A, a , prep Definitzione
sa prima lítera de s'alfabbeto est unu grafema/lítera chi rapresentat unu sonu vocale apertu, largu, bàsciu; ma est fintzes una prep. de manígiu mannu e deosi, cun calecuna cunsonante in cuménciu de foedhu, po una abbitúdine, a logos càmbiat in ai (es. "ai como, ai cussu" = nr. aigòmo, aigússu, ma méngius regularizada comente si narat puru a como, a cussu, e a bortas po no cambiare "a" in "ai" iscrient puru "igomo, igussu" faendho un'àtera cosa chi no tocat); po su prus, ca est foedhu chi benit de is latinos "ac, ad, aut" chi acabbànt in cunsonante, afortit sa cunsonante de cuménciu de is foedhos chi s'agatat addenanti: fàghere a casu (= nr. acàsu), intrare a domo (= addòmo), leare a fidu (= afídu), seminai a linu (= allínu), foedhas a noso (= annòso), a minore (= amminòre), a sanu (= assànu), a su sero (= assusèro), a tie, a tui (= atíe, atúi); un'impreu mannu tenet sa "a" cun totu is vrb. po fàere su tempus bnd. e si ponet cun is formas personales de àere/ai (ind. pres.) prus s'inf. de su vrb. lessicale (candho custu cumènciat cun /a/ etotu, sa "a" si perdet in sa pronúncia ma est méngius a dh'iscríere e regularizare s'iscritura): apo a nàrrere, as a fàghere, at a bídere, apu a nai, eus a circai, eis a ligi, ant a gosai, apo a andhare, as a allichidiri, e deasi etotu s'impreat po fàere su cund. in camp. e mesania (ind. imp. + a + inf.: ia/emu a istimai, iast a podi fai, iat a bènnere, iaus a nàrrere, iais a cantare, iant a andhare); cun is vrb. s'impreat fintzes de àteru betu: po inditare bisóngiu, apretu = èssere + a + inf. (fut a ndhe bocare su dinare límpiu, fut a torraremus, fit a coitare, fit a triballare che macos, fit a s'irboligare, est a fàghere e no a istare a su pessa pessa! ◊ est a si movi, e no a fai preitza! ◊ pro isse fit a si ndhe ammachiare, ca sa fémina fit dechida e de manos bonas ◊ innoghe est a mòrrede de sa carestia!); in is domandhas = a + ind. (a mosset custu cane? ◊ a bi sezis? ◊ ma Deus a b'est? ◊ a lu faghimus un'isperimentu, giaghi deo a lu fagher prontu so? ◊ a ti ndh'ammentas de cudhos passados annos chi faghimis sonnos mannos? ◊ a dhu bit, su secretàriu, chi apu fatu bèni a ndi dh'artziai?); a bisura de art. cun is vrb. in forma de inf. bolendho inditare necessidade, cosa chi si bolet o fintzes solu si su vrb. inf. est sugetu o cumplementu ogetu de sa fràsia (a bentuai candu tirat bentu!, a torrare a inoghe a cras!, a pasare a sa fossa!, a triballare no rechedit a su mandrone, a nàrrere no est a fàghere, a manigare est fatu, a certai no mi praxit, a bochire tocat a Deus, apo nadu a callare!); cun su vrb. èssere + númene pl. = àteru vrb. (èssere a ohis = èssere naendho Ohi!, est a odheos = naendho Odheu!, so a túnchios = tzunchiandho, semus a boghes = abboghinandho, sos batos sunt a màulos = maulandho, est semper a irrocos = irrochendhe, a irbariones = irbarionendhe, a prentos = sufrindho dolore de bentre); cun su vrb. torrare + àteru vrb. inf. inditat cosa chi si arrepitit (torro a nàrrere = naro torra, torramus a abbaidare = abbaidamus torra, torras a preguntai = preguntas torra, dh'ant torrau a iscaresci = dh'ant iscarésciu torra, un'àtera borta); sa /a/ est desinéntzia fémina de is nm. e agt. mascos chi essint in -eri (panateri - panatera, posteri - postera, bandhuleri - bandhulera, bantaxeri - bantaxera) e de is agt. chi essint in -u (artu - arta, béciu - bècia, bellu - bella, fridu - frida, longu - longa, mannu - manna, piticu - pitica, turpu - turpa)
