A, a , prep Definitzione sa prima lítera de s'alfabbeto est unu grafema/lítera chi rapresentat unu sonu vocale apertu, largu, bàsciu; ma est fintzes una prep. de manígiu mannu e deosi, cun calecuna cunsonante in cuménciu de foedhu, po una abbitúdine, a logos càmbiat in ai (es. "ai como, ai cussu" = nr. aigòmo, aigússu, ma méngius regularizada comente si narat puru a como, a cussu, e a bortas po no cambiare "a" in "ai" iscrient puru "igomo, igussu" faendho un'àtera cosa chi no tocat); po su prus, ca est foedhu chi benit de is latinos "ac, ad, aut" chi acabbànt in cunsonante, afortit sa cunsonante de cuménciu de is foedhos chi s'agatat addenanti: fàghere a casu (= nr. acàsu), intrare a domo (= addòmo), leare a fidu (= afídu), seminai a linu (= allínu), foedhas a noso (= annòso), a minore (= amminòre), a sanu (= assànu), a su sero (= assusèro), a tie, a tui (= atíe, atúi); un'impreu mannu tenet sa "a" cun totu is vrb. po fàere su tempus bnd. e si ponet cun is formas personales de àere/ai (ind. pres.) prus s'inf. de su vrb. lessicale (candho custu cumènciat cun /a/ etotu, sa "a" si perdet in sa pronúncia ma est méngius a dh'iscríere e regularizare s'iscritura): apo a nàrrere, as a fàghere, at a bídere, apu a nai, eus a circai, eis a ligi, ant a gosai, apo a andhare, as a allichidiri, e deasi etotu s'impreat po fàere su cund. in camp. e mesania (ind. imp. + a + inf.: ia/emu a istimai, iast a podi fai, iat a bènnere, iaus a nàrrere, iais a cantare, iant a andhare); cun is vrb. s'impreat fintzes de àteru betu: po inditare bisóngiu, apretu = èssere + a + inf. (fut a ndhe bocare su dinare límpiu, fut a torraremus, fit a coitare, fit a triballare che macos, fit a s'irboligare, est a fàghere e no a istare a su pessa pessa! ◊ est a si movi, e no a fai preitza! ◊ pro isse fit a si ndhe ammachiare, ca sa fémina fit dechida e de manos bonas ◊ innoghe est a mòrrede de sa carestia!); in is domandhas = a + ind. (a mosset custu cane? ◊ a bi sezis? ◊ ma Deus a b'est? ◊ a lu faghimus un'isperimentu, giaghi deo a lu fagher prontu so? ◊ a ti ndh'ammentas de cudhos passados annos chi faghimis sonnos mannos? ◊ a dhu bit, su secretàriu, chi apu fatu bèni a ndi dh'artziai?); a bisura de art. cun is vrb. in forma de inf. bolendho inditare necessidade, cosa chi si bolet o fintzes solu si su vrb. inf. est sugetu o cumplementu ogetu de sa fràsia (a bentuai candu tirat bentu!, a torrare a inoghe a cras!, a pasare a sa fossa!, a triballare no rechedit a su mandrone, a nàrrere no est a fàghere, a manigare est fatu, a certai no mi praxit, a bochire tocat a Deus, apo nadu a callare!); cun su vrb. èssere + númene pl. = àteru vrb. (èssere a ohis = èssere naendho Ohi!, est a odheos = naendho Odheu!, so a túnchios = tzunchiandho, semus a boghes = abboghinandho, sos batos sunt a màulos = maulandho, est semper a irrocos = irrochendhe, a irbariones = irbarionendhe, a prentos = sufrindho