A, a , prep Definitzione
sa prima lítera de s'alfabbeto est unu grafema/lítera chi rapresentat unu sonu vocale apertu, largu, bàsciu; ma est fintzes una prep. de manígiu mannu e deosi, cun calecuna cunsonante in cuménciu de foedhu, po una abbitúdine, a logos càmbiat in ai (es. "ai como, ai cussu" = nr. aigòmo, aigússu, ma méngius regularizada comente si narat puru a como, a cussu, e a bortas po no cambiare "a" in "ai" iscrient puru "igomo, igussu" faendho un'àtera cosa chi no tocat); po su prus, ca est foedhu chi benit de is latinos "ac, ad, aut" chi acabbànt in cunsonante, afortit sa cunsonante de cuménciu de is foedhos chi s'agatat addenanti: fàghere a casu (= nr. acàsu), intrare a domo (= addòmo), leare a fidu (= afídu), seminai a linu (= allínu), foedhas a noso (= annòso), a minore (= amminòre), a sanu (= assànu), a su sero (= assusèro), a tie, a tui (= atíe, atúi); un'impreu mannu tenet sa "a" cun totu is vrb. po fàere su tempus bnd. e si ponet cun is formas personales de àere/ai (ind. pres.) prus s'inf. de su vrb. lessicale (candho custu cumènciat cun /a/ etotu, sa "a" si perdet in sa pronúncia ma est méngius a dh'iscríere e regularizare s'iscritura): apo a nàrrere, as a fàghere, at a bídere, apu a nai, eus a circai, eis a ligi, ant a gosai, apo a andhare, as a allichidiri, e deasi etotu s'impreat po fàere su cund. in camp. e mesania (ind. imp. + a + inf.: ia/emu a istimai, iast a podi fai, iat a bènnere, iaus a nàrrere, iais a cantare, iant a andhare); cun is vrb. s'impreat fintzes de àteru betu: po inditare bisóngiu, apretu = èssere + a + inf. (fut a ndhe bocare su dinare límpiu, fut a torraremus, fit a coitare, fit a triballare che macos, fit a s'irboligare, est a fàghere e no a istare a su pessa pessa! ◊ est a si movi, e no a fai preitza! ◊ pro isse fit a si ndhe ammachiare, ca sa fémina fit dechida e de manos bonas ◊ innoghe est a mòrrede de sa carestia!); in is domandhas = a + ind. (a mosset custu cane? ◊ a bi sezis? ◊ ma Deus a b'est? ◊ a lu faghimus un'isperimentu, giaghi deo a lu fagher prontu so? ◊ a ti ndh'ammentas de cudhos passados annos chi faghimis sonnos mannos? ◊ a dhu bit, su secretàriu, chi apu fatu bèni a ndi dh'artziai?); a bisura de art. cun is vrb. in forma de inf. bolendho inditare necessidade, cosa chi si bolet o fintzes solu si su vrb. inf. est sugetu o cumplementu ogetu de sa fràsia (a bentuai candu tirat bentu!, a torrare a inoghe a cras!, a pasare a sa fossa!, a triballare no rechedit a su mandrone, a nàrrere no est a fàghere, a manigare est fatu, a certai no mi praxit, a bochire tocat a Deus, apo nadu a callare!); cun su vrb. èssere + númene pl. = àteru vrb. (èssere a ohis = èssere naendho Ohi!, est a odheos = naendho Odheu!, so a túnchios = tzunchiandho, semus a boghes = abboghinandho, sos batos sunt a màulos = maulandho, est semper a irrocos = irrochendhe, a irbariones = irbarionendhe, a prentos = sufrindho dolore de bentre); cun su vrb. torrare + àteru vrb. inf. inditat cosa chi si arrepitit (torro a nàrrere = naro torra, torramus a abbaidare = abbaidamus torra, torras a preguntai = preguntas torra, dh'ant torrau a iscaresci = dh'ant iscarésciu torra, un'àtera borta); sa /a/ est desinéntzia fémina de is nm. e agt. mascos chi essint in -eri (panateri - panatera, posteri - postera, bandhuleri - bandhulera, bantaxeri - bantaxera) e de is agt. chi essint in -u (artu - arta, béciu - bècia, bellu - bella, fridu - frida, longu - longa, mannu - manna, piticu - pitica, turpu - turpa)