Frases
cmpl.ogetu: nara, tue a l'amas a Deus?◊ gatu cassat a topi, topi roit a loru ◊ apu bistu a sirboni ◊ no lessast intrai a nisciunus! ◊ apo cramadu a isse ◊ perdona a is chi ti ant oféndiu! ◊ ischiat a lèzere e a iscríere ◊ apu nau a ti transiri! ◊ eis a connosci a mimmi! ◊ at chérfidu Deu de mi lassare sanu a babbu meu (Sozu)◊ a los bies como a fizos meos? (S.Spiggia)◊ onora a babbu e a mamma! ◊ seu circhendi a mamma ◊ est pranghenne a tie ◊ chirca a chie cheres ◊ mutie a tziu Bachis! ◊ crama a Zuanne! ◊ connòsciu a Castedhu mellus de bidha tua ◊ alabaus a Deus ◊◊ acumpanzat su pronúmene cun dópia funtzione: siant iscomunigaus a chini nd'at fatu prexu! ◊ custu dh'issit solu a cine dh'at provau ◊ dh'ant a nai a chini seu dèu ◊ est a chie si ndhe faghet ◊ su coru miu no tenit a chini dh'allirgai ◊ sa genti sciiat a chi fiat, cussu
2.
calidade: a pisedhu, a mannu, a betzu, a sanu, a malàidu ◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ est mortu a pitzinnu ◊ no apo deunadu in pitzinnia e dias cherrer chi deune a betzu? ◊ in istiu s'erba est a fenu ◊ mellus mortu de pitiu po no sufriri tanti pena a mannu ◊ su pudhoni est unu pilloni a peis arrúbius
3.
aina: segare a lepa, triballare a tzapu, corpare a fuste, iscríere a pinna, andai a cuadhu, papai a fruchita ◊ fiat a picu e a lantioni iscarravonendi po ndi bogai su giru de su dinai ◊ abrili at mortu su babbu a fríusu ◊ fiant guturadas fatas a telàrgiu ◊ tenídela a fitas de pane e a càlighes de abba! ◊ nci dh'ant a bogai a sonu de corru ◊ tenet su bestiàmine a proendha ◊◊ misura: cussu tenit su dinai a cofas ◊ tengu cóciula e buconis a lavamanus prenus
4.
cmpl.de manera: faedhare a sa bona, andhare a pes traza traza, fàghere sa cosa a sa lestra, fuedhai a craru, istare a sa muda, andhare a rugadura, istare a sa sétida, manigare a sa ritza ◊ a bonas o a malas bi lu fato fàghere! ◊ a bículu a bículu che lu faghimus totu ◊ a pagu a pagu semus andhendhe addainanti ◊ leare a mossos, segare a mossu, leare a trubbu, fàghere a rugadura, nàrrere a pessamentu ◊ dare, leare, fàghere sas cosas a duas a duas, a pagas a pagas ◊◊ cmpl. de tempus: a dedie, a totu noti, a primu noti, a sa friscura ◊ a s'assegus li at nadu totu ◊ custu trabballu dh'apu fatu a mengianu ◊ a sa de tres dies Cristos est torradu a biu ◊◊ cmpl.de logu: ghiramus a bidha ◊ andaus a domu ◊ est a palas de su monte ◊ essimus a campu ◊ nci dh'ant ghetau a galera ◊ a inoghe! ◊ a pregare a crésia! ◊ andhare a su dutore, a su preíderu
5.
iscopu o ue che agabbat una cosa: besside a bídere! ◊ benide a bos combidare! ◊ semus lassendhe su cunzadu a fenu ◊ custu lu dao a tie ◊ dh'apu nau a mamma ◊ semus andhendhe a s'olia, a landhe ◊ so pessendhe a triballare ◊ a su fogu! a su fogu! [andai a dhu studai!]