dolore de bentre); cun su vrb. torrare + àteru vrb. inf. inditat cosa chi si arrepitit (torro a nàrrere = naro torra, torramus a abbaidare = abbaidamus torra, torras a preguntai = preguntas torra, dh'ant torrau a iscaresci = dh'ant iscarésciu torra, un'àtera borta); sa /a/ est desinéntzia fémina de is nm. e agt. mascos chi essint in -eri (panateri - panatera, posteri - postera, bandhuleri - bandhulera, bantaxeri - bantaxera) e de is agt. chi essint in -u (artu - arta, béciu - bècia, bellu - bella, fridu - frida, longu - longa, mannu - manna, piticu - pitica, turpu - turpa) Frases cmpl.ogetu: nara, tue a l'amas a Deus?◊ gatu cassat a topi, topi roit a loru ◊ apu bistu a sirboni ◊ no lessast intrai a nisciunus! ◊ apo cramadu a isse ◊ perdona a is chi ti ant oféndiu! ◊ ischiat a lèzere e a iscríere ◊ apu nau a ti transiri! ◊ eis a connosci a mimmi! ◊ at chérfidu Deu de mi lassare sanu a babbu meu (Sozu)◊ a los bies como a fizos meos? (S.Spiggia)◊ onora a babbu e a mamma! ◊ seu circhendi a mamma ◊ est pranghenne a tie ◊ chirca a chie cheres ◊ mutie a tziu Bachis! ◊ crama a Zuanne! ◊ connòsciu a Castedhu mellus de bidha tua ◊ alabaus a Deus ◊◊ acumpanzat su pronúmene cun dópia funtzione: siant iscomunigaus a chini nd'at fatu prexu! ◊ custu dh'issit solu a cine dh'at provau ◊ dh'ant a nai a chini seu dèu ◊ est a chie si ndhe faghet ◊ su coru miu no tenit a chini dh'allirgai ◊ sa genti sciiat a chi fiat, cussu 2. calidade: a pisedhu, a mannu, a betzu, a sanu, a malàidu ◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ est mortu a pitzinnu ◊ no apo deunadu in pitzinnia e dias cherrer chi deune a betzu? ◊ in istiu s'erba est a fenu ◊ mellus mortu de pitiu po no sufriri tanti pena a mannu ◊ su pudhoni est unu pilloni a peis arrúbius 3. aina: segare a lepa, triballare a tzapu, corpare a fuste, iscríere a pinna, andai a cuadhu, papai a fruchita ◊ fiat a picu e a lantioni iscarravonendi po ndi bogai su giru de su dinai ◊ abrili at mortu su babbu a fríusu ◊ fiant guturadas fatas a telàrgiu ◊ tenídela a fitas de pane e a càlighes de abba! ◊ nci dh'ant a bogai a sonu de corru ◊ tenet su bestiàmine a proendha ◊◊ misura: cussu tenit su dinai a cofas ◊ tengu cóciula e buconis a lavamanus prenus 4. cmpl.de manera: faedhare a sa bona, andhare a pes traza traza, fàghere sa cosa a sa lestra, fuedhai a craru, istare a sa muda, andhare a rugadura, istare a sa sétida, manigare a sa ritza ◊ a bonas o a malas bi lu fato fàghere! ◊ a bículu a bículu che lu faghimus totu ◊ a pagu a pagu semus andhendhe addainanti ◊ leare a mossos, segare a mossu, leare a trubbu, fàghere a rugadura, nàrrere a pessamentu ◊ dare, leare, fàghere sas cosas a duas a duas, a pagas a pagas ◊◊ cmpl. de tempus: a dedie, a totu noti, a primu noti, a sa friscura ◊ a s'assegus li at nadu totu ◊ custu trabballu dh'apu fatu a mengianu ◊ a sa de tres dies Cristos est torradu a biu ◊◊ cmpl.de logu: ghiramus