Frases
cmpl.ogetu: nara, tue a l'amas a Deus?◊ gatu cassat a topi, topi roit a loru ◊ apu bistu a sirboni ◊ no lessast intrai a nisciunus! ◊ apo cramadu a isse ◊ perdona a is chi ti ant oféndiu! ◊ ischiat a lèzere e a iscríere ◊ apu nau a ti transiri! ◊ eis a connosci a mimmi! ◊ at chérfidu Deu de mi lassare sanu a babbu meu (Sozu)◊ a los bies como a fizos meos? (S.Spiggia)◊ onora a babbu e a mamma! ◊ seu circhendi a mamma ◊ est pranghenne a tie ◊ chirca a chie cheres ◊ mutie a tziu Bachis! ◊ crama a Zuanne! ◊ connòsciu a Castedhu mellus de bidha tua ◊ alabaus a Deus ◊◊ acumpanzat su pronúmene cun dópia funtzione: siant iscomunigaus a chini nd'at fatu prexu! ◊ custu dh'issit solu a cine dh'at provau ◊ dh'ant a nai a chini seu dèu ◊ est a chie si ndhe faghet ◊ su coru miu no tenit a chini dh'allirgai ◊ sa genti sciiat a chi fiat, cussu
2.
calidade: a pisedhu, a mannu, a betzu, a sanu, a malàidu ◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ est mortu a pitzinnu ◊ no apo deunadu in pitzinnia e dias cherrer chi deune a betzu? ◊ in istiu s'erba est a fenu ◊ mellus mortu de pitiu po no sufriri tanti pena a mannu ◊ su pudhoni est unu pilloni a peis arrúbius
3.
aina: segare a lepa, triballare a tzapu, corpare a fuste, iscríere a pinna, andai a cuadhu, papai a fruchita ◊ fiat a picu e a lantioni iscarravonendi po ndi bogai su giru de su dinai ◊ abrili at mortu su babbu a fríusu ◊ fiant guturadas fatas a telàrgiu ◊ tenídela a fitas de pane e a càlighes de abba! ◊ nci dh'ant a bogai a sonu de corru ◊ tenet su bestiàmine a proendha ◊◊ misura: cussu tenit su dinai a cofas ◊ tengu cóciula e buconis a lavamanus prenus
4.
cmpl.de manera: faedhare a sa bona, andhare a pes traza traza, fàghere sa cosa a sa lestra, fuedhai a craru, istare a sa muda, andhare a rugadura, istare a sa sétida, manigare a sa ritza ◊ a bonas o a malas bi lu fato fàghere! ◊ a bículu a bículu che lu faghimus totu ◊ a pagu a pagu semus andhendhe addainanti ◊ leare a mossos, segare a mossu, leare a trubbu, fàghere a rugadura, nàrrere a pessamentu ◊ dare, leare, fàghere sas cosas a duas a duas, a pagas a pagas ◊◊ cmpl. de tempus: a dedie, a totu noti, a primu noti, a sa friscura ◊ a s'assegus li at nadu totu ◊ custu trabballu dh'apu fatu a mengianu ◊ a sa de tres dies Cristos est torradu a biu ◊◊ cmpl.de logu: ghiramus a bidha ◊ andaus a domu ◊ est a palas de su monte ◊ essimus a campu ◊ nci dh'ant ghetau a galera ◊ a inoghe! ◊ a pregare a crésia! ◊ andhare a su dutore, a su preíderu
5.
iscopu o ue che agabbat una cosa: besside a bídere! ◊ benide a bos combidare! ◊ semus lassendhe su cunzadu a fenu ◊ custu lu dao a tie ◊ dh'apu nau a mamma ◊ semus andhendhe a s'olia, a landhe ◊ so pessendhe a triballare ◊ a su fogu! a su fogu! [andai a dhu studai!]
