abbiàtzu , avb Definitzione
cantu prima
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
le plus tôt possible,
au plus tôt
Ingresu
as soon as
Ispagnolu
cuanto antes,
lo antes posible
Italianu
quanto prima
Tedescu
sobald wie möglich.
àndhe , cng Definitzione
foedhu sèmpere cun chi avatu imperau po nàrrere su chi dipendhet o podet dipèndhere de ccn. cosa o fatu, inditat pruschetotu una càusa, un'intzimia
Sinònimos e contràrios
addaghi,
arribbau 1,
giaghí
Frases
andhe chi faghes gai no ti naro piús nudha! ◊ andhe chi bi ses bonu, proite no lu faghes tue?! ◊ andhe chi bi est, pastorighendhe, a si ndhe podiat leare medas de fiados?! ◊ faghedilu tue, andhe chi murrunzas si unu ti azuat!
2.
azigu connoschiat s'intrada, andhe a li pedire finas s'essida!
Tradutziones
Frantzesu
puisque
Ingresu
as,
since
Ispagnolu
puesto que,
ya que
Italianu
poichè
Tedescu
was? wie schön!
benemíndhe!, benemíndi! , iscl, avb: benimindi,
beniminne Definitzione
(fintzas b. de…) bene + mi + ndhe: foedhu po nàrrere chi una cosa a ccn. dhi est andhada bene meda, chi unu est cuntentu o si ndhe cuntentat o chi dhue at de si ndhe cuntentare, chi una cosa est bella de abberu, ma s'impreat fintzes cun idea de paragone e coment'e avb. in su sensu de meda, bene meda (a bortas cun ironia, po nàrrere chi àtera cosa est méngius)
Sinònimos e contràrios
ebbenemindhe
Frases
benemindi prexu! benemindi festa! ◊ benimindi s'arrori, su dannu, sa festa, ecc.◊ beniminne de cadhu: ti siat po salude!
2.
in bidha s'istat bene: e benemindhe tzitade!…
3.
s'arriu est calendi benemindi ◊ ti apu bistu iscriendi cosa e sudendidí benimindi (F.Carlini)◊ est pascendu a fura benimindi! (T.Dei)
4.
s'istima de sa mama est menzus: e benemindhe amores de isposa!…
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
qu'il est beau!
Ingresu
how fine!
Ispagnolu
qué bien
Italianu
che bèllo!
Tedescu
wie schön!,
sehr gut!
càntu , agt, prn, cng Definitzione
agt. e prn. chi inditat cantidade, siat de númeru (fintzes de annu) e siat de mannària o valore: candho est agt. no est sèmpere chi cuncordat cun is númenes chi acumpàngiat; in is paragones inditat chi duas cosas o calidades funt de sa matessi mannària o matessi valore; coment'e prn. cantu…, cantos… = (si no est a dimandha o a ispantu, e po cussu candho est cng. puru) totu su chi…, totu cudhos chi…
Maneras de nàrrere
csn:
cantu, cantu de…, cantu a… = su matessi tantu, comente a…; cantu, cantu chi…, si cantu… = annotamala, ecoghi, imbetzes de…, a su postu de…; cantu de… (+ vrb. inf.) = tantu pro…; a cantu… = azigu; a cantu… = cun totu sa fortza chi si podet; cantu ca… = andhe chi…; cantu… gai… = comenti… aici…; po cantu… (+ vrb.) = fintzas chi, fintzas a candho, pro totu su tempus chi…; de unu cantu… = azummai…; de cantu…, de cantu chi… (+ vrb) = ca…
Frases
agt: cantas pessones bi aiat at saludadu ◊ cantu bortas ti dhu depu narri? ◊ gei dh'apu biu cantus libbrus ligis, tui! ◊ arregollei s'ebriàriu, s'antifonàriu, sa capa, s'asprassóriu, su missabi e istrepus cantu dhui at! (Scomúniga)◊ cantos sunt custos? ◊ cantas cosas pérditas, cantos gustos lassatos! (A.Pau) ◊ cantus nadiadas dhi ap’ai giau!… (A.Garau)◊◊ prn: cantu ponis chi tengu arrexoni dèu?! ◊ cantu ndhe tenet ndhe ispendhet, de dinari, cuss'istrubberi! ◊ a cantu est su casu? ◊ cantos bi ndhe at bénnidu ndhe at combidadu ◊ a cantu est, Fonne, da'inoghe? ◊ cantu ndhe cheres de sa domo, ca ti la còmporo? ◊ sa limba at a èssere su chi l'ant a fàghere cantos la faedhant e l'iscrient ◊ custu telu de brocau seu prontu a dhu pagai cantu bolis! ◊ zente fora de tinu a cantos ant postu in fastizos!…◊ cantos preghendhe ant in ojos su prantu!…◊ tiat èssere a ne torrare totus sos chi sezis foras e che fulliare a s'ispioca cantos semus ◊ mi domandu cantus, de is chi dhu iscíant, iant cumpréndiu (B.Lobina)◊ aiat bochinau chi nono in preséntzia de cantos bi ndhe aiat in crésia (G.Piga)◊ deo so de su Chimbanta: e tue de su cantu ses? ◊ cantu abarras in bidha?
