adhàe , avb, prep: adhane,
adhai Definitzione
logu atesu de chie est foedhandho, a s'àtera parte (ctr. ainche)
Sinònimos e contràrios
adhàeche,
adhei,
adhia 1,
cudhia
/
atesu
Frases
tia cherrer bolare adhae adhae! ◊ so campanaju de sa turre e mandho adhae su sonu (F.Sechi)◊ como totu mi timent che a sa runza e si mi bient che ródiant adhane! ◊ sos faros de sas màchinas che lampant sa lughe adhae
2.
ch'est adhae de riu ◊ colpat su matzucu a sa tzega adhae de letu ◊ mi so pompiandhe addananti e adha'e segus
Ètimu
ltn.
illac
Tradutziones
Frantzesu
là
Ingresu
there
Ispagnolu
allí,
allá
Italianu
là
Tedescu
dort.
be , avb: bei,
bi 1,
vi Definitzione
inditat sèmpere logu, no sèmpere precisu, atesu de chie est foedhandho (in cue, in cussu logu, in cussu – no importat ite –, a cussu logu): po su prus narant bi (chi si ponet sèmpere innanti de su verbu), ma tantas bortas si fúrriat in bei (chi si podet pònnere apustis e totu a unu, o innanti e istacau de su vrb.)/ a./c.: candho su sugetu de su vrb. po su cuncetu de èssere/istare/agatàresi in est indeterminau o unu partitivu, su vrb. est sempre àere (bi at / bi aiat unu in domo tua, bi at una màchina in carrela, bi at zente, bi at calicunu, bi at/bi aiat cosa, no b'at de ite!, bi at àrbures, bi at domos) e in calecunu logu narant b'at fintzes in su sensu de Bae e ischi, bae e busca
Sinònimos e contràrios
dhia,
dhoe,
ie
Frases
ite bi at? ◊ in s'isterzu de s'ozu non be podiat àere che murca ◊ de listincu be ndh'aiat prus de una molinada ◊ a campu bi andho deo ◊ bazibbei a domo sua! ◊ a bi sezis, si benzo a domo bostra? ◊ in su putu bi aiat abba ◊ bi at un'ispéssia de arzola chi calchi annu innanti impreaiant a bi triulare su trigu (S.Patatu)◊ in su mont'e Gonare bi at una sirena…
2.
bi so pessendhe ◊ no bi creo! ◊ petzi bi cheriat cussa, como!…◊ siéntzia bei cheret, no bestire! ◊ a contos male fatos si bi torrat! ◊ si tue cun s'imbrógliu ti coloris, as a campare, ma pagu bi fioris! (Cugurra)◊ l’aiant dau chene be pessare duas bortas
3.
terremotos e illuviones no ndhe lis mancat mai, sinducas bi at de ite imbentos aviant vocadu!…(N.Rubanu)◊ si non fit istadu ca mamma mi at lassadu terrinu, bi at de comente avio fatu!
Ètimu
ltn.
ibi
Tradutziones
Frantzesu
y
Ingresu
there
Ispagnolu
aquí,
acá,
ahí,
allá,
allí
Italianu
ci,
vi (avb)
Tedescu
dort,
dorthin.
billuchélu! , iscl Definitzione
bih lu nche lu!
Sinònimos e contràrios
alloncedhu,
millichelu
Tradutziones
Frantzesu
le voilà
Ingresu
therehe is (it)
Ispagnolu
ahí está
Italianu
èccolo là
Tedescu
dort ist er!.
che , avb: chei,
chi 3,
nce Definitzione
avb. de logu indefiniu, no sèmpere reale (pentzandho a unu innanti e a unu apustis de su èssere de una cosa): prus che àteru inditat istesiamentu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est), ma fintzes logu inue unu est: postu apustis de unu vrb. in impr. e totu a unu chentza àteru elementu (es. prn.) si fúrriat in chei e inditat sèmpere logu apresu a chie est foedhandho e a bortas si ponet totu a unu fintzes cun àteru avb. de logu (es. cudhàeche); a logos, si portat aifatu su pron. pl. lis, narant chis: candho che agabbat de múrghere che acósiat sos mojos e bi chis betat sas pedras (C.Frau)◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu (che lis = bi chis)/ a./c.: sa /c/ de cuménciu de custu che no càmbiat mai sonu agatandhosi apustis de vocale: za ch'est = nr. zachèste, ti che fist aviada = tichevíst aviada, mi che cheria cue = michegheriagúe (ma, comente si podet bíere, lassat cambiare sonu a sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi portat ainnanti, giustu segundhu sa régula de is cuns. mudòngias); andhare, bènnere, torrare a che unu (nau sèmpere de gente)= anch'e unu, a su logu aundi est ccn.
