A, a , prep Definizione
sa prima lítera de s'alfabbeto est unu grafema/lítera chi rapresentat unu sonu vocale apertu, largu, bàsciu; ma est fintzes una prep. de manígiu mannu e deosi, cun calecuna cunsonante in cuménciu de foedhu, po una abbitúdine, a logos càmbiat in ai (es. "ai como, ai cussu" = nr. aigòmo, aigússu, ma méngius regularizada comente si narat puru a como, a cussu, e a bortas po no cambiare "a" in "ai" iscrient puru "igomo, igussu" faendho un'àtera cosa chi no tocat); po su prus, ca est foedhu chi benit de is latinos "ac, ad, aut" chi acabbànt in cunsonante, afortit sa cunsonante de cuménciu de is foedhos chi s'agatat addenanti: fàghere a casu (= nr. acàsu), intrare a domo (= addòmo), leare a fidu (= afídu), seminai a linu (= allínu), foedhas a noso (= annòso), a minore (= amminòre), a sanu (= assànu), a su sero (= assusèro), a tie, a tui (= atíe, atúi); un'impreu mannu tenet sa "a" cun totu is vrb. po fàere su tempus bnd. e si ponet cun is formas personales de àere/ai (ind. pres.) prus s'inf. de su vrb. lessicale (candho custu cumènciat cun /a/ etotu, sa "a" si perdet in sa pronúncia ma est méngius a dh'iscríere e regularizare s'iscritura): apo a nàrrere, as a fàghere, at a bídere, apu a nai, eus a circai, eis a ligi, ant a gosai, apo a andhare, as a allichidiri, e deasi etotu s'impreat po fàere su cund. in camp. e mesania (ind. imp. + a + inf.: ia/emu a istimai, iast a podi fai, iat a bènnere, iaus a nàrrere, iais a cantare, iant a andhare); cun is vrb. s'impreat fintzes de àteru betu: po inditare bisóngiu, apretu = èssere + a + inf. (fut a ndhe bocare su dinare límpiu, fut a torraremus, fit a coitare, fit a triballare che macos, fit a s'irboligare, est a fàghere e no a istare a su pessa pessa! ◊ est a si movi, e no a fai preitza! ◊ pro isse fit a si ndhe ammachiare, ca sa fémina fit dechida e de manos bonas ◊ innoghe est a mòrrede de sa carestia!); in is domandhas = a + ind. (a mosset custu cane? ◊ a bi sezis? ◊ ma Deus a b'est? ◊ a lu faghimus un'isperimentu, giaghi deo a lu fagher prontu so? ◊ a ti ndh'ammentas de cudhos passados annos chi faghimis sonnos mannos? ◊ a dhu bit, su secretàriu, chi apu fatu bèni a ndi dh'artziai?); a bisura de art. cun is vrb. in forma de inf. bolendho inditare necessidade, cosa chi si bolet o fintzes solu si su vrb. inf. est sugetu o cumplementu ogetu de sa fràsia (a bentuai candu tirat bentu!, a torrare a inoghe a cras!, a pasare a sa fossa!, a triballare no rechedit a su mandrone, a nàrrere no est a fàghere, a manigare est fatu, a certai no mi praxit, a bochire tocat a Deus, apo nadu a callare!); cun su vrb. èssere + númene pl. = àteru vrb. (èssere a ohis = èssere naendho Ohi!, est a odheos = naendho Odheu!, so a túnchios = tzunchiandho, semus a boghes = abboghinandho, sos batos sunt a màulos = maulandho, est semper a irrocos = irrochendhe, a irbariones = irbarionendhe, a prentos = sufrindho dolore de bentre); cun su vrb. torrare + àteru vrb. inf. inditat cosa chi si arrepitit (torro a nàrrere = naro torra, torramus a abbaidare = abbaidamus torra, torras a preguntai = preguntas torra, dh'ant torrau a iscaresci = dh'ant iscarésciu torra, un'àtera borta); sa /a/ est desinéntzia fémina de is nm. e agt. mascos chi essint in -eri (panateri - panatera, posteri - postera, bandhuleri - bandhulera, bantaxeri - bantaxera) e de is agt. chi essint in -u (artu - arta, béciu - bècia, bellu - bella, fridu - frida, longu - longa, mannu - manna, piticu - pitica, turpu - turpa)
