nois ◊ so sempre matanendhe a abba, a sole, a caldu e a fritu che isciau ◊ dhus apu connotus a sa boxi ◊ dh'agatant a fragu ◊ anzare, fàghere a croba, a mascru, a fémina ◊ semenare una terra a trigu ◊ prantare s'ortu a basolu ◊ ispetare a nàschere ◊ coitare a fàghere
9.
in sas distintziones: a chini dha pentzat de una manera e a chini de un'àtera ◊ a chini arrít e a chini prangit ◊ a candho goi a candho gai ◊ c'est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri ammasedau (I.Lecca)◊◊ in sos paragones pro cosas cantepare: est mannu cantu a tie ◊ isse est che a sos àteros ◊ faghimus comente a bois ◊◊ pro inditare unu límite a su chi si narat: pecare a origras, èssere malàidu a su coro, èssere fertu a conca ◊◊ cun nm. de logu e de tempus pro inditare chi no est totu o totue o semper: est fatu a tretus, est a bighinados, a bidhas, a leadas, a logos; a iscutas, a dies, a bortas, a chidas istat bene, a iscutas istat male
Etimo
ltn.
ac, ad, aut
Traduzioni
Francese
à
Inglese
a,
an,
in,
at,
to
Spagnolo
a
Italiano
a,
ad
Tedesco
a (Buchstabe des Alphabetes),
an,
in,
zu.
abbagadiàre , vrb: bagadiare Definizione
fàere bagadiu, fàere festa, no andhare a trebballare
Sinonimi e contrari
afestai
Frasi
su lunis m'abbagadio ca est printzípiu de chita, su martis so cossumita: no beto bucone a buca
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
prendre congé
Inglese
to take a day off
Spagnolo
estar de vacaciones
Italiano
celebrare il giórno festivo,
far vacanza
Tedesco
feiern.
abballinàre , vrb Definizione
fàere a ballinas, a birillas
Sinonimi e contrari
abbotzichedhare,
aculingionai,
aggromerare,
allomborae,
arranedhare,
arrombulonai
Frasi
s'aperigúngia est unu babbautzu chi si abballinat si lu tocant
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire une boule (de)
Inglese
to roll into a ball
Spagnolo
hacer pelotitas
Italiano
appallottolare
Tedesco
zur Kugel rollen.
abbamàre , vrb Definizione
fàere a bama, a tàgiu, betare totu a unu (nau pruschetotu de bestiàmene)
Sinonimi e contrari
acedhae,
achedhonare,
aggamai,
aggrustare,
amedhare,
ammeschiare,
atazare,
ingamai
| ctr.
iscrobai,
stallai
Terminologia scientifica
pst
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
réunir,
agréger
Inglese
to aggregate,
to put in a herd
Spagnolo
unir,
juntar
Italiano
aggregare,
formare un branco
Tedesco
angliedern,
eine Herde bilden.
abbaradhàre , vrb: abbaredhare Definizione
su si lassare pigare cun calecunu sentidu de amore forte meda po ccn. o calecuna
Sinonimi e contrari
abbelare,
alleriare,
ammorare,
imbelare,
inamorai,
indeosare,
ingeniai
/
ammachiae
Traduzioni
Francese
s'embéguiner
Inglese
to take a fancy
Spagnolo
enamorarse
Italiano
invaghirsi
Tedesco
sich verlieben.
abbelàre , vrb: abbeliare Definizione
agiummai coment'e pònnere o portare unu velu in is ogos de no pòdere bíere bene is cosas, nau in sensu de si lassare pigare de unu sentidu forte meda, pruschetotu de amore po una fémina o po un'ómine
Sinonimi e contrari
abbaradhare,
ammorare,
imbelare,
inamorai,
indeosare,
ingeniai
/
abbalaucare,
abbengare,
ammodoinai,
asturdire,
atolondrai,
scilibriri,
stontonai 1
Frasi
no tenzo pasu finas a candho ti abbelat su mundhu chi ti daet su binu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
s'embéguiner
Inglese
to take a fancy
Spagnolo
encapricharse
Italiano
invaghirsi
Tedesco
sich verlieben.
abboàu , pps, agt: abbuau Definizione
de abboai, abbuai; guastu de sa népide, de s'abbuera, nau de laore
Sinonimi e contrari
addulliu,
afrachilau,
allampiau,
anneuladu,
calinu,
chiconosu
Frasi
su lori est abboau
Traduzioni
Francese
rabougri,
niellé
Inglese
for a fruit which,
doesn't ripe for excess of heat,
affected by smut
Spagnolo
atizonado
Italiano
golpato
Tedesco
aufgrund von Hitze ungenügend gereiftes Getreide,
von Brandpilzen befallenes Getreide.
