allustrài, allustràre , vrb: allustriai,
lustrare* Definitzione
frigare su lustru a sa pedhe, mescamente a is iscarpas, a is botinos, po dha fàere lúghida; frigare crachina o àteru po mantènnere netos is muros de sa domo
Sinònimos e contràrios
illuchidare,
illustrare
/
argidhai
Frases
ses a bistiri pranciau e botinedhus allustriaus dogna dí
2.
pobidha mia est pinnighendi argidha po allustrai su logu
Tradutziones
Frantzesu
astiquer
Ingresu
to polish
Ispagnolu
sacar lustre
Italianu
lucidare
Tedescu
glänzen,
bohnern.
apunciudàe, apunciudài , vrb Definitzione
fàere a punta, bogare sa punta a calecuna cosa / apunciudau = chi est a punta meda (nau fintzes de monte, montigu)
Sinònimos e contràrios
acuciai,
apuntare,
arrodai 1,
immolare
2.
funt armaus cun s'arma apunciudada ◊ a s'orrocheto dhi at istichiu unu frustigu apunciudau po dhu fàiri a bardúnfula
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
appointer
Ingresu
to point
Ispagnolu
aguzar,
sacar punta
Italianu
appuntire
Tedescu
spitzen.
arrecabài , vrb: recabai Definitzione
su ndhe bogare o tènnere calecuna cosa de unu trebballu, de una faina
Sinònimos e contràrios
acanciare,
balanzare,
bocare,
iscrúfere,
lobrare,
lograi,
otènnere
Ètimu
ctl., spn.
recabar
Tradutziones
Frantzesu
tirer,
toucher
Ingresu
to deduce
Ispagnolu
sacar
Italianu
ricavare
Tedescu
gewinnen.
bocàre , vrb: bogai,
–are,
–ari,
vocare Definitzione
leare o portare de aintru a fora, fintzes in su sensu de fàere bíere, de ammostare, de cumprèndhere una cosa de sa parte chi si paret o chi s'ischit; ispogiare unu trastu chi si portat bestiu, fàere andhare o fuire a fora, fàere bènnere mancu, ispèndhere, nau de cantidade pigare una parte o fintzes totu po immenguare; acabbare; istesiare de pare, mòvere de s'incàsciu (fintzes un'arremu); essire de su letu de s'erriu; nau de piciochedhu mascu comente est créschiu, cumenciare a fàere sèmene; leare, brivare de un'incàrrigu (bogare dae + nm. incàrrigu, funtzione)
Sinònimos e contràrios
ilgiogare,
innoigare,
irbesciai,
isgioghedhare
/
acansare,
balanzare,
iscrúfere,
lograi,
otènnere
/
bochire,
brotai,
caciare,
essire,
ilbratare,
leai,
nàrrere
/
irburrare
| ctr.
insertai,
intrae,
istichire,
pònnere,
tzacare
/
aciúngiri,
coglire
Maneras de nàrrere
csn:
b. dae su mundhu = bochire; b. a manigare = pònniri cosa in mesa a papai; b. una cosa che ozu dae sa broca = a pagu a pagu; a si ndhe b. (de una cosa) = chistionaisindi cun ccn., abbogàresi, chistionàrendhe; bogàresi su bratzu (o àteru mermu) = mòere su bratzu dae s'incàssiu sou; b. su bratzu, sa conca, su pódhighe = istèrrere su bratzu, aparare sa conca a dainanti, istirare su pódhighe; bogare sa cara = fai bella figura; bogare dae su meu, dae su tou = fàghere cambiare idea a mie, a tie; petzi narat chi… e dae cue no lu bogas = no arrennescis a dhi fai nàrriri nudh'àteru, a dhi fai cambiai idea (ma si narat fintzas "bogare a ccn. dae ccn. cosa" in su sensu de si dha fai lassai, de dha lassai a pèrdiri); bogai, bogaisindi su frius, su fàmini = caentàresi, manigare; bogàreche sos… (númeru) annos = fai, lòmpiri is (númeru) annus; bogàreche su surcu (nau de s'àcua chi passat acuendi)= lòmpiri a s'acabbada de su surcu; bogai is pinnicas de sa brenti = mascàresi bene; bogai frocus o froris = fàghere difetu, chircare iscusas; bogare sas fortzas = fàghere totu sa fortza chi unu podet, mustrare sas fortzas chi unu tenet; bogai s'atza o sa punta a su gortedhu = arrodare; b. a pizu una cosa = pònnerela a craru, chircàrela, suguzarendhela; (una cosa o una chistioni) ndi bogat is ogus = est ladina, si bit a sola; bogai lèpuris a campu = iscobèrrere una cosa; bogai ollu, súciu de is perdas = fàghere prus de su chi si podet; bogare fae, linu, patata = tirai fà, linu, bogai patata de asuta de terra; bogare frutu = fai frutu (nau de is matas); bogare unu traste a corriolos = iscorriolare; bogare linna = isperrare linna, fàghere sa linna a perras, a ascras; bogai sa pedhi a unu = leàreli sa pedhe, iscorzare, bochire; bogai ccn. cosa (chi si narat) a unu = bogare fogu, nàrrerendhe male; bogai a unu mincidiosu = bogàrelu a faularzu, nàrrereli faularzu; bogare a unu a mortu, a cojuadu = pònnere in ziru sa boghe chi est mortu, cojuadu, e gai; bogare triballu, bogai cosa de fai = pònniri a trabballai, a fai, donai trabballu, fai òperas chi pigant genti a trabballai; bogare una leze, una moda noa = aprovare, fàghere una leze noa, imbitzare a un’àtera costuma; bogàreche sa moda, su físsiu = cambiai costuma, lassai su fítziu
Frases
a sas festas bogant sos santos in portessione ◊ apustis próidu at bogadu su sole ◊ acabbau su dillúviu, sa genti est afainada a nci bogari s'àcua de is domus ◊ sas berbeghes a fàmine sunt boghendhe pagu late ◊ che ant bogadu su re e che cherent bogare su paba puru! ◊ est binu chi ti che bogat sos afannos ◊ boga binu dae sa cuba a sas ampullas! ◊ bogachendhe ca est tropu su chi mi as postu in su piatu! ◊ triballa ca ti che bogas su fritu! ◊ moghiat sa manu pro che bocare musca e muschitu ◊ sos irballos che cherent bogados ◊ sos físsios che cherent bogados a minore ◊ si at bogau su bràciu, su pei ◊ si che at bogadu sas dentes pro si pònnere dentiera ◊ duos sodhos chi tenet che los bogat in cosas de nudha ◊ boga dinai si bollis a ti fai trabballu! ◊ sas próidas a meda ant bogadu sos benos ◊ depeus bogai chi nosàterus si depeus istimai ◊ su primu piatu de su chi coghiat che lu bogaiat a sos pòveros de sa carrela
2.
agabbare, finire: si est irmalaidadu e no che at bogadu s'annu ◊ lassaidendenche bogare s'annu e ndhi foedhaus!◊ s'abba est paga e no bi la faghet a che bogare su surcu ◊ custas iscarpas mi che bogant totu su zerru ◊ che bogamus custa tenta e nos pasamus ◊ sas provistas no che bogant su mese, su zerru, s'annu, ca sunt paga cosa
3.
bochire: s'apesta chi che lu boghet, a isse solu! ◊ ite mi tantat chi ti che bogo dae su mundhu!…◊ no che l'at a bogare su fritu, puru, cun totu cussa cuguzura!…
4.
nàrrere, chistionai: no bos ndhe bochedas chin nemos! ◊ aiat gana de ghirare a bidha, ma timiat a si ndhe bocare chin su babbu ◊ bae a sa furca: cosas de bocare a campu sunt, custas?! ◊ bòcandhe a campu tue, si ndh'ischis àteras, de cantones! ◊ ant bogadu sa boghe chi…◊ bogau mi ant a isposa sentza de tenni amorau!
5.
acabbai: bogamidhu de càbidu! ◊ como li bogamus de cabu ca semus istracos ◊ a isse dae s'otada o dae su sonete no che lu bocabant! ◊ tui, bogau de is gazetinus no càstias àteru!