Frasi
cmpl.ogetu: nara, tue a l'amas a Deus?◊ gatu cassat a topi, topi roit a loru ◊ apu bistu a sirboni ◊ no lessast intrai a nisciunus! ◊ apo cramadu a isse ◊ perdona a is chi ti ant oféndiu! ◊ ischiat a lèzere e a iscríere ◊ apu nau a ti transiri! ◊ eis a connosci a mimmi! ◊ at chérfidu Deu de mi lassare sanu a babbu meu (Sozu)◊ a los bies como a fizos meos? (S.Spiggia)◊ onora a babbu e a mamma! ◊ seu circhendi a mamma ◊ est pranghenne a tie ◊ chirca a chie cheres ◊ mutie a tziu Bachis! ◊ crama a Zuanne! ◊ connòsciu a Castedhu mellus de bidha tua ◊ alabaus a Deus ◊◊ acumpanzat su pronúmene cun dópia funtzione: siant iscomunigaus a chini nd'at fatu prexu! ◊ custu dh'issit solu a cine dh'at provau ◊ dh'ant a nai a chini seu dèu ◊ est a chie si ndhe faghet ◊ su coru miu no tenit a chini dh'allirgai ◊ sa genti sciiat a chi fiat, cussu
2.
calidade: a pisedhu, a mannu, a betzu, a sanu, a malàidu ◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ est mortu a pitzinnu ◊ no apo deunadu in pitzinnia e dias cherrer chi deune a betzu? ◊ in istiu s'erba est a fenu ◊ mellus mortu de pitiu po no sufriri tanti pena a mannu ◊ su pudhoni est unu pilloni a peis arrúbius
3.
aina: segare a lepa, triballare a tzapu, corpare a fuste, iscríere a pinna, andai a cuadhu, papai a fruchita ◊ fiat a picu e a lantioni iscarravonendi po ndi bogai su giru de su dinai ◊ abrili at mortu su babbu a fríusu ◊ fiant guturadas fatas a telàrgiu ◊ tenídela a fitas de pane e a càlighes de abba! ◊ nci dh'ant a bogai a sonu de corru ◊ tenet su bestiàmine a proendha ◊◊ misura: cussu tenit su dinai a cofas ◊ tengu cóciula e buconis a lavamanus prenus
4.
cmpl.de manera: faedhare a sa bona, andhare a pes traza traza, fàghere sa cosa a sa lestra, fuedhai a craru, istare a sa muda, andhare a rugadura, istare a sa sétida, manigare a sa ritza ◊ a bonas o a malas bi lu fato fàghere! ◊ a bículu a bículu che lu faghimus totu ◊ a pagu a pagu semus andhendhe addainanti ◊ leare a mossos, segare a mossu, leare a trubbu, fàghere a rugadura, nàrrere a pessamentu ◊ dare, leare, fàghere sas cosas a duas a duas, a pagas a pagas ◊◊ cmpl. de tempus: a dedie, a totu noti, a primu noti, a sa friscura ◊ a s'assegus li at nadu totu ◊ custu trabballu dh'apu fatu a mengianu ◊ a sa de tres dies Cristos est torradu a biu ◊◊ cmpl.de logu: ghiramus a bidha ◊ andaus a domu ◊ est a palas de su monte ◊ essimus a campu ◊ nci dh'ant ghetau a galera ◊ a inoghe! ◊ a pregare a crésia! ◊ andhare a su dutore, a su preíderu
5.
iscopu o ue che agabbat una cosa: besside a bídere! ◊ benide a bos combidare! ◊ semus lassendhe su cunzadu a fenu ◊ custu lu dao a tie ◊ dh'apu nau a mamma ◊ semus andhendhe a s'olia, a landhe ◊ so pessendhe a triballare ◊ a su fogu! a su fogu! [andai a dhu studai!]