6.
in disizos, lamentas o impudos, cumandhos, minetas, dimandhas: a ndhe bufare àteras bortas cun salude! ◊ a dhu connòsciri in su celu! ◊ a podiat durare tota vida! ◊ a no iscí ca dhu est s'unferru! ◊ a no si dinniai de mi agiudai! ◊ a lu podias fàghere tue, cantu chi chircas àtere! ◊ malaitu su pecadu, a no bi pensare innanti! ◊ a ndhe tenet de órulos cussu cane!…◊ a no ndhe pòdere nemmancu assazare! ◊ m'abbàida a no bi àere pessadu! ◊ acontzu ses, a no ndhe fàghere una de tzou! ◊ a trabagliare! ◊ a perdonare, su tziu, ca no bos poto dare nudha! ◊ a intrare, s'arretò! ◊ s'annu chi venit a èssere isposa! ◊ a dhu connòsciri mannu e bonu! ◊ a ti mazo, mih, si no mi l'agabbas! ◊ a candho como no pones mente, ite at a èssere a mannu! ◊ ite befe sutzessa in bidha mia a che furare a Santu Frantziscu! (A.Porcu)◊ a benis, Nina grasciosa, a binza a bodhire olia? (G.Raga)◊ a ti dhu fatzo su cafè?
7.
a + agt. o nm. = mannu, meda: ahi, letores, a dultze momentu chi proesi legindhe cuss'iscritu!…◊ coromeu, a bonu chi est!…◊ male, a fortes chi sunt!…◊ oh raju a proa sa chi ant fatu sos dutores!…◊ oh, malasorte, a ómine famidu: màndhigat cantu trinta bacas! (B.Truddaju)◊ a bellu chi est a istare inoghe!
8.
àteros impreos: mancari fachendhe a pastore, fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ fatu a professore, in cosas goi ndh'ischit prus pagu de nois ◊ so sempre matanendhe a abba, a sole, a caldu e a fritu che isciau ◊ dhus apu connotus a sa boxi ◊ dh'agatant a fragu ◊ anzare, fàghere a croba, a mascru, a fémina ◊ semenare una terra a trigu ◊ prantare s'ortu a basolu ◊ ispetare a nàschere ◊ coitare a fàghere
9.
in sas distintziones: a chini dha pentzat de una manera e a chini de un'àtera ◊ a chini arrít e a chini prangit ◊ a candho goi a candho gai ◊ c'est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri ammasedau (I.Lecca)◊◊ in sos paragones pro cosas cantepare: est mannu cantu a tie ◊ isse est che a sos àteros ◊ faghimus comente a bois ◊◊ pro inditare unu límite a su chi si narat: pecare a origras, èssere malàidu a su coro, èssere fertu a conca ◊◊ cun nm. de logu e de tempus pro inditare chi no est totu o totue o semper: est fatu a tretus, est a bighinados, a bidhas, a leadas, a logos; a iscutas, a dies, a bortas, a chidas istat bene, a iscutas istat male
Ètimu
ltn.
ac, ad, aut
Tradutziones
Frantzesu
à
Ingresu
a,
an,
in,
at,
to
Ispagnolu
a
Italianu
a,
ad
Tedescu
a (Buchstabe des Alphabetes),
an,
in,
zu.
abbagadiàre , vrb: bagadiare Definitzione
fàere bagadiu, fàere festa, no andhare a trebballare
Sinònimos e contràrios
afestai
Frases
su lunis m'abbagadio ca est printzípiu de chita, su martis so cossumita: no beto bucone a buca
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre congé
Ingresu
to take a day off
Ispagnolu
estar de vacaciones
Italianu
celebrare il giórno festivo,
far vacanza
Tedescu
feiern.
abballinàre , vrb Definitzione
fàere a ballinas, a birillas
Sinònimos e contràrios
abbotzichedhare,
aculingionai,
aggromerare,
allomborae,
arranedhare,
arrombulonai
Frases
s'aperigúngia est unu babbautzu chi si abballinat si lu tocant
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
faire une boule (de)
Ingresu
to roll into a ball
Ispagnolu
hacer pelotitas
Italianu
appallottolare
Tedescu
zur Kugel rollen.