abbotzichedhàre , vrb: abbotzighedhare Definizione
fàere a ballotas, a bocighedhas
Sinonimi e contrari
abballinare,
ammalfudhare,
ammoroculare,
ammorotzulare,
ammurudhare,
apadhotulare,
arranedhare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire des boules
Inglese
to roll into a ball
Spagnolo
hacer pelotitas
Italiano
appallottolare
Tedesco
zur Kugel ballen.
abbruncài, abbruncàre , vrb: abbrunchiai,
abbrunchiare,
abbrunciare Definizione
atumbare o iscúdere a su bruncu, a murros, e fintzes pigare a su bruncu, nàrrere cosa coment'e giaendho una briga, naendho cosa in contràriu; pònnere bruncu (in sa carrada, in s'ampudha, in su papare o, is animales, in s'erba a pàschere); rfl. èssere a primma
Sinonimi e contrari
abboluire,
arruncare,
brigare,
chelcire,
irmurrare,
irruncare,
ispochiare,
sbruncai,
stronciai
/
assansiare
/
adobiai,
atumbae,
imbronconai,
trabbucai 1
/
agghegiare
/
ammurrionare
Modi di dire
csn:
abbruncai su frascu = artziai su frascu po bufai a bruncu; abbruncare su fogu = acontzare su fogu, sos titones
Frasi
fit andhendhe a s'apàlpidu, abbrunchendhe a bicos e chizolos ◊ at leadu a dereta, istontonendhe e abbrunchendhe in s'impedradu iscumbessu ◊ abbruncai un'animali chi si bollit fuiri ◊ is brebeis candu tenint ispédhiu de andai, dhas abbruncu e si firmant ◊ at abbruncau is cunsilleris sentza nimmancu dhis lassai isterri s'arrexonamentu!
2.
abarras isciacuendi pratus… abbrunca de su salatieri! ◊ is brebeis funt abbrunchendi sa pastura
3.
su sèneche lu cussizat severu e firmu, ma isse no resessit a abbruncare s'ammolighinamentu, pessandhe a una fémina chi no est sua
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
heurter,
claquer
Inglese
to give a slap (on lips)
Spagnolo
abofetear,
golpear en los morros
Italiano
dare un mostaccióne
Tedesco
auf die Schnautze hauen.
abbrunchilàre , vrb Definizione
pònnere su brunchile, su crabistu a un'animale
Sinonimi e contrari
acrabistai,
afrancilai,
ammurralare,
ammurrialare,
arrunchilare,
imbrunchidare,
incrabistae
| ctr.
irbruncilae
Terminologia scientifica
pst
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
enchevêtrer
Inglese
to tie with a rope
Spagnolo
encabestrar
Italiano
incapestrare
Tedesco
anbinden.
abejài , vrb Definizione
pentzare meda o èssere apedhiau a calecuna cosa (giogu, trebbalu, àteru), agiummai maniàticu
Frasi
ma lah ca est abejau cun cussa loredha, lah!…
Traduzioni
Francese
se fixer
Inglese
to be a stickler
Spagnolo
tener manía
Italiano
avére una fissazióne
Tedesco
eine fixe Idee haben.
acabbanài, acabbanàre , vrb rfl: aggabbanare Definizione
pònnere o bestire su cabbanu
Sinonimi e contrari
acaparronare,
acavanai,
acucullai,
incaparonare,
incapotai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
envelopper dans un manteau
Inglese
to wrap up in a coat (s.o.)
Spagnolo
poner el abrigo
Italiano
incappottare
Tedesco
einen Mantel anziehen.
acatarràdu , pps, agt: acatarrau,
aggatarrau Definizione
de acatarrare; chi at ingortu arremadiu
Sinonimi e contrari
arrasfriau,
arremadiau,
arrumatu,
remadu
/
sarragau,
scanniu
Frasi
seo acatarradu de mala zenia
2.
tue no ses sugeta a maladia, ma pares che a mie acatarrada (B.Mureddu)
3.
portat una boxi de tromboni acatarrau
Traduzioni
Francese
enrhumé
Inglese
to have a cold
Spagnolo
constipado,
resfriado
Italiano
raffreddato
Tedesco
erkältet.
achipíre, achipíri , vrb Definizione
fàere meda in pag'ora; fàere a ora, a tempus
Sinonimi e contrari
achivire,
aciviri,
acodie
Modi di dire
csn:
a. bisonzu = resèssere a fàghere; a. a su dovere = atèndhere a su dovere, fai unu doveri
Frasi
chie est lestru e cabosu achipit in su tribàgliu ◊ a cosire a màchina s'achipit prus chi no a manu ◊ pro achipire faghide cun ambas manos! ◊ tocat de achipire si cherimus cumprire su tribàgliu! ◊ triballu inzotosu no si ndhe achipit ◊ si s'achipit de coro su dovere che passat su tempus prus serenu
2.