Sinònimos e contràrios
abinche,
ci
Frases
si no si lu tentant, che lis furant su bestiàmine ◊ su culurgione dhu faet mannu: prus de deghe no che ndh'istat in su canistedhu! ◊ che li ant segadu s'anca ◊ si che at béndhidu totu ◊ custu che lu leo a domo ◊ che so pigadu in montes ◊ ch'est essidu in América ◊ no ti che fist aviada? ◊ che li so andhadu acurtzu ◊ mi ch'est fuidu de manos ◊ bogachelu a fora! ◊ noche tucamus a sa festa ◊ so andhendhemiche a domo ◊ mi che ghiro a bidha ◊ che la frundho cantu mi andhat sa manu ◊ una mama preghendhe at isperadu pro unu fizu rútuche in su putu (G.Fadda)◊ torrachei a mi agatare! ◊ benichei candho cheres, a domo! ◊ intrachei linna, a su fogu!◊ su pane si faet còghere in su colostru fintzas a chi dhu suspiri ◊ bisonzat de chi dha bogare a fora! ◊ - it'ora ch'est? - che sunt sas bàtoro!
2.
su chi ses chirchendhe ch'est ◊ fradile tou si ch'est bidu? ◊ in custa domo abberichei a cambiare s'ària! ◊ inoghe sunt triballendhechei ◊ lu so aisetendhe ma no si ch'est bidu ancora ◊ sa pisedha che àltziat in s'iscala ◊ che colat tempus meda faghindhe custa cosa ◊ che a issa no nce n'aiat àtera! ◊ si no che fut istada sa mama, su pipiu no aiat ischípiu ite fàere ◊ mi che cheria cue!◊ amamia fintzas a candu no mi chi morzu
3.
su pane si ch'est intostadu, s'abba si ch'est sica, su fogu si ch'est mortu e sa linna agabbada, su nie si ch'est sortu, che ant iscontzadu sa domo ◊ cumpresa che l'as! ◊ apo a godire candho che so mortu (L.Loi)◊ si ch'est faghindhe tardu ◊ non che arrennessiat mancu a che bogare faedhu
4.
menzus chi sias vénniu tue a che mene ◊ fit cumbintu de andhare a che fémina onesta (G.F.Sedda)
Ètimu
ltn.
hinc(e)
Tradutziones
Frantzesu
y,
en
Ingresu
there
Ispagnolu
allí,
ahí,
de él (de ella,
de ellos,
de ellas),
de eso
Italianu
ci,
ce,
ne (avverbi di luogo)
Tedescu
dort.
cudhàe , avb: acudhae,
cudhai,
cudhane,
cudhani,
cudhei,
cudheni,
cudhenis,
gudhani Definitzione
in cudhu logu, in cudhu tretu, logu atesu siat de chie foedhat e siat de chie est iscurtandho
Sinònimos e contràrios
cudhàeche,
cudhàniche,
cudhoru
| ctr.
innoce
Frases
cussu no ch'est ne inoghe e ne in cudhae ◊ dhoi at una domu in cudhani ◊ girandhe inoghe, girandhe in cudhane, ah cantu noto manna sa distàntzia de chie at totu e chie mancu at pane! (S.Angioy)◊ chie est bivenno innoge e chie in cudheni ◊ su pipiu est naschindhe in cudheni ◊ Pitichirinu si nche intrat a cudhenis, a sa domo ◊ parènnemi de no èssere securu in cudhai mi nche fipo annatu a un'àteru locu ◊ noso si poneus cudhei ca issos non si bient
Ètimu
ltn.
eccu(m) + illàc
Tradutziones
Frantzesu
là,
là-bas
Ingresu
there
Ispagnolu
allá,
allí
Italianu
là,
colà
Tedescu
dort.
íbe , avb: ibi,
ive,
ivi Definitzione
avb. de logu atesu de chie est foedhandho: a, in, da, de ibe; si narat fintzes in su sensu de aundi, inue
Sinònimos e contràrios
innias
| ctr.
innoce
Frases
est mancau dae ibe ◊ andhat a ibe a dimandhare cussizos ◊ a zeunare mi ndhe ghiro a ibe dae custos mortorjos?! ◊ tenes su corazu de artiare a ive?
2.
sos rios si ghetant in mare ive perdent su durche e si picant su sale (G.Farris)
Ètimu
ltn.
ibi
Tradutziones
Frantzesu
là-bas
Ingresu
there
Ispagnolu
allá
Italianu
colà
Tedescu
dort.
icudhéi , avb: incudhae,
incudhai,
incudhane,
incudhani,
ingudhani,
ingudhanis,
ingudheni,
ingudhenis,
incudheis,
incudheni,
inicudhei Definitzione
in cudhu logu: avb. de logu atesu de chie est foedhandho e de chie est iscurtandho
Sinònimos e contràrios
acudhae,
deinní,
incudhéniche,
incudhéchisi,
incudhóriche,
iniendhe
Frases
che l'at giuta a incudhae subra ue no esistit ne fàmine e ne fritu ◊ unu dha spítzuat a innòi, s'atru a ingudhanis, fintzas a candu si ghetant apari! ◊ fint partidos chie a innoghe, chie a incudhane ◊ ispítzua de innòi, tasta de ingudhani, dhi est incumintzau a praxi
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
là,
delà
Ingresu
there
Ispagnolu
allá,
allí
Italianu
là,
di là
Tedescu
dort.