abbamàre , vrb Definitzione
fàere a bama, a tàgiu, betare totu a unu (nau pruschetotu de bestiàmene)
Sinònimos e contràrios
acedhae,
achedhonare,
aggamai,
aggrustare,
amedhare,
ammeschiare,
atazare,
ingamai
| ctr.
iscrobai,
stallai
Terminologia iscientìfica
pst
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
réunir,
agréger
Ingresu
to aggregate,
to put in a herd
Ispagnolu
unir,
juntar
Italianu
aggregare,
formare un branco
Tedescu
angliedern,
eine Herde bilden.
abbaradhàre , vrb: abbaredhare Definitzione
su si lassare pigare cun calecunu sentidu de amore forte meda po ccn. o calecuna
Sinònimos e contràrios
abbelare,
alleriare,
ammorare,
imbelare,
inamorai,
indeosare,
ingeniai
/
ammachiae
Tradutziones
Frantzesu
s'embéguiner
Ingresu
to take a fancy
Ispagnolu
enamorarse
Italianu
invaghirsi
Tedescu
sich verlieben.
abbelàre , vrb: abbeliare Definitzione
agiummai coment'e pònnere o portare unu velu in is ogos de no pòdere bíere bene is cosas, nau in sensu de si lassare pigare de unu sentidu forte meda, pruschetotu de amore po una fémina o po un'ómine
Sinònimos e contràrios
abbaradhare,
ammorare,
imbelare,
inamorai,
indeosare,
ingeniai
/
abbalaucare,
abbengare,
ammodoinai,
asturdire,
atolondrai,
scilibriri,
stontonai 1
Frases
no tenzo pasu finas a candho ti abbelat su mundhu chi ti daet su binu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'embéguiner
Ingresu
to take a fancy
Ispagnolu
encapricharse
Italianu
invaghirsi
Tedescu
sich verlieben.
abboàu , pps, agt: abbuau Definitzione
de abboai, abbuai; guastu de sa népide, de s'abbuera, nau de laore
Sinònimos e contràrios
addulliu,
afrachilau,
allampiau,
anneuladu,
calinu,
chiconosu
Frases
su lori est abboau
Tradutziones
Frantzesu
rabougri,
niellé
Ingresu
for a fruit which,
doesn't ripe for excess of heat,
affected by smut
Ispagnolu
atizonado
Italianu
golpato
Tedescu
aufgrund von Hitze ungenügend gereiftes Getreide,
von Brandpilzen befallenes Getreide.
abbotzichedhàre , vrb: abbotzighedhare Definitzione
fàere a ballotas, a bocighedhas
Sinònimos e contràrios
abballinare,
ammalfudhare,
ammoroculare,
ammorotzulare,
ammurudhare,
apadhotulare,
arranedhare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
faire des boules
Ingresu
to roll into a ball
Ispagnolu
hacer pelotitas
Italianu
appallottolare
Tedescu
zur Kugel ballen.
abbruncài, abbruncàre , vrb: abbrunchiai,
abbrunchiare,
abbrunciare Definitzione
atumbare o iscúdere a su bruncu, a murros, e fintzes pigare a su bruncu, nàrrere cosa coment'e giaendho una briga, naendho cosa in contràriu; pònnere bruncu (in sa carrada, in s'ampudha, in su papare o, is animales, in s'erba a pàschere); rfl. èssere a primma
Sinònimos e contràrios
abboluire,
arruncare,
brigare,
chelcire,
irmurrare,
irruncare,
ispochiare,
sbruncai,
stronciai
/
assansiare
/
adobiai,
atumbae,
imbronconai,
trabbucai 1
/
agghegiare
/
ammurrionare
Maneras de nàrrere
csn:
abbruncai su frascu = artziai su frascu po bufai a bruncu; abbruncare su fogu = acontzare su fogu, sos titones
Frases
fit andhendhe a s'apàlpidu, abbrunchendhe a bicos e chizolos ◊ at leadu a dereta, istontonendhe e abbrunchendhe in s'impedradu iscumbessu ◊ abbruncai un'animali chi si bollit fuiri ◊ is brebeis candu tenint ispédhiu de andai, dhas abbruncu e si firmant ◊ at abbruncau is cunsilleris sentza nimmancu dhis lassai isterri s'arrexonamentu!