6.
fàghere frutu, linna noa: ite ndhe as bogadu de tantu triballu? ◊ un'ómini tenèt una mata de pira chi no bogàt mai frutu ◊ at a bogare dae raighinas, ma sunt totu fruedhas pirastrinas! ◊ s'ollastu abbruxau in beranu torrat a bogai ◊ sas olias ant bogadu olia paga ◊ ant bogadu una muneda noa
7.
triballare de una tzerta manera: nau dh'iat s'idea de si bogai un'arrogu de narboni po dh'arai a trigu ◊ cussa terra si l'at bogada a binza ◊ sa terra cheret bogada a ràllia pro bi prantare bide
8.
sos pisedhos mascros, candho sunt in sos tréighi o batórdighi annos, comintzant a bogare
9.
de totu custu balanzu, candho che bogas sas ispesas ti abbarrat pagu ◊ bogaus duus o tres, cassadoris de vàglia no nci nd'at ◊ de una suma che ndhe bogas un'àtera e bides cantu ti abbarrat ◊ bogadiche sa tzacheta e apícala! ◊ est malu a si che bogare pizu de bestimenta si su tempus no est assentadu in caentu ◊ cussa furriada mala de istrada che cheret bogada ◊ a Fulanu che l'ant bogadu dae síndhigu, dae mastru, dae preíderu ◊ chi no ponis immenti, in iscola, ti nci bogant!
Sambenados e Provèrbios
prb:
crobu cun crobu no si ndi bogant s'ogu
Ètimu
ltn.
vocare po vacare
Tradutziones
Frantzesu
arracher,
sortir,
enlever,
ôter,
extraire
Ingresu
to take off,
to dig out
Ispagnolu
sacar,
quitar,
extraer
Italianu
cavare,
estrarre,
levare,
ricavare,
dedurre,
portare fuòri,
emanare,
eméttere,
secèrnere,
eiaculare,
sprigionare,
tògliere,
sottrarre,
asportare,
espèllere,
espùngere,
rimuóvere,
destituire
Tedescu
herausziehen,
gewinnen,
ausströmen,
ausscheiden,
ejakulieren nehmen,
entziehen,
entfernen,
ausschließen wegräumen,
ausmerzen.
irdentàe, irdentàre , vrb: isdentai,
isdentare,
sdentai Definitzione
bogare o pèrdere dentes
Sinònimos e contràrios
ilmarruncare
| ctr.
indentie
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
édenter
Ingresu
to break the teeth
Ispagnolu
romper,
perder,
sacar los dientes
Italianu
sdentare
Tedescu
die Zähne verlieren.
irragàre , vrb Definitzione
bogare sas ragas, is cratzones de orroda de su costumu de s'ómine; bogare sa castàngia de su scriscioni (o primu corgiolu)
Sinònimos e contràrios
irraghilare,
isbragare,
isbragugliare
/
ischissonare,
iscocotare,
iscucudhare
2.
sa castanza s'irragat in campu ◊ sa castanza s'irragat e ndh'essit desesi candho est bene lómpida
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
enlever la bogue
Ingresu
to husk
Ispagnolu
sacar las castañas del erizo
Italianu
diricciare
Tedescu
schälen.
iscrúfere, iscrúfi , vrb: iscúfere,
iscúrfere,
scrufi Definitzione
pigare sa cosa cun sa fortza, a pelea, a unu chi no dha bolet lassare, che dha bolet furare (fintzes pigare a unu de is duos o medas gherrandho po dh'iscabbúllere de s'àteru)
Sinònimos e contràrios
afrapare,
illatzare,
isculpire,
iscúrpere,
istratzare
/
iscabbúllere
Frases
su fiadu pariat de chèrrere iscúfere s'anzone dae perígulu ◊ est fendi cosa ma gei dh'at a iscrufi unu momentedhu! ◊ iscrufimus un'iscapada pro fàghere custu ◊ cudhos si fint corpendhe e si ch'est postu in mesu a los iscúfere ◊ pro mòrrere unu débbile iscufindhe, mezus mòrrere brighendhe duos foltes! (Piras)◊ pro azuare s’amicu tuu che as iscúrfitu tue puru una parte manna de corfos!