6.
in disizos, lamentas o impudos, cumandhos, minetas, dimandhas: a ndhe bufare àteras bortas cun salude! ◊ a dhu connòsciri in su celu! ◊ a podiat durare tota vida! ◊ a no iscí ca dhu est s'unferru! ◊ a no si dinniai de mi agiudai! ◊ a lu podias fàghere tue, cantu chi chircas àtere! ◊ malaitu su pecadu, a no bi pensare innanti! ◊ a ndhe tenet de órulos cussu cane!…◊ a no ndhe pòdere nemmancu assazare! ◊ m'abbàida a no bi àere pessadu! ◊ acontzu ses, a no ndhe fàghere una de tzou! ◊ a trabagliare! ◊ a perdonare, su tziu, ca no bos poto dare nudha! ◊ a intrare, s'arretò! ◊ s'annu chi venit a èssere isposa! ◊ a dhu connòsciri mannu e bonu! ◊ a ti mazo, mih, si no mi l'agabbas! ◊ a candho como no pones mente, ite at a èssere a mannu! ◊ ite befe sutzessa in bidha mia a che furare a Santu Frantziscu! (A.Porcu)◊ a benis, Nina grasciosa, a binza a bodhire olia? (G.Raga)◊ a ti dhu fatzo su cafè?
7.
a + agt. o nm. = mannu, meda: ahi, letores, a dultze momentu chi proesi legindhe cuss'iscritu!…◊ coromeu, a bonu chi est!…◊ male, a fortes chi sunt!…◊ oh raju a proa sa chi ant fatu sos dutores!…◊ oh, malasorte, a ómine famidu: màndhigat cantu trinta bacas! (B.Truddaju)◊ a bellu chi est a istare inoghe!
8.
àteros impreos: mancari fachendhe a pastore, fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ fatu a professore, in cosas goi ndh'ischit prus pagu de nois ◊ so sempre matanendhe a abba, a sole, a caldu e a fritu che isciau ◊ dhus apu connotus a sa boxi ◊ dh'agatant a fragu ◊ anzare, fàghere a croba, a mascru, a fémina ◊ semenare una terra a trigu ◊ prantare s'ortu a basolu ◊ ispetare a nàschere ◊ coitare a fàghere
9.
in sas distintziones: a chini dha pentzat de una manera e a chini de un'àtera ◊ a chini arrít e a chini prangit ◊ a candho goi a candho gai ◊ c'est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri ammasedau (I.Lecca)◊◊ in sos paragones pro cosas cantepare: est mannu cantu a tie ◊ isse est che a sos àteros ◊ faghimus comente a bois ◊◊ pro inditare unu límite a su chi si narat: pecare a origras, èssere malàidu a su coro, èssere fertu a conca ◊◊ cun nm. de logu e de tempus pro inditare chi no est totu o totue o semper: est fatu a tretus, est a bighinados, a bidhas, a leadas, a logos; a iscutas, a dies, a bortas, a chidas istat bene, a iscutas istat male
Etimo
ltn.
ac, ad, aut
Traduzioni
Francese
à
Inglese
a,
an,
in,
at,
to
Spagnolo
a
Italiano
a,
ad
Tedesco
a (Buchstabe des Alphabetes),
an,
in,
zu.
acadrancài , vrb: acardancai Definizione
apicigare che una cadanca
Sinonimi e contrari
acadenanciare,
apicigai,
incadranancare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se coller
Inglese
to stick,
to cling
Spagnolo
pegarse
Italiano
appiccicarsi
Tedesco
sich an jdn.hängen.
acoltazàre , vrb: acostazare Definizione
pònnere is cosas una acanta a s'àtera, a fiancu, acostias apare
Sinonimi e contrari
afiancai 1,
afianzare
Frasi
est totu bene acostazadu chi no si podet mancu mòere
2.
cantos connotu ndh'amus meda mannos, ma sena sa muzere acoltazada! (S.Bertulu)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
flanquer
Inglese
to place side by side
Spagnolo
poner al lado
Italiano
affiancare
Tedesco
Seite an Seite stellen.