2.
fis bona cantu su mele ◊ custos duos pisedhos sunt cant'e pare ◊ in sa domo chi istaiat bi aiat fritu cantu de in carrela (Z.Zazzu)◊ fit un'istellighedha manna cantu de tota sa cara sua ◊ sento su dolore cantu a tie ◊ cantu sanu e forti mi seu partiu, tristu e afligiu ndi seu torrau ◊ issa balet cantu a issu
3.
cantu chi istas chentza fàghere nudha, beni a mi azuare! ◊ su tzou punghedilu a s'oju tou, cantu punghes s'oju anzenu! ◊ su monumentu a bos fàghere chi pensent, cantu bos ant sempre ismentigadu! ◊ ajó, ista masedu, cantu ti truvas dachi ti faedho! ◊ si cantu ses poeta fis pastore, dias bogare late in su beranu pro ifúndhere su fundhu ’e su tianu!
4.
cantamus cantu de nos dhe leare su dinari! ◊ faghent carchi cosa cantu de no istare chentza fàghere nudha ◊ faedhat cantu de ríere ◊ atopa a domo cantu de chiltionare!
5.
Gesús andada faci a su destinu cant'e un'angioni ◊ andeus a biri a bortas no siat incarrerendu a innòi cant'e s'àtera dí ◊ sétzius a mesa cant'e bonus amigus cumentzant a papai s'úrtima cena
6.
sunt a cantu che tirant sa bida ◊ a cantu bi l'apo fata a che pigare a punta ◊ a cantu l'apo sighidu candho si est postu a cúrrere ◊ faiat andhae su fuste cun cropos furiosos a cantu essit
7.
cantu ca no mi donat fidàntzia, poderissí is sigarrus e adiosu! ◊ gai fetat de barras cantu ischit a fàghere triballu!
8.
mannu cantu ses ti che imbolo a terra! ◊ mannu e forte cantu ses no resessis a fàghere custu?! ◊ piantu cantu s'at fatu!…
9.
dhi praxit s'allenu, ma po cantu si agatat bruvura calincunu dh'ammúrriat! ◊ de unu cantu mi nc'isciúsciant a bàsciu, a mimi, totu cussa genti! ◊ de cantu chi sunt bellos veramente ndhe isportant finas in su continente (Mura)
Sambenados e Provèrbios
prb:
iscuru a chie faghet cantu cheret
Ètimu
ltn.
quantus
Tradutziones
Frantzesu
combien de,
combien
Ingresu
how much
Ispagnolu
cuanto
Italianu
quanto
Tedescu
wie viel.