a bidha ◊ andaus a domu ◊ est a palas de su monte ◊ essimus a campu ◊ nci dh'ant ghetau a galera ◊ a inoghe! ◊ a pregare a crésia! ◊ andhare a su dutore, a su preíderu 5. iscopu o ue che agabbat una cosa: besside a bídere! ◊ benide a bos combidare! ◊ semus lassendhe su cunzadu a fenu ◊ custu lu dao a tie ◊ dh'apu nau a mamma ◊ semus andhendhe a s'olia, a landhe ◊ so pessendhe a triballare ◊ a su fogu! a su fogu! [andai a dhu studai!] 6. in disizos, lamentas o impudos, cumandhos, minetas, dimandhas: a ndhe bufare àteras bortas cun salude! ◊ a dhu connòsciri in su celu! ◊ a podiat durare tota vida! ◊ a no iscí ca dhu est s'unferru! ◊ a no si dinniai de mi agiudai! ◊ a lu podias fàghere tue, cantu chi chircas àtere! ◊ malaitu su pecadu, a no bi pensare innanti! ◊ a ndhe tenet de órulos cussu cane!…◊ a no ndhe pòdere nemmancu assazare! ◊ m'abbàida a no bi àere pessadu! ◊ acontzu ses, a no ndhe fàghere una de tzou! ◊ a trabagliare! ◊ a perdonare, su tziu, ca no bos poto dare nudha! ◊ a intrare, s'arretò! ◊ s'annu chi venit a èssere isposa! ◊ a dhu connòsciri mannu e bonu! ◊ a ti mazo, mih, si no mi l'agabbas! ◊ a candho como no pones mente, ite at a èssere a mannu! ◊ ite befe sutzessa in bidha mia a che furare a Santu Frantziscu! (A.Porcu)◊ a benis, Nina grasciosa, a binza a bodhire olia? (G.Raga)◊ a ti dhu fatzo su cafè? 7. a + agt. o nm. = mannu, meda: ahi, letores, a dultze momentu chi proesi legindhe cuss'iscritu!…◊ coromeu, a bonu chi est!…◊ male, a fortes chi sunt!…◊ oh raju a proa sa chi ant fatu sos dutores!…◊ oh, malasorte, a ómine famidu: màndhigat cantu trinta bacas! (B.Truddaju)◊ a bellu chi est a istare inoghe! 8. àteros impreos: mancari fachendhe a pastore, fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ fatu a professore, in cosas goi ndh'ischit prus pagu de nois ◊ so sempre matanendhe a abba, a sole, a caldu e a fritu che isciau ◊ dhus apu connotus a sa boxi ◊ dh'agatant a fragu ◊ anzare, fàghere a croba, a mascru, a fémina ◊ semenare una terra a trigu ◊ prantare s'ortu a basolu ◊ ispetare a nàschere ◊ coitare a fàghere 9. in sas distintziones: a chini dha pentzat de una manera e a chini de un'àtera ◊ a chini arrít e a chini prangit ◊ a candho goi a candho gai ◊ c'est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri ammasedau (I.Lecca)◊◊ in sos paragones pro cosas cantepare: est mannu cantu a tie ◊ isse est che a sos àteros ◊ faghimus comente a bois ◊◊ pro inditare unu límite a su chi si narat: pecare a origras, èssere malàidu a su coro, èssere fertu a conca ◊◊ cun nm. de logu e de tempus pro inditare chi no est totu o totue o semper: est fatu a tretus, est a bighinados, a bidhas, a leadas, a logos; a iscutas, a dies, a bortas, a chidas istat bene, a iscutas istat male Ètimu ltn. ac, ad, aut Tradutziones Frantzesu à Ingresu a, an, in, at, to Ispagnolu a Italianu a, ad Tedescu a (Buchstabe des Alphabetes), an, in, zu.