afiancài 1 , vrb: afiancare 1 Definizione
pònnere a costau de calecuna cosa, acanta
Sinonimi e contrari
acoltazare
Traduzioni
Francese
flanquer
Inglese
to put beside
Spagnolo
poner al lado
Italiano
affiancare
Tedesco
Seite an Seite stellen.
ammamizàre , vrb: ammammizare Definizione
nau de animales e de gente, andhare, acortzire a sa mama, cricare sa mama po amparu; istare o èssere atacaos meda a sa mama
Sinonimi e contrari
ammammaritzare
Frasi
cussos crabitos si sunt ammamizados
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se réfugier dans les bras de sa mère
Inglese
to shelter by one's own mother
Spagnolo
enmadrarse
Italiano
rifugiarsi prèsso la madre,
èssere mólto attaccato alla madre
Tedesco
sehr an der Mutter hängen.
ammammaritzàdu , pps, agt Definizione
de ammammaritzare; nau de ccn., chi est tropu atacau a sa mama
Sinonimi e contrari
cdh. ammammariciatu
Traduzioni
Francese
qui est dans les jupes de sa mère
Inglese
mummy's boy
Spagnolo
madrero
Italiano
mammóne
Tedesco
sehr an der Mutter hängend.
ammentài, ammentàre , vrb Definizione
portare o tènnere presente in sa mente, batire o fàere presente a sa mente una cosa passada o fintzes una cosa chi depet bènnere, de fàere / a/c. candho su vrb. est prnl. si manígiat fintzes cun s'aus. àere; cong. 2ˆ p. pl. ammentezas; no s'a. dai como a posca = iscarèsciri totu tropu luegus
Sinonimi e contrari
arragodai,
sobènnere
| ctr.
ilmentigare,
iscadèssere
Frasi
no ti ammentas candho a inoghe beniat sa zente a bídere su mare? ◊ a ti ammentas cantos sirvones che aiat? ◊ a bos ndhe ammentades de su bandhu chi betaiant unu tempus? ◊ o Sardos, ammentade sas traschias pro tènnere atza in sa lota pro s'identidade! (Z.A.Cappai)◊ mi aio ammentatu comente aiat rimunitu su locu ◊ mi ndhe as ammentatu de cosas!…◊ si at ammentadu su chi li fit capitadu ◊ mi so ammentendhe chi depo fàghere unu cumandhu!
2.
ammenta ca postigràs faghimus cudhu cumandhu! ◊ bos mandho unu saludu pro bos ammentare chi sa bontade bera frorit intro de su coro
Etimo
itl.
ammentare
Traduzioni
Francese
rappeler
Inglese
to remember
Spagnolo
recordar
Italiano
rammentare,
ricordare
Tedesco
erinnern,
sich erinnern an.
annàsere , vrb Definizione
pigare su fragu
Sinonimi e contrari
acarigai,
annajare,
arrancai 1,
arrastai,
fiagare,
nuscai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
flairer
Inglese
to smell
Spagnolo
oler
Italiano
annusare
Tedesco
riechen an.
aprussieràu , pps, agt Definizione
de aprussierai; nau de ccn., chi tenet neghe a prumones po sa prussiera chi portat
Traduzioni
Francese
silicotique
Inglese
sick of silicosis
Spagnolo
silicótico
Italiano
silicòtico
Tedesco
an Silikose leiden.
arbínu , agt Definizione
nau de sa carrítzia, colore coment'e biancu, craru
Terminologia scientifica
clr
Traduzioni
Francese
albinos
Inglese
whitish
Spagnolo
albino
Italiano
albino
Tedesco
an Albinismus leidend.
carregàrre , avb Definizione
atacau, própriu tocandhosi carre cun carre
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
au contact du corps
Inglese
on contact with the skin
Spagnolo
piel contra piel
Italiano
a contatto con la pèlle
Tedesco
dicht an der Haut.
casósu , agt Definizione
nau de su late, chi rendhet meda a casu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
lait riche en fromage
Inglese
rich of cheese
Spagnolo
leche que da mucho queso
Italiano
ricco di formàggio
Tedesco
reich an Käse.