che 1 , prep: chei 1,
chi Definitzione
prep. chi s'impreat ponendho paragones, coment'e medindho una cosa cun s'àtera; si su cunfrontu est inditau cun d-unu verbu, sa prep. dh'acumpàngiat unu chi, foras chi siat unu pps.; si custa prep. portat fatante un'art. det. o un'agt. o prn. dimustrativu si fúrriat in chei (es. bonu chei su pane, niedhu chei su pighe, mannu chei custu, artu chei cussu, chei cudhu); in sa forma che, si portat a denanti foedhu chi cumènciat cun cunsonante, custa a su contràriu de sa régula no càmbiat sonu e antzis si afortit (es. biancu che nie = nr. chenníe, feu che cane = checàne, faghet che tue = chetúe, rànchidu che fele = chefèle, pregare che santu = chessàntu, fragat che cibudha = checibúdha): est s'efetu de sa cng. ET de quo + et chi dh'at ingenerada; ma, a su contràriu de su che avb., càmbiat sonu sa /c/ sua de cuménciu candho si agatat apustis de vocale (es. feu che cane = nr. feughecàne, pregare che santu = pregareghessàntu). a/c.: su che prep. no arresurtat mai de dh'apostrofare; in camp. po fàere paragones s'impreat prus pagu – e si che podet furriare a chi –: si narat de prus comenti a, coment'e
Sinònimos e contràrios
cantu,
comente
Frases
est prus mortu chi no biu ◊ mezus in su letu chi non in presone ◊ isse est che a tie ◊ che deo si deviat sonniare chie no ischit it'est timire! ◊ e chie che a tie a note faghet bídere che a die? ◊ est sachedhosa chi ègua de preri ◊ no bi at àtera prendha chi incantat che a issa ◊ che inoghe in cudhane lassat fama bella ◊ fúrriat che dae balla ◊ isse est chei sos àteros ◊ is autoridadis fascistas fiant isceti su còmudu insoru tratendu is àturus chi àliga (B.Lobina)◊ nosu no seus chi a tui ◊ a candho intendho un’iscracàgliu che de una fémina
2.
bi restei male che chi mi aeres betadu abba calda ◊ faghide che chi siedas babbu meu! ◊ so inoghe che chi mai mi ndhe essere andhadu ◊ fia tílciula tílciula de suore che chi ch'essera ruta in unu poju ◊ custa cosa est che chi no la gitas!
3.
lu so bidindhe che segadu, che rutu, che fatu, lu tenzo che mortu, che pérdidu
Ètimu
ltn.
quo et
Tradutziones
Frantzesu
comme
Ingresu
how (much),
as
Ispagnolu
como
Italianu
cóme,
quanto
Tedescu
wie,
wie viel.
comentacòe , avb Definitzione
in calesisiat manera
Sinònimos e contràrios
comentecasiat,
comentesisiat
Frases
a dónnia contu fàciat comentacoe!(E.Nieddu)
Tradutziones
Frantzesu
de toute façon
Ingresu
however
Ispagnolu
de todas formas
Italianu
comùnque
Tedescu
wie auch immer.
comènte , avb, cng, prep: acomenti,
comenti,
cometi,
cumenti,
cummente Definitzione
foedhu chi inditat sèmpere manera, po preguntare (fintzes si no sèmpere cun intonu de dimandha), o paragone inter duas cosas cunsideradas cantepare e fintzes po nàrrere calecuna calidade inditada cun númene; podet inditare fintzes tempus in su sensu de apenas chi, candho, a manu a manu chi, fintzes de logu (in su sensu de luego apustis, passandho), un'idea de càusa (sigomente): che a dónnia àtera genia de foedhu, si podet manigiare a númene puru / a/c. in is cumplementos de paragone arrechedet sèmpere aifatu sa prep. a, o sa cng. e (meda, deosi, e andhat bene cun apòstrofo): comente a, coment'e, coment'e chi, comenti e (e po efetu de custos elementos – a de ltn. AD, e de lnt. ET – sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi benit apustis de comente no càmbiat sonu: coment'e candho = nr. comentecàndho, coment'e cherindhe = comentecheríndhe, coment'e chi = comentechí, coment'e deo = comenteddèo, coment'e festa = comentefèsta, coment'e primu = comenteprímu, coment'e retzidu = comenterretzídu, coment'e sorri = comentessòrri, coment'e tue = comentetúe, cosa chi no faet si est avb. o cng., candho imbetzes podet cambiare sa cunsonante de cuménciu de su foedhu ifatu: faedhas comente cheres = nr. comenteghères, bidimus comente triballas = comentedribàllas, comenti fais?, comente faghes? = comentivàis?, comentevàghes?, comente paret = comentebàret); comente… gai = po inditare assimbígios o una cosa chi sighit a un'àtera / bídere una cosa che…, coment'e… (+ pps) = in perígulos mannos de…, coment'e cosa fata deabberu; coment'e (+ númene)= un'ispétzia de… (númene)
Sinònimos e contràrios
candho
/
che 1
Frases
coment'istais? ◊ comente fato a sa sola? ◊ comenti fais a iscriri si no ses bellu mancu a ligi? ◊ si no mi dhu naras, comenti fatzu a dhu isciri? ◊ - comente?… torramilu a narrare ca no apo intesu bene! ◊ e comente, goi boche cherides andhare, chentza mancu bos leare su gafè?! ◊ ih, e comente: deo fato sos sacrifítzios e bois mi che ispendhides totu?! ◊ e immoi cometi feus?