2.
prite tepo iscurtare boghes no connotas chentza mi pòdere cuare e ne iscrúfere? ◊ est bujosu su tempus benidore e no mi poto iscrúfere ◊ a chini ti pregontat de unu e no ndi podis nai bèni, no ndi nerist mancu mali iscrufendudindi nendi chi no dhu conoscis
Tradutziones
Frantzesu
extorquer,
arracher
Ingresu
to extort
Ispagnolu
sacar,
arrebatar
Italianu
ottenére con la fòrza,
estòrcere
Tedescu
erpressen.
iscúrpere , vrb Definitzione
leare sa cosa a unu cun fortza, a poderiu, a pelea, mescamente si narat candho s'àteru ndhe portat paga o dhi serbit puru, o si dhue at gente meda cricandho sa matessi cosa; iscrobare, istesiare s'unu de s'àteru duos gherrandhos
Sinònimos e contràrios
ifranciare,
isculpire*,
isfrapare,
istratzare,
scubbiai,
strancai
/
iscrobare
Frases
so reséssidu a ndhe l'iscúrpere petzi unu biculedhu ◊ timindhe a ti l'iscúrpere ses: bae za no ti ndhe toco de su chi zughes, si no mi ndhe cheres dare! ◊ chin totu cussa zente, so risissiu a ndhe iscúrpere unu pacu! ◊ su cane at iscúrpidu un'assile a su grodhe pro no bi lu lassare manigare
2.
li lassant sos pitzinnos a los tentare e fintzas si bi ndh'at in fora e si brigant est pronta a los iscúrpere (F.Cambosu)◊ so reséssidu a los iscúrpere innanti de si gherrare
Tradutziones
Frantzesu
extorquer
Ingresu
to wring
Ispagnolu
sacar,
arrebatar
Italianu
estòrcere
Tedescu
erpressen.
scrúfi , vrb: iscrúfere*,
scrúfiri,
scrunfi Definitzione
cricare de pigare, arrennèscere a pigare sa cosa a unu cun fortza, a pelea, cun dificurtade e ue dhue at dificurtade, a fortza de nàrrere e de fàere; cricare de s'iscabbúllere
Sinònimos e contràrios
afrapare,
illatzare,
iscúrpere,
isfrapare,
istratzare,
strancai
/
iscabbúllere
Frases
si merixedha e serbidora si bolliant bèni, a bortas si scrufiat calincuna cosa ◊ mi ia a podi scrufi una pariga de sodhus…◊ gei dhu scrufeus unu momentedhu po cussu puru ◊ apu scrúfiu dus panis veti veti
2.
ita ispantu ca at a scrufi sa filla, parit ca dh'at fata issa isceti! ◊ scrufidí de is malus! ◊ sa gatu circàt de si acuai, de fuiri, de si scrufi miaulendi a boxi mala ◊ cudha est torrada agoa ispramendisí, comenti at biu unu giòvunu acostendisí, e at pigau unu candeleri po si scrufi
Tradutziones
Frantzesu
obtenir ou prendre de force
Ingresu
to obtain by force
Ispagnolu
arrancar,
sacar,
arrebatar
Italianu
ottenére o prèndere con la fòrza
Tedescu
entreißen,
erzwingen.
umpíre, umpíri , vrb: umprire,
umpriri Definitzione
pigare cosa intrandho s’istrégiu de prènnere a mesu de sa cosa de pigare
Sinònimos e contràrios
imbèlghere,
orire 1,
pienare,
úmprere*
Frases
Tziscu umpit su mustu de sa pica ◊ lea su tatzone, umpri abba dae sa bartza e beta a sos fiores! ◊ fia pigadu a montes cun babbu a umprire a pala ledàmine a sos sacos ◊ àter'e che gai ndhe amus bufadu in tempus de arzola, abba caente umprida a s'isterzu e a su cola cola! ◊ fit umpendhe abba cun sa càtula dai sa cora
2.
posta in motu est sa màchina moderna po umpire s'iscàrgiu a su pasteri (L.Zedde)◊ sodhu minore umpit sa búscia
Tradutziones
Frantzesu
puiser
Ingresu
to fill,
to draw
Ispagnolu
sacar
Italianu
attìngere,
empire
Tedescu
schöpfen,
füllen.
umpridórzu , nm Definitzione
istrégiu po umprire
Sinònimos e contràrios
conchedha 1,
gupu,
opia,
trobia,
upu
Terminologia iscientìfica
stz
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
puisette
Ingresu
pail
Ispagnolu
acetre,
recipiente para sacar agua
Italianu
attingitóio
Tedescu
Schöpfgefäß.