icúi , avb: iggue,
igue,
igui,
incua,
incuche,
incuci,
incue,
incui,
incuna,
incuni,
ingui,
inigui Definitzione
in cue, in cuche: su logu acanta (no sèmpere in sensu materiale) a chie est iscurtandho
Sinònimos e contràrios
acue,
cube,
inèlondhe,
inguna
| ctr.
innoce
Frases
sa corsària de sos coros est igue ◊ no est comente naras tue: sempre peus inoghe est de igue! ◊ incuci a fradi miu dh'ant invitau coment'e bagadiu ◊ essitindhe da'incua, brinca sa cresura! (G.Farris)◊ dhu portant a un'ispéntuma e incuna nci dhu betant ◊ pentzaiaus ca sa cosa finiat incui
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
là,
ici
Ingresu
there
Ispagnolu
allá,
allí
Italianu
lì
Tedescu
dort,
da.
indhèdha , avb: innedha Definitzione
logu atesu (pagu o meda) de chie est foedhandho e de chie est iscurtandho, impreau po su istare, abarrare, èssere / pristinnedha! = prestu a un'ala! (peràula pro chitzire su cane)
Sinònimos e contràrios
abedha,
adhadhai,
adhae,
annedha,
atesu,
cudhae,
cudhàniche,
cudhei,
inella,
inello,
inidha,
nedha
| ctr.
acanta,
innoce
Frases
nch'est in cudha bidha innedha ◊ su de èssere indhedha no podet secare s'impinnu de s'amore!
2.
si manteniant indhedha dae sos malàvios e dae sas cosas issoro
Ètimu
ltn.
inde illac
Tradutziones
Frantzesu
là,
loin
Ingresu
over there
Ispagnolu
allá,
allí
Italianu
là,
colà,
lontano
Tedescu
dort,
weit.
ingúna , avb: inguni,
ingunis Definitzione
su logu acanta a chie est iscurtandho: si narat fintzes de tempus
Sinònimos e contràrios
acue,
cube,
icui*,
indhenela,
inèlondhe,
inincuni
Frases
ingunis mi ndi abarru, càrigas a su cinisu!…◊ baidindi de inguni! ◊ de ingunas ndi bessis dotori
2.
de inguni a pagu tempus
Tradutziones
Frantzesu
là
Ingresu
there
Ispagnolu
allí,
ahí
Italianu
lì
Tedescu
dort.
iníbe , avb: inie,
inimbe,
inive,
inivi,
inní,
innia,
innias,
innie,
inniri,
innixi Definitzione
in ibe, in cudhu logu: logu atesu de chie est foedhandho e de chie est ascurtandho, nau sèmpere de logu numenau innanti in su chistionu
Sinònimos e contràrios
innei,
inidha
| ctr.
innoce
Maneras de nàrrere
csn:
me innias = inie; mirai per innòi e per inní = abbaidare a crabas, perilloi e perillai
Frases
andhant a pretura e Barabbas liu navat finas inive ◊ fit zente dogada sa chi trabicabat inibe ◊ a su nai ca fuaus inní, cun s'iscruxoxu asuta cosa nosta! ◊ dóminat innòi e inniri ◊ inoghe o inie no est totu su matessi ◊ si benis a inie bodho fiores e incorono a tie! ◊ cheret pesadu chito pro che èssere inie a bonora ◊ gei iscéxias me innia!…
Ètimu
ltn.
inibi
Tradutziones
Frantzesu
là,
là-bas
Ingresu
where are you
Ispagnolu
allá,
allí
Italianu
là,
costà
Tedescu
dort.
mídhu , avb, iscl: millu,
mílluru Definitzione
mih + lu, mih a isse, mih cussu! (f. -a), foedhu chi si narat, coment'e po inditare, po unu o ccn. cosa chi essit o benit totinduna, o fintzes candho est acant'acanta a acontèssere (o unu est faendho) ccn. cosa chi no andhat bene: cuncordat sèmpere cun is númenes
Sinònimos e contràrios
achelu,
acodhu,
addeallu,
allodhu,
ladhu,
lallodhu,
mirodhu
Frases
millas, mih, sas cantones chi cherias! ◊ millu! ◊ mílluru, commo, su primu cantu de su pudhu! ◊ mílloros inoche duos sodhos!
2.
millu, mih, tronendhe: como proet! ◊ millu, mih, faghindhe machines, su macu! ◊ millos, mih, cudhos zòvanos!
Tradutziones
Frantzesu
le voilà
Ingresu
there he is (it)
Ispagnolu
¡helo aquí!
Italianu
èccolo!
Tedescu
da kommt,
dort ist er,
dort ist es.
millichélu , avb Definitzione
mih lu che lu: si narat inditandho a unu (o una cosa) atesu (su pron. cuncordat cun su númene de sa cosa bista)
Sinònimos e contràrios
allochelu,
alloncedhu,
billuchelu,
mianchelu
Frases
millichelu, mih, in cudhane zosso su chi fis chirchendhe!
Tradutziones
Frantzesu
le voilà
Ingresu
there he is (it)
Ispagnolu
helo allí
Italianu
èccolo là
Tedescu
dort ist es,
dort ist er.