2.
abarras isciacuendi pratus… abbrunca de su salatieri! ◊ is brebeis funt abbrunchendi sa pastura
3.
su sèneche lu cussizat severu e firmu, ma isse no resessit a abbruncare s'ammolighinamentu, pessandhe a una fémina chi no est sua
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
heurter,
claquer
Ingresu
to give a slap (on lips)
Ispagnolu
abofetear,
golpear en los morros
Italianu
dare un mostaccióne
Tedescu
auf die Schnautze hauen.
abbrunchilàre , vrb Definitzione
pònnere su brunchile, su crabistu a un'animale
Sinònimos e contràrios
acrabistai,
afrancilai,
ammurralare,
ammurrialare,
arrunchilare,
imbrunchidare,
incrabistae
| ctr.
irbruncilae
Terminologia iscientìfica
pst
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
enchevêtrer
Ingresu
to tie with a rope
Ispagnolu
encabestrar
Italianu
incapestrare
Tedescu
anbinden.
abejài , vrb Definitzione
pentzare meda o èssere apedhiau a calecuna cosa (giogu, trebbalu, àteru), agiummai maniàticu
Frases
ma lah ca est abejau cun cussa loredha, lah!…
Tradutziones
Frantzesu
se fixer
Ingresu
to be a stickler
Ispagnolu
tener manía
Italianu
avére una fissazióne
Tedescu
eine fixe Idee haben.
acabbanài, acabbanàre , vrb rfl: aggabbanare Definitzione
pònnere o bestire su cabbanu
Sinònimos e contràrios
acaparronare,
acavanai,
acucullai,
incaparonare,
incapotai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
envelopper dans un manteau
Ingresu
to wrap up in a coat (s.o.)
Ispagnolu
poner el abrigo
Italianu
incappottare
Tedescu
einen Mantel anziehen.
acatarràdu , pps, agt: acatarrau,
aggatarrau Definitzione
de acatarrare; chi at ingortu arremadiu
Sinònimos e contràrios
arrasfriau,
arremadiau,
arrumatu,
remadu
/
sarragau,
scanniu
Frases
seo acatarradu de mala zenia
2.
tue no ses sugeta a maladia, ma pares che a mie acatarrada (B.Mureddu)
3.
portat una boxi de tromboni acatarrau
Tradutziones
Frantzesu
enrhumé
Ingresu
to have a cold
Ispagnolu
constipado,
resfriado
Italianu
raffreddato
Tedescu
erkältet.
achipíre, achipíri , vrb Definitzione
fàere meda in pag'ora; fàere a ora, a tempus
Sinònimos e contràrios
achivire,
aciviri,
acodie
Maneras de nàrrere
csn:
a. bisonzu = resèssere a fàghere; a. a su dovere = atèndhere a su dovere, fai unu doveri
Frases
chie est lestru e cabosu achipit in su tribàgliu ◊ a cosire a màchina s'achipit prus chi no a manu ◊ pro achipire faghide cun ambas manos! ◊ tocat de achipire si cherimus cumprire su tribàgliu! ◊ triballu inzotosu no si ndhe achipit ◊ si s'achipit de coro su dovere che passat su tempus prus serenu
2.
chi ia achípiu a su pulma no ndhe fui torrau a pei ◊ su tempus est lestru e deo no poto achipire: lu giuto a tretu e mi at bell'e sighidu (N.Pianu)◊ oe no dh'achípio a fàere custa faina: che dh'acabbo cras ◊ candu est meda, in logu de asfaltu s'àcua no benit achipia
Ètimu
itl.
accivire
Tradutziones
Frantzesu
faire vite,
travailler efficacement
Ingresu
to get through a big piece of work,
to work with efficacy
Ispagnolu
despachar
Italianu
sbrigare mólto lavóro in pòco tèmpo,
lavorare con efficàcia
Tedescu
leisten,
schaffen.
