afílu , avb Definitzione
a filu: comente si tocat, comente andhat bene, a dovere, de sa manera giusta / essire afilu = bene, zustu, dritu
Sinònimos e contràrios
adderetu,
bene
Frases
no ndhe faghet una afilu ◊ custa lepa seghendhe no bi andhat afilu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
bien,
comme il faut
Ingresu
well
Ispagnolu
bien,
debidamente
Italianu
per bène
Tedescu
gut.
aíci , avb: ainci,
aitzi Definitzione
deosi, de custa o in custa manera, ma fintzes in cussa manera, deasi, comente naro geo, comente naras tue / aici etotu = su matessi, su própriu
Sinònimos e contràrios
aggae,
asi,
asiche,
deasie,
diasinchi,
goe
Frases
Babbu nostu, siat fata sa volontadi tua comenti in su celu ainci in sa terra! ◊ aitzi si narat in sadru!
2.
dhu cunsideramus aici etotu, mancai siat peus de nosu
Ètimu
ctl.
així
Tradutziones
Frantzesu
ainsi,
comme cela
Ingresu
so
Ispagnolu
así
Italianu
così
Tedescu
auf diese Weise.
allimbràre , vrb Definitzione
papare cun asuria
Sinònimos e contràrios
lambrire,
irrujonare,
istruntzonare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
manger comme un goinfre
Ingresu
to eat greedily
Ispagnolu
comer con avidez,
a dos carrillos
Italianu
mangiare con ingordìgia
Tedescu
gierig essen.
aprantamonàre , vrb rfl Definitzione
su si pònnere a prantamone, istare che prantamone, su si parare prantaos ananti de ccn. giaendhodhi ifadu
Frases
como ti ses aprantamonadu cue!…
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
rester planter comme un piquet
Ingresu
to stand stiffy
Ispagnolu
quedarse encandilado
Italianu
stare impalato
Tedescu
kerzengerade stehenbleiben.
azisàdu , agt Definitzione
chi est fatu comente si depet, giustu, bene
Tradutziones
Frantzesu
comme il faut
Ingresu
well-bred
Ispagnolu
correcto
Italianu
ammòdo
Tedescu
anständig.
che 1 , prep: chei 1,
chi Definitzione
prep. chi s'impreat ponendho paragones, coment'e medindho una cosa cun s'àtera; si su cunfrontu est inditau cun d-unu verbu, sa prep. dh'acumpàngiat unu chi, foras chi siat unu pps.; si custa prep. portat fatante un'art. det. o un'agt. o prn. dimustrativu si fúrriat in chei (es. bonu chei su pane, niedhu chei su pighe, mannu chei custu, artu chei cussu, chei cudhu); in sa forma che, si portat a denanti foedhu chi cumènciat cun cunsonante, custa a su contràriu de sa régula no càmbiat sonu e antzis si afortit (es. biancu che nie = nr. chenníe, feu che cane = checàne, faghet che tue = chetúe, rànchidu che fele = chefèle, pregare che santu = chessàntu, fragat che cibudha = checibúdha): est s'efetu de sa cng. ET de quo + et chi dh'at ingenerada; ma, a su contràriu de su che avb., càmbiat sonu sa /c/ sua de cuménciu candho si agatat apustis de vocale (es. feu che cane = nr. feughecàne, pregare che santu = pregareghessàntu). a/c.: su che prep. no arresurtat mai de dh'apostrofare; in camp. po fàere paragones s'impreat prus pagu – e si che podet furriare a chi –: si narat de prus comenti a, coment'e
Sinònimos e contràrios
cantu,
comente
Frases
est prus mortu chi no biu ◊ mezus in su letu chi non in presone ◊ isse est che a tie ◊ che deo si deviat sonniare chie no ischit it'est timire! ◊ e chie che a tie a note faghet bídere che a die? ◊ est sachedhosa chi ègua de preri ◊ no bi at àtera prendha chi incantat che a issa ◊ che inoghe in cudhane lassat fama bella ◊ fúrriat che dae balla ◊ isse est chei sos àteros ◊ is autoridadis fascistas fiant isceti su còmudu insoru tratendu is àturus chi àliga (B.Lobina)◊ nosu no seus chi a tui ◊ a candho intendho un’iscracàgliu che de una fémina
2.
bi restei male che chi mi aeres betadu abba calda ◊ faghide che chi siedas babbu meu! ◊ so inoghe che chi mai mi ndhe essere andhadu ◊ fia tílciula tílciula de suore che chi ch'essera ruta in unu poju ◊ custa cosa est che chi no la gitas!
3.
lu so bidindhe che segadu, che rutu, che fatu, lu tenzo che mortu, che pérdidu
Ètimu
ltn.
quo et
Tradutziones
Frantzesu
comme
Ingresu
how (much),
as
Ispagnolu
como
Italianu
cóme,
quanto
Tedescu
wie,
wie viel.
comènte , avb, cng, prep: acomenti,
comenti,
cometi,
cumenti,
cummente Definitzione
foedhu chi inditat sèmpere manera, po preguntare (fintzes si no sèmpere cun intonu de dimandha), o paragone inter duas cosas cunsideradas cantepare e fintzes po nàrrere calecuna calidade inditada cun númene; podet inditare fintzes tempus in su sensu de apenas chi, candho, a manu a manu chi, fintzes de logu (in su sensu de luego apustis, passandho), un'idea de càusa (sigomente): che a dónnia àtera genia de foedhu, si podet manigiare a númene puru / a/c. in is cumplementos de paragone arrechedet sèmpere aifatu sa prep. a, o sa cng. e (meda, deosi, e andhat bene cun apòstrofo): comente a, coment'e, coment'e chi, comenti e (e po efetu de custos elementos – a de ltn. AD, e de lnt. ET – sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi benit apustis de comente no càmbiat sonu: coment'e candho = nr. comentecàndho, coment'e cherindhe = comentecheríndhe, coment'e chi = comentechí, coment'e deo = comenteddèo, coment'e festa = comentefèsta, coment'e primu = comenteprímu, coment'e retzidu = comenterretzídu, coment'e sorri = comentessòrri, coment'e tue = comentetúe, cosa chi no faet si est avb. o cng., candho imbetzes podet cambiare sa cunsonante de cuménciu de su foedhu ifatu: faedhas comente cheres = nr. comenteghères, bidimus comente triballas = comentedribàllas, comenti fais?, comente faghes? = comentivàis?, comentevàghes?, comente paret = comentebàret); comente… gai = po inditare assimbígios o una cosa chi sighit a un'àtera / bídere una cosa che…, coment'e… (+ pps) = in perígulos mannos de…, coment'e cosa fata deabberu; coment'e (+ númene)= un'ispétzia de… (númene)
Sinònimos e contràrios
candho
/
che 1
Frases
coment'istais? ◊ comente fato a sa sola? ◊ comenti fais a iscriri si no ses bellu mancu a ligi? ◊ si no mi dhu naras, comenti fatzu a dhu isciri? ◊ - comente?… torramilu a narrare ca no apo intesu bene! ◊ e comente, goi boche cherides andhare, chentza mancu bos leare su gafè?! ◊ ih, e comente: deo fato sos sacrifítzios e bois mi che ispendhides totu?! ◊ e immoi cometi feus?
2.
no isco comente fàghere ◊ comente triballas tue andhat bene ◊ sa cosa si depit fai comenti bollit fata ◊ faghe comente ischis! ◊ su sardu est sa língua nosta e dhu depeus achidiri cometi feus cun sa cosa prus bella ◊ issos ti ant a fàghere comente tue as fatu a issos ◊ comente mi azis nadu apo fatu! ◊ apompiaint a mie comente si zeo los potia libberare dae sas penas issoro ◊ currint comenti e chi siant giòvunus
3.
est diventadu torra fritu coment'e primu ◊ no fut coment'e tue babbu tou ◊ comenti e ita est custa cosa? ◊ comente a tie no bi at neune ◊ arrexonas coment'e is óminis ma no pentzas coment'e Deus ◊ no bufo: gràtzia su matessi, coment'e retzidu! ◊ cussu no fiat bonu a pintai, cument'e tui! ◊ dhue cheret corazu a tocare una píbera comente a tie! ◊◊ totus cuntziderànt a Giuanni Batista coment'e unu profeta ◊ su libbredhu de is assegnus est cumenti a dinai (F.Carlini)◊ coment'e muradore est bonu, ma coment'e ómine no balet ◊ custa cosa si leat coment'e meighina
4.
coment'e dogni riu a su mare, gasi s’ómine candho est mortu torrat a Deus ◊ gasie de ti lograre ape sa solte comente ti amo cun impignu folte!
5.
comenti est bénniu su tempus de marrai, a marrai funt andaus ◊ comente fit gai, ruet e si segat su bratzu ◊ comente fia caminendhe apo abbojadu a unu ◊ su sodhu comente intrat che essit ◊ comenti femu ligendu est bénniu s'amigu ◊ comente s'est postu a mòere carchi cosa che li est rutu totu a terra ◊ comenti intrais a sa bidha eis agatai unu burrichedhu acapiau ◊ is terras insoru furiant cumenti ci passaus de crésia ◊ comenti dh'apu iscípiu mi at fatu ispilursiri totu sa carena!
6.
so tirchiendhe de suore, comente fia tzapendhe ◊ cussu dolore est comente as fatu irfortzu
7.
no sciu su comenti
Sambenados e Provèrbios
prb:
comente mesuras ti ant a mesurare
Ètimu
ltn.
quomo(do) + mente
Tradutziones
Frantzesu
comme,
comment
Ingresu
how
Ispagnolu
como
Italianu
cóme
Tedescu
wie.
dugonàre , vrb Definitzione
bufare meda
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
boire comme une éponge
Ingresu
to booze
Ispagnolu
empinar el codo
Italianu
bére spésso e mólto
Tedescu
saufen.
eàndhe! , iscl Definitzione
e + andhe = ite mannu, ite bellu, ite bonu!, ma càstia!…; a bortas fintzes in su sensu de allodhu!, mindhe!
Sinònimos e contràrios
andhe!
/
acondhe
Frases
eandhe amore chi at tentu, a si ndhe fuire dae preíderu pro una fémina! ◊ eandhe dultzura, cussa! ◊ eandhe dannu chi nos ant fatu! ◊ eandhe làstima de zòvanu andhadu male! ◊ eandhe cosa chi as fatu a mi azuare!
2.
eandhe unu de cussos chi irrobbesint a babbu!
Tradutziones
Frantzesu
comme,
que
Ingresu
what,
how
Ispagnolu
que
Italianu
che (agg.)
Tedescu
was für ein...,
was für eine!.
éja! , avb Definitzione
(a/c.: sa tónica /e/, cun totu chi inoghe giughet fatante sa vocale aperta /a/, si pronúnciat serrada coment'e naendho ei etotu)
Sinònimos e contràrios
ei,
emmo,
sissa
| ctr.
nono
Frases
eja, bi andho mancari no cherfas, puru! ◊ eja, sighi a bufai e bieus s'arrestu!…
2.
- Custu bellu triballu no l’as fatu tue? - Eja, deo! ◊ apo nadu chi eja: aite mi torras a dimandhare? ◊ eja, innòi acanta est, própriu asuta de ogus cosa tua!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
oui,
Monsieur,
c'est comme ça
Ingresu
yes,
sir
Ispagnolu
si señor
Italianu
sissignore!
Tedescu
jawohl.
irrujonàre , vrb Definitzione
papare a orrugos mannos comente faet unu allurpiu, un'ingurtone
Sinònimos e contràrios
allimbrare,
lambrire
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
manger comme un goinfre
Ingresu
to eat greedily
Ispagnolu
engullir
Italianu
mangiare con ingordìgia
Tedescu
verschlingen.
isantalàdu, isantalàu, isantelàu , agt Definitzione
nau de ccn., chi abarrat prantau acoment'e atontau, chentza cumprèndhere, abbabbalucau, coment'e pentzandho in àteru, coment'e chi no dhue siat
Sinònimos e contràrios
ammammalucadu,
atambainadu,
atolondrau,
sculubiau
Frases
ite ses fachendhe gai isantalau o timendhe ses? ◊ padentes e tupas mi parent pupas isantaladas chene alenu ◊ chene chinnire ocru, fit isantalau pompiandhe sa fotografia de sa muzere in sa tumba ◊ fit abbarrau isantalau, abbenenau che gatu agreste ◊ isse pariat isantaladu, nachi fit atuendhe ma non ischiat mancu inue ciughiat sos pes!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
raide et droit comme un piquet,
étourdi,
absent
Ingresu
stiff,