acadrancài , vrb: acardancai Definitzione apicigare che una cadanca Sinònimos e contràrios acadenanciare, apicigai, incadranancare Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu se coller Ingresu to stick, to cling Ispagnolu pegarse Italianu appiccicarsi Tedescu sich an jdn.hängen.

acoltazàre , vrb: acostazare Definitzione pònnere is cosas una acanta a s'àtera, a fiancu, acostias apare Sinònimos e contràrios afiancai 1, afianzare Frases est totu bene acostazadu chi no si podet mancu mòere 2. cantos connotu ndh'amus meda mannos, ma sena sa muzere acoltazada! (S.Bertulu) Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu flanquer Ingresu to place side by side Ispagnolu poner al lado Italianu affiancare Tedescu Seite an Seite stellen.

afiancài 1 , vrb: afiancare 1 Definitzione pònnere a costau de calecuna cosa, acanta Sinònimos e contràrios acoltazare Tradutziones Frantzesu flanquer Ingresu to put beside Ispagnolu poner al lado Italianu affiancare Tedescu Seite an Seite stellen.

ammamizàre , vrb: ammammizare Definitzione nau de animales e de gente, andhare, acortzire a sa mama, cricare sa mama po amparu; istare o èssere atacaos meda a sa mama Sinònimos e contràrios ammammaritzare Frases cussos crabitos si sunt ammamizados Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu se réfugier dans les bras de sa mère Ingresu to shelter by one's own mother Ispagnolu enmadrarse Italianu rifugiarsi prèsso la madre, èssere mólto attaccato alla madre Tedescu sehr an der Mutter hängen.

ammammaritzàdu , pps, agt Definitzione de ammammaritzare; nau de ccn., chi est tropu atacau a sa mama Sinònimos e contràrios cdh. ammammariciatu Tradutziones Frantzesu qui est dans les jupes de sa mère Ingresu mummy's boy Ispagnolu madrero Italianu mammóne Tedescu sehr an der Mutter hängend.

ammentài, ammentàre , vrb Definitzione portare o tènnere presente in sa mente, batire o fàere presente a sa mente una cosa passada o fintzes una cosa chi depet bènnere, de fàere / a/c. candho su vrb. est prnl. si manígiat fintzes cun s'aus. àere; cong. 2ˆ p. pl. ammentezas; no s'a. dai como a posca = iscarèsciri totu tropu luegus Sinònimos e contràrios arragodai, sobènnere | ctr. ilmentigare, iscadèssere Frases no ti ammentas candho a inoghe beniat sa zente a bídere su mare? ◊ a ti ammentas cantos sirvones che aiat? ◊ a bos ndhe ammentades de su bandhu chi betaiant unu tempus? ◊ o Sardos, ammentade sas traschias pro tènnere atza in sa lota pro s'identidade! (Z.A.Cappai)◊ mi aio ammentatu comente aiat rimunitu su locu ◊ mi ndhe as ammentatu de cosas!…◊ si at ammentadu su chi li fit capitadu ◊ mi so ammentendhe chi depo fàghere unu cumandhu! 2. ammenta ca postigràs faghimus cudhu cumandhu! ◊ bos mandho unu saludu pro bos ammentare chi sa bontade bera frorit intro de su coro Ètimu itl. ammentare Tradutziones Frantzesu rappeler Ingresu to remember Ispagnolu recordar Italianu rammentare, ricordare Tedescu erinnern, sich erinnern an.

annàsere , vrb Definitzione pigare su fragu Sinònimos e contràrios acarigai, annajare, arrancai 1, arrastai, fiagare, nuscai Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu flairer Ingresu to smell Ispagnolu oler Italianu annusare Tedescu riechen an.

aprussieràu , pps, agt Definitzione de aprussierai; nau de ccn., chi tenet neghe a prumones po sa prussiera chi portat Tradutziones Frantzesu silicotique Ingresu sick of silicosis Ispagnolu silicótico Italianu silicòtico Tedescu an Silikose leiden.

arbínu , agt Definitzione nau de sa carrítzia, colore coment'e biancu, craru Terminologia iscientìfica clr Tradutziones Frantzesu albinos Ingresu whitish Ispagnolu albino Italianu albino Tedescu an Albinismus leidend.

carregàrre , avb Definitzione atacau, própriu tocandhosi carre cun carre Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu au contact du corps Ingresu on contact with the skin Ispagnolu piel contra piel Italianu a contatto con la pèlle Tedescu dicht an der Haut.