achizolàdu , pps, agt Definitzione
de achizolare; chi est apartau o postu in calecunu cugigone
Sinònimos e contràrios
acungonau,
acuzonadu,
arrenconau
Tradutziones
Frantzesu
rencogné,
niché,
tapi
Ingresu
put in a corner
Ispagnolu
arrinconar
Italianu
incantucciato
Tedescu
gestöbert (in Winkeln),
verkrochen.
achizolàre , vrb Definitzione
pònnere in su chizolu, in calecunu cugigone
Sinònimos e contràrios
achizonare,
acuzonare,
angronare,
arreconai,
inchizolare,
incozolare
| ctr.
bocare,
essire
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
rencogner
Ingresu
to put in a corner
Ispagnolu
arrinconar
Italianu
incantucciare
Tedescu
in Winkeln stöbern,
sich in eine Ecke verkriechen.
achizonàre , vrb Definitzione
cuare, pònnere, istare in d-unu cuzone, a una bandha
Sinònimos e contràrios
acantonai,
achizolare,
acuzonare,
arreconai,
inchizolare,
incozolare
| ctr.
bocare,
essire
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
rencogner
Ingresu
to put in a corner
Ispagnolu
arrinconar
Italianu
rincantucciare
Tedescu
in eine Ecke stellen,
drängen.
acrabistài, acrabistàre , vrb: acrapistare Definitzione
pònnere su crabistu a un'animale; acapiare sa bide noa po no che dha betare is bentos fortes
Sinònimos e contràrios
abbrunchilare,
imbrunchidare,
incrabistae
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
enchevêtrer
Ingresu
to tie with a rope
Ispagnolu
encabestrar
Italianu
incapestrare
Tedescu
anbinden.
acúgia , nf: acúglia,
acúlgia,
acúllia,
acuza,
agúglia 1,
agúlgia,
agulla,
aguza,
aúcia,
auza Definitzione
genia de agu pitica, ma cun sa concutzedha a una parte, impreada prus che àteru po mantènnere firma s’orrobba, unu trastu o àteru; fritza de arrellórgiu, de sa pesa / min. acuzita
Sinònimos e contràrios
frícia
Maneras de nàrrere
csn:
sas aguzas de su nasu = càrica, nàstula; aguzas de Nostra Segnora = auzas de N.S., zenia de erba; aguza de mesu ’e dentes = binzias tra dente e dente; aguza de sas orijas = itl. trago; erba de agullas = arrelògius (Erodium botrys, e. ciconium, E. cicutarium), filavila (Erodium malacoides, E. moschatum), erba de fogu (Geranium robertianum), furchetas (Scandix pecten-veneris)
Sambenados e Provèrbios
smb:
Augias, Auzas, Auzzas
Terminologia iscientìfica
ans
Ètimu
ltn.
aculea
Tradutziones
Frantzesu
épingle,
aiguille
Ingresu
pin,
hand (of a watch)
Ispagnolu
alfiler,
aguja
Italianu
spillo,
lancétta dell'orològio
Tedescu
Stecknadel,
Uhrzeiger.
acuguciài , vrb: acugusciari,
acugutzai Definitzione
ammontare sa conca cun cugudhu o àteru, carragiare deunudotu, fintzes cuare; rfl. èssere in s’ibertu de calecuna cosa, apitare, acostire in s’idea de dhi giare cosa
Sinònimos e contràrios
acapuciai,
acubudhare,
acucullai,
acucutare,
acugudhai,
acurruxonai,
incugudhai
Frases
est noti de frius, noti de cilixia: trista e sola pipia si acugúciat in foras ◊ si est acuguciau in su letu, no biemu nudha! ◊ si no ti acugúscias ti fait mali, ca est fendi frius ◊ cudh'ómine si est acugutzau in su crucuzone prus cuau e si est ammuntau
2.
no ti acugucis ca tanti no est cosa po tui! ◊ si fiat acugucendi, candu at biu ca dhoi fiat cosa
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
encapuchonner
Ingresu
to put a hood on
Ispagnolu
encapuchar
Italianu
incappucciare
Tedescu
mit einer Kapuze,
bedeckt.