6.
in disizos, lamentas o impudos, cumandhos, minetas, dimandhas: a ndhe bufare àteras bortas cun salude! ◊ a dhu connòsciri in su celu! ◊ a podiat durare tota vida! ◊ a no iscí ca dhu est s'unferru! ◊ a no si dinniai de mi agiudai! ◊ a lu podias fàghere tue, cantu chi chircas àtere! ◊ malaitu su pecadu, a no bi pensare innanti! ◊ a ndhe tenet de órulos cussu cane!…◊ a no ndhe pòdere nemmancu assazare! ◊ m'abbàida a no bi àere pessadu! ◊ acontzu ses, a no ndhe fàghere una de tzou! ◊ a trabagliare! ◊ a perdonare, su tziu, ca no bos poto dare nudha! ◊ a intrare, s'arretò! ◊ s'annu chi venit a èssere isposa! ◊ a dhu connòsciri mannu e bonu! ◊ a ti mazo, mih, si no mi l'agabbas! ◊ a candho como no pones mente, ite at a èssere a mannu! ◊ ite befe sutzessa in bidha mia a che furare a Santu Frantziscu! (A.Porcu)◊ a benis, Nina grasciosa, a binza a bodhire olia? (G.Raga)◊ a ti dhu fatzo su cafè?
7.
a + agt. o nm. = mannu, meda: ahi, letores, a dultze momentu chi proesi legindhe cuss'iscritu!…◊ coromeu, a bonu chi est!…◊ male, a fortes chi sunt!…◊ oh raju a proa sa chi ant fatu sos dutores!…◊ oh, malasorte, a ómine famidu: màndhigat cantu trinta bacas! (B.Truddaju)◊ a bellu chi est a istare inoghe!
8.
àteros impreos: mancari fachendhe a pastore, fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ fatu a professore, in cosas goi ndh'ischit prus pagu de nois ◊ so sempre matanendhe a abba, a sole, a caldu e a fritu che isciau ◊ dhus apu connotus a sa boxi ◊ dh'agatant a fragu ◊ anzare, fàghere a croba, a mascru, a fémina ◊ semenare una terra a trigu ◊ prantare s'ortu a basolu ◊ ispetare a nàschere ◊ coitare a fàghere
9.
in sas distintziones: a chini dha pentzat de una manera e a chini de un'àtera ◊ a chini arrít e a chini prangit ◊ a candho goi a candho gai ◊ c'est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri ammasedau (I.Lecca)◊◊ in sos paragones pro cosas cantepare: est mannu cantu a tie ◊ isse est che a sos àteros ◊ faghimus comente a bois ◊◊ pro inditare unu límite a su chi si narat: pecare a origras, èssere malàidu a su coro, èssere fertu a conca ◊◊ cun nm. de logu e de tempus pro inditare chi no est totu o totue o semper: est fatu a tretus, est a bighinados, a bidhas, a leadas, a logos; a iscutas, a dies, a bortas, a chidas istat bene, a iscutas istat male
Ètimu
ltn.
ac, ad, aut
Tradutziones
Frantzesu
à
Ingresu
a,
an,
in,
at,
to
Ispagnolu
a
Italianu
a,
ad
Tedescu
a (Buchstabe des Alphabetes),
an,
in,
zu.
afallídu , pps, agt: afalliu,
avaliu,
avalliu,
fallidu Definitzione
de afallire; nau de laores e frutuàrios, chi funt guastos, chentza lómpios; nau de un'animale, de ccn., chi est làngiu
Sinònimos e contràrios
bíciu,
caliu
/
afésiu,
scalixiu
| ctr.