casósu , agt Definitzione nau de su late, chi rendhet meda a casu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu lait riche en fromage Ingresu rich of cheese Ispagnolu leche que da mucho queso Italianu ricco di formàggio Tedescu reich an Käse.

disisperài , vrb: disisperare Definitzione isarcare meda, pèrdere s'isperàntzia Frases chi no disisperat a tantas angustias de sa pena indurida?! ◊ chie cret in Deus no si disisperat mai Tradutziones Frantzesu désespérer Ingresu to deapair Ispagnolu desesperar Italianu disperare Tedescu verzweifeln an + Dat.

frísu , nm Definitzione sisia po acapiare s'imbustu a sa parte de ananti; tirighedha de cosa, de orrobba, de làuna Sinònimos e contràrios beta 1, bita 1 Ètimu itl.p fris Tradutziones Frantzesu ruban, bribe, fragment Ingresu ribbon, strip Ispagnolu cinta, banda, tira Italianu nastrino, bindèllo Tedescu Bändchen, Metalltrennband an Konservendosen.

influensciàdu , agt: infruensciadu Definitzione chi portat s'arremadiu Frases fit influensciadu e s'intendhiat male Tradutziones Frantzesu grippé Ingresu suffering from influenza Ispagnolu con gripe Italianu influenzato Tedescu an Grippe leidend.

irbicàre , vrb Definitzione segare orrughedhos pruschetotu de is oros de s'istrégiu de terra o de imbidru Sinònimos e contràrios ibbichitare, irmossighedhare, isbichillitare, isorichedhare, spisedhae, spissigorrai, spistorai / abbicai Frases irbicare una tatza, una tzíchera, unu pratu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu ébrécher Ingresu to chip Ispagnolu mordisquear Italianu sbocconcellare Tedescu knabbern an.

irmossichedhàre, irmossighedhàre , vrb Definitzione coment'e tocare o segare a móssigos, nau pruschetotu po segare orrugos de ccn. cosa (es. istrégiu) Sinònimos e contràrios ispitulliare, spisedhae, spistorai, spistoredhai Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu ébrécher Ingresu to cut into small pieces, to nibble Ispagnolu mordisquear Italianu sbocconcellare Tedescu knabbern an.

iscialài, iscialàre , vrb: issalare, scialai Definitzione fàere festa manna cun papóngiu, bufóngiu, ispesa e àteru, a meda / i. su tempus = ispassaresila Sinònimos e contràrios diveltire, spadatzai / ispeldisciare, istravuciare, sparafiai Frases medas iscialant in sa pedhe anzena ◊ tanti sorresta tua no si est iscialada ballandho!… 2. tui ti divertis iscialendu Ètimu itl. scialare Tradutziones Frantzesu banqueter Ingresu to banquet Ispagnolu banquetear Italianu banchettare Tedescu an einem Bankett teilnehmen.

ispitudhàre , vrb: ispitzudhare Definitzione segare un'orrughedhu: foedhandho de castàngia, segare su corgiolu po no isciopare orrostindhodha / ispitzudhare paràgula = fuedhai cun abbilesa, ma nau sempri candu unu no est bellu a fuedhai Sinònimos e contràrios biculare, ispiciulare, spibitzai / irbicare, spistorai / ispitighedhare 2. aiat bufau e no ispitzudhabat paràgula: tandho nche l'at bortada in italianu… mezus puru! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu ébrécher, émietter Ingresu to nibble Ispagnolu mordisquear Italianu sbocconcellare Tedescu knabbern an.

migliàre, migliàri , nm: millare, millària Definitzione milli e prus de milli, unos milli , Sinònimos e contràrios migliaja, mizale Frases in domo issoro si b'intenniant fracos e nuscos a migliare ◊ bides sinnos de millares de passos in sas pedras (G.Sotgia)◊ penas e tormentos a millares e a chentos bos ant dadu!◊ est unu poemedhu de una millària de versos Tradutziones Frantzesu millier, mille Ingresu thousand Ispagnolu millar Italianu migliàio Tedescu Tausend, an tausend.

«« Torra a chircare