disisperài , vrb: disisperare Definizione
isarcare meda, pèrdere s'isperàntzia
Frasi
chi no disisperat a tantas angustias de sa pena indurida?! ◊ chie cret in Deus no si disisperat mai
Traduzioni
Francese
désespérer
Inglese
to deapair
Spagnolo
desesperar
Italiano
disperare
Tedesco
verzweifeln an + Dat.
frísu , nm Definizione
sisia po acapiare s'imbustu a sa parte de ananti; tirighedha de cosa, de orrobba, de làuna
Sinonimi e contrari
beta 1,
bita 1
Etimo
itl.p
fris
Traduzioni
Francese
ruban,
bribe,
fragment
Inglese
ribbon,
strip
Spagnolo
cinta,
banda,
tira
Italiano
nastrino,
bindèllo
Tedesco
Bändchen,
Metalltrennband an Konservendosen.
influensciàdu , agt: infruensciadu Definizione
chi portat s'arremadiu
Frasi
fit influensciadu e s'intendhiat male
Traduzioni
Francese
grippé
Inglese
suffering from influenza
Spagnolo
con gripe
Italiano
influenzato
Tedesco
an Grippe leidend.
irbicàre , vrb Definizione
segare orrughedhos pruschetotu de is oros de s'istrégiu de terra o de imbidru
Sinonimi e contrari
ibbichitare,
irmossighedhare,
isbichillitare,
isorichedhare,
spisedhae,
spissigorrai,
spistorai
/
abbicai
Frasi
irbicare una tatza, una tzíchera, unu pratu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ébrécher
Inglese
to chip
Spagnolo
mordisquear
Italiano
sbocconcellare
Tedesco
knabbern an.
irmossichedhàre, irmossighedhàre , vrb Definizione
coment'e tocare o segare a móssigos, nau pruschetotu po segare orrugos de ccn. cosa (es. istrégiu)
Sinonimi e contrari
ispitulliare,
spisedhae,
spistorai,
spistoredhai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ébrécher
Inglese
to cut into small pieces,
to nibble
Spagnolo
mordisquear
Italiano
sbocconcellare
Tedesco
knabbern an.
iscialài, iscialàre , vrb: issalare,
scialai Definizione
fàere festa manna cun papóngiu, bufóngiu, ispesa e àteru, a meda / i. su tempus = ispassaresila
Sinonimi e contrari
diveltire,
spadatzai
/
ispeldisciare,
istravuciare,
sparafiai
Frasi
medas iscialant in sa pedhe anzena ◊ tanti sorresta tua no si est iscialada ballandho!…
2.
tui ti divertis iscialendu
Etimo
itl.
scialare
Traduzioni
Francese
banqueter
Inglese
to banquet
Spagnolo
banquetear
Italiano
banchettare
Tedesco
an einem Bankett teilnehmen.
ispitudhàre , vrb: ispitzudhare Definizione
segare un'orrughedhu: foedhandho de castàngia, segare su corgiolu po no isciopare orrostindhodha / ispitzudhare paràgula = fuedhai cun abbilesa, ma nau sempri candu unu no est bellu a fuedhai
Sinonimi e contrari
biculare,
ispiciulare,
spibitzai
/
irbicare,
spistorai
/
ispitighedhare
2.
aiat bufau e no ispitzudhabat paràgula: tandho nche l'at bortada in italianu… mezus puru!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ébrécher,
émietter
Inglese
to nibble
Spagnolo
mordisquear
Italiano
sbocconcellare
Tedesco
knabbern an.
migliàre, migliàri , nm: millare,
millària Definizione
milli e prus de milli, unos milli ,
Sinonimi e contrari
migliaja,
mizale
Frasi
in domo issoro si b'intenniant fracos e nuscos a migliare ◊ bides sinnos de millares de passos in sas pedras (G.Sotgia)◊ penas e tormentos a millares e a chentos bos ant dadu!◊ est unu poemedhu de una millària de versos
Traduzioni
Francese
millier,
mille
Inglese
thousand
Spagnolo
millar
Italiano
migliàio
Tedesco
Tausend,
an tausend.