líaru
Frases
su trigu est afallidu ◊ is trigus candu si sicant e no funt cumprius ancora funt avalius
Tradutziones
Frantzesu
desséché,
rabougri
Ingresu
fruit which doesn't come to ripeness for an excess of heat
Ispagnolu
zocato,
zorollo
Italianu
afato
Tedescu
verkümmert.
aggangrenadúra , nf Definitzione
su cangrenare, su mòrrere de sa carre pudrigandho, faendho in matéria; su inteterare chi si faet po su fritu
Sinònimos e contràrios
cangrena
/
cancaramentu
Terminologia iscientìfica
mld
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
gangrène,
rigidité
Ingresu
gangrene,
stiffness deriving from an excess of cold
Ispagnolu
gangrena,
entumecimiento
Italianu
cancrèna,
rigidità articolare da fréddo
Tedescu
Brand,
vor Kälte gestarrte Gelenke.
alleàre , vrb: alliai 1 Definitzione
fàere un'acórdiu po si pònnere impare po calecunu iscopu
Sinònimos e contràrios
alloedhae
Tradutziones
Frantzesu
allier
Ingresu
to form an alliance
Ispagnolu
aliar
Italianu
alleare
Tedescu
verbinden.
ammascarài , vrb Definitzione
imbrutare de mascara, de tzintziedhu; arrennegare meda, fàere niedhu o pèrdere sa bisura po s'arrennegu: nau de su tempus, isconciare, fàere tempus malu
Sinònimos e contràrios
intentiedhare
2.
si mi lassas ammascarai ti dh'ongu dèu, su tanti!…◊ dh'apu bia ammascarara…, fiat cosa de timi! ◊ candu si ammàscarat su mari, balla, gi est cosa de dhui acostai!…
3.
chi mi bit ammascarau, bai ca su piciochedhu nc'istupat debressi!
Ètimu
ctl.
(en)mascarar
Tradutziones
Frantzesu
se farder outrageusement
Ingresu
to soil oneself,
to make up in an overdone way (oneself)
Ispagnolu
repintarse,
enfadarse mucho
Italianu
imbrattarsi,
truccarsi in mòdo esagerato
Tedescu
sich übermäßig schminken.
ammestadài , vrb: ammistadai,
ammisterai Definitzione
fai ammistadi o tenni un'ammistadi, nau de cojuaos, su si dha intèndhere cun àtera fémina o àter'ómine (ma si narat fintzes in su sensu de amighéntzia cun chiesiògiat)
Sinònimos e contràrios
afancedhae,
afantare,
amicare,
amicitziare
Frases
Micheli abbetiosu, no mi bollu ammistadai…◊ su tali, mancai béciu e babbu de tantis fillus, si est ammistadau cun d-una piciochedha
2.
is duas famíglias fiant ammistaradas e biviant totus impari
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
vivre en état de concubinage
Ingresu
to maintain an illicit affair (love)
Ispagnolu
amistarse,
amancebarse
Italianu
intrattenére una relazióne amorósa illécita
Tedescu
ein außereheliches Verhältnis unterhalten.
arrebbócu , nm Definitzione
carda de prantu, de arrennegu
Sinònimos e contràrios
arrebbentu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
rage réprimée avec de chaudes larmes
Ingresu
anger reprimed with an implacable cry
Ispagnolu
arrebato de ira
Italianu
ira reprèssa con pianto implacàbile
Tedescu
verhaltener Zorn.
atacazàre , vrb Definitzione
fàere tzàcurros e moida forte, nau fintzes de su bestiàmene chi istat a iscràmios
Sinònimos e contràrios
atamazare,
intrigliare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
faire du vacarme,
criailler
Ingresu
to make an uproar
Ispagnolu
hacer ruido
Italianu
strepitare
Tedescu
Krach machen.
àtzula , nf Definitzione
fundhurúgiu de sa lissia
Sinònimos e contràrios
bogaderi,
sàciula*
Tradutziones
Frantzesu
charrée
Ingresu
rest of ash inside an ash pan
Ispagnolu
cernada
Italianu
ceneràccio
Tedescu
Laugenasche.
bogadéri , nm Definitzione
su chinisu de sa lissia chi abbarrat a fundhurúgiu
Sinònimos e contràrios
àtzula
Ètimu
ctl.
bugader
Tradutziones
Frantzesu
charrée
Ingresu
ash rests inside an ash-pot
Ispagnolu
cernada
Italianu
ceneràccio
Tedescu
Laugenasche.
carelàre , vrb: carellai,
carellare,
cuerelai,
cuerelare Definitzione
intrare o pònnere in giustítzia a unu po calecuna cosa
Sinònimos e contràrios
cramari,
dannuntziai,
incherellare,
tzitare
Frases
m'abbàida a mi carellare de fura!…◊ issu si fiat carellau cun d-unu chi dh'iat fuedhau mali ◊ bandu a ti carellai a su pretori ca mi as iscutu!
Ètimu
itl.
quarellare
Tradutziones
Frantzesu
porter plainte
Ingresu
to bring an action against s.o
Ispagnolu
querellar
Italianu
querelare
Tedescu
verklagen.
chighigliàre , vrb Definitzione
erríere a iscracàlios mannos
Sinònimos e contràrios
iscacagliare,
isgangagliare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
chahuter,
rire brusquement
Ingresu
to laugh in an unseemely manner
Ispagnolu
reír a carcajadas
Italianu
rìdere scompostaménte
Tedescu
schallend lachen.
culturínas , avb Definitzione
èssere in c. = àere belle e acabbau una cosa
Tradutziones
Frantzesu
toucher à sa fin
Ingresu
said of a situation coming to an end (action)
Ispagnolu
estar en las últimas
Italianu
agli sgóccioli
Tedescu
am Ende.
cummissariàre , vrb Definitzione
pònnere unu cummissàriu a contivigiare un'amministratzione, un'aziendha, mescamente candho s'autoridade chi ndh'est mere e dha cumandhat at bistu chi no balent o no arrennescent a fàere su dovere is amministradores ordinàrios (o mancant deunudotu)
Tradutziones
Frantzesu
nommer un commissaire
Ingresu
to administer through an external commissioner (a body)
Ispagnolu
nombrar un comisario,
intervenir
Italianu
commissariare
Tedescu
unter kommissarische Verwaltung stellen.
demàre , vrb: addemare Definitzione
ingòllere tema, maladia, fàere dannu a sa salude
Sinònimos e contràrios
ammagagnare,
ammaladiai,
apuntorai,
ilmaladiare,
inciacai,
tunconire
| ctr.
sanai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
attraper une maladie
Ingresu
to get an illness
Ispagnolu
enfermar
Italianu
prèndere una malattìa
Tedescu
erkranken.
imbargài, imbargàre , vrb: imbragai Definitzione
leare sa cosa a unu comente faet sa giustítzia; impedire, no lassare fàere calecuna cosa, custrínghere cun sa fortza a fàere una cosa, a óbbrigu o fintzes èssere de istrobbu, pigare logu chi serbit po àteru
Sinònimos e contràrios
aprensionai,
escecutare,
issucutare,
istajire,
preare
/
imbarratzare,
impiciai
Frases
sa giustítzia dh'imbraghit! ◊ ant imbargau is alàscias a unu depidori ◊ "Si nd'ant imbargau is sacus de sa patata!" - tzerriàt una fémina, prangendi a sa disisperada
2.
imbragandedhus a innòi, cussus giòvunus, ca s'agiudant
3.
custos barduletes petzi nos imbargant su logu chentza cabu
Ètimu
spn.