chi ia achípiu a su pulma no ndhe fui torrau a pei ◊ su tempus est lestru e deo no poto achipire: lu giuto a tretu e mi at bell'e sighidu (N.Pianu)◊ oe no dh'achípio a fàere custa faina: che dh'acabbo cras ◊ candu est meda, in logu de asfaltu s'àcua no benit achipia
Etimo
itl.
accivire
Traduzioni
Francese
faire vite,
travailler efficacement
Inglese
to get through a big piece of work,
to work with efficacy
Spagnolo
despachar
Italiano
sbrigare mólto lavóro in pòco tèmpo,
lavorare con efficàcia
Tedesco
leisten,
schaffen.
achizolàdu , pps, agt Definizione
de achizolare; chi est apartau o postu in calecunu cugigone
Sinonimi e contrari
acungonau,
acuzonadu,
arrenconau
Traduzioni
Francese
rencogné,
niché,
tapi
Inglese
put in a corner
Spagnolo
arrinconar
Italiano
incantucciato
Tedesco
gestöbert (in Winkeln),
verkrochen.
achizolàre , vrb Definizione
pònnere in su chizolu, in calecunu cugigone
Sinonimi e contrari
achizonare,
acuzonare,
angronare,
arreconai,
inchizolare,
incozolare
| ctr.
bocare,
essire
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rencogner
Inglese
to put in a corner
Spagnolo
arrinconar
Italiano
incantucciare
Tedesco
in Winkeln stöbern,
sich in eine Ecke verkriechen.
achizonàre , vrb Definizione
cuare, pònnere, istare in d-unu cuzone, a una bandha
Sinonimi e contrari
acantonai,
achizolare,
acuzonare,
arreconai,
inchizolare,
incozolare
| ctr.
bocare,
essire
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rencogner
Inglese
to put in a corner
Spagnolo
arrinconar
Italiano
rincantucciare
Tedesco
in eine Ecke stellen,
drängen.
acrabistài, acrabistàre , vrb: acrapistare Definizione
pònnere su crabistu a un'animale; acapiare sa bide noa po no che dha betare is bentos fortes
Sinonimi e contrari
abbrunchilare,
imbrunchidare,
incrabistae
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
enchevêtrer
Inglese
to tie with a rope
Spagnolo
encabestrar
Italiano
incapestrare
Tedesco
anbinden.
acúgia , nf: acúglia,
acúlgia,
acúllia,
acuza,
agúglia 1,
agúlgia,
agulla,
aguza,
aúcia,
auza Definizione
genia de agu pitica, ma cun sa concutzedha a una parte, impreada prus che àteru po mantènnere firma s’orrobba, unu trastu o àteru; fritza de arrellórgiu, de sa pesa / min. acuzita
Sinonimi e contrari
frícia
Modi di dire
csn:
sas aguzas de su nasu = càrica, nàstula; aguzas de Nostra Segnora = auzas de N.S., zenia de erba; aguza de mesu ’e dentes = binzias tra dente e dente; aguza de sas orijas = itl. trago; erba de agullas = arrelògius (Erodium botrys, e. ciconium, E. cicutarium), filavila (Erodium malacoides, E. moschatum), erba de fogu (Geranium robertianum), furchetas (Scandix pecten-veneris)
Cognomi e Proverbi
smb:
Augias, Auzas, Auzzas
Terminologia scientifica
ans
Etimo
ltn.
aculea
Traduzioni
Francese
épingle,
aiguille
Inglese
pin,
hand (of a watch)
Spagnolo
alfiler,
aguja
Italiano
spillo,
lancétta dell'orològio
Tedesco
Stecknadel,
Uhrzeiger.
acuguciài , vrb: acugusciari,
acugutzai Definizione
ammontare sa conca cun cugudhu o àteru, carragiare deunudotu, fintzes cuare; rfl. èssere in s’ibertu de calecuna cosa, apitare, acostire in s’idea de dhi giare cosa
Sinonimi e contrari
acapuciai,
acubudhare,
acucullai,
acucutare,
acugudhai,
acurruxonai,
incugudhai
Frasi
est noti de frius, noti de cilixia: trista e sola pipia si acugúciat in foras ◊ si est acuguciau in su letu, no biemu nudha! ◊ si no ti acugúscias ti fait mali, ca est fendi frius ◊ cudh'ómine si est acugutzau in su crucuzone prus cuau e si est ammuntau
2.
no ti acugucis ca tanti no est cosa po tui! ◊ si fiat acugucendi, candu at biu ca dhoi fiat cosa
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
encapuchonner
Inglese
to put a hood on
Spagnolo
encapuchar
Italiano
incappucciare
Tedesco
mit einer Kapuze,
bedeckt.