2.
no isco comente fàghere ◊ comente triballas tue andhat bene ◊ sa cosa si depit fai comenti bollit fata ◊ faghe comente ischis! ◊ su sardu est sa língua nosta e dhu depeus achidiri cometi feus cun sa cosa prus bella ◊ issos ti ant a fàghere comente tue as fatu a issos ◊ comente mi azis nadu apo fatu! ◊ apompiaint a mie comente si zeo los potia libberare dae sas penas issoro ◊ currint comenti e chi siant giòvunus
3.
est diventadu torra fritu coment'e primu ◊ no fut coment'e tue babbu tou ◊ comenti e ita est custa cosa? ◊ comente a tie no bi at neune ◊ arrexonas coment'e is óminis ma no pentzas coment'e Deus ◊ no bufo: gràtzia su matessi, coment'e retzidu! ◊ cussu no fiat bonu a pintai, cument'e tui! ◊ dhue cheret corazu a tocare una píbera comente a tie! ◊◊ totus cuntziderànt a Giuanni Batista coment'e unu profeta ◊ su libbredhu de is assegnus est cumenti a dinai (F.Carlini)◊ coment'e muradore est bonu, ma coment'e ómine no balet ◊ custa cosa si leat coment'e meighina
4.
coment'e dogni riu a su mare, gasi s’ómine candho est mortu torrat a Deus ◊ gasie de ti lograre ape sa solte comente ti amo cun impignu folte!
5.
comenti est bénniu su tempus de marrai, a marrai funt andaus ◊ comente fit gai, ruet e si segat su bratzu ◊ comente fia caminendhe apo abbojadu a unu ◊ su sodhu comente intrat che essit ◊ comenti femu ligendu est bénniu s'amigu ◊ comente s'est postu a mòere carchi cosa che li est rutu totu a terra ◊ comenti intrais a sa bidha eis agatai unu burrichedhu acapiau ◊ is terras insoru furiant cumenti ci passaus de crésia ◊ comenti dh'apu iscípiu mi at fatu ispilursiri totu sa carena!
6.
so tirchiendhe de suore, comente fia tzapendhe ◊ cussu dolore est comente as fatu irfortzu
7.
no sciu su comenti
Sambenados e Provèrbios
prb:
comente mesuras ti ant a mesurare
Ètimu
ltn.
quomo(do) + mente
Tradutziones
Frantzesu
comme,
comment
Ingresu
how
Ispagnolu
como
Italianu
cóme
Tedescu
wie.
comentecasíat , avb Definitzione
de una css. manera
Sinònimos e contràrios
comentacoe,
comentisiollat,
comentesisiat
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
de toute façon
Ingresu
however
Ispagnolu
de todas formas
Italianu
comùnque
Tedescu
wie auch immer.
ingrodhíre , vrb Definitzione
fàere o essire coment'e unu margiane, de cumportamentos, essire trasseri, marfusu
Sinònimos e contràrios
ammargianae
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ruser
Ingresu
to become wily
Ispagnolu
hacerse astuto
Italianu
involpire
Tedescu
schlau wie ein Fuchs werden.
zísa , nf: zisu Definitzione
bisura, prus che àteru nau sèmpere po assimbígiu: a z. de… = comenta a…, a manera de pàrrere…, a usu de…
Sinònimos e contràrios
disa,
ghisa 1
Frases
bi aiat pensadu su tempus a la modellare a cussa zisa ◊ a la mirare benint dae atesu in medas, a zisa de profiscione ◊ cussu est a zisa de fustialvu ◊ est incapotadu a zisa de mammutone ◊ a zisu de marrania ◊ las sutzant a zisu de ampullitas ◊ faedhat a zisa de macu
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
en guise de
Ingresu
like
Ispagnolu
guisa,
modo
Italianu
a guisa
Tedescu
wie.