Tradutziones
Frantzesu
mettre sous séquestre,
mettre l'embargo
Ingresu
to seize,
to impose an embargo
Ispagnolu
embargar
Italianu
sequestrare,
staggire,
pórre l'embargo
Tedescu
beschlagnahmen.
incapotài, incapotàre , vrb: ingapotare Definitzione
pònnere o bestire su capoto
Sinònimos e contràrios
acabbanai,
acaparronare,
acavanai,
acugudhare,
ammantai,
incaparonare
Tradutziones
Frantzesu
envelopper dans un manteau
Ingresu
to put an overcoat on
Ispagnolu
poner el abrigo
Italianu
incappottare
Tedescu
einen Mantel anziehen.
istripidàre , vrb: istripitare Definitzione
fàere una genia de movimentu cun is cambas, ponendhodhas a grughe ballandho; fàere tzàcurros cun is peis iscudendho su fundhu de s'iscarpa a terra ballandho, fàere istribitu fintzes po cosa in contràriu
Sinònimos e contràrios
aciapitai,
atzopitai,
istripizare,
sciampitai
/
bacanare,
sciumbullai,
tzacai
Frases
"Ràida?!…" isclameit, istripidèndhesi a sa notíscia ◊ àltziat sa boghe, si leat matana, istrípidat e sonat e, si li dant contra, segat s'arresonu ◊ eris note fit ballendhe: deo no lu aio bidu mai gai allegru, istripidendhe forte cun ambos pes!
2.
prima de iscanzare die si est ischituladu e a pupa de iscuru est isérghidu che cane istripidadu (G.Mele)
Tradutziones
Frantzesu
piétiner,
trainer les pieds,
faire du vacarme
Ingresu
to make an uproar,
to shuffle
Ispagnolu
pisotear
Italianu
scalpicciare,
strepitare
Tedescu
zertrampeln,
lärmen.
istrumài, istrumàre, istrumàri , vrb: istrummare,
strumai Definitzione
si narat de sa fémina candho ndhe faet su pipiu chentza lómpiu, mortu; isfàere o isciusciare calecuna cosa (coment'e bogare una parte de sa truma)/ fémina istrumada = chi s'est istrumada, ndhe at pérdiu su fedu
Sinònimos e contràrios
abbortai,
agurtire,
antiri,
distrúere,
isconciare,
istrumingiai,
sciusciai
/
ispartzire
Frases
fumendhe sos primmones ti as brujadu: est acurtzu sa die chi t'istrumas ◊ Giuannedha fit ispetendhe… si est posta a samunare in terra e si est istrumada ◊ si nch'est istrumada, est lunàdica e sèmene no ndhe batit a frutu ◊ bi ndh'at chi si faghet istrumare, como chi sa lege lis dat amparu ◊ mortu est maridu meu… so ràida e m'istrumo! ◊ sa fémina istrumada zughet sa fossa abberta baranta dies
2.
po fai logu a ponni su contaroi ndi ant istrumau un'arrogu de muru ◊ a cini fait e istrumat no dhi mancat faina ◊ is pieghedhas de sa fardeta si apredant cun contonedhos po no si nd'istrumari
Ètimu
ltn.
extremare, exterminare
Tradutziones
Frantzesu
avorter
Ingresu
to have an abortion
Ispagnolu
abortar
Italianu
abortire
Tedescu
abortieren.
papàrra 1, pàparra , nf Definitzione
cosighedha de perunu contu, nudha
Sinònimos e contràrios
pampalluca,
pimpirripàparra
/
bóciga
Frases
dh'as a cumprendi, tui, sa pàparra!…◊ no scit una paparra de sa letzioni ◊ est abbituau a arriri de is carrus furriaus, ma cun mimi fait pagu paparra!
Tradutziones
Frantzesu
objet de peu de valeur,
sans valeur
Ingresu
an object of no value
Ispagnolu
menudencia
Italianu
còsa di ìnfimo,
nessun valóre
Tedescu
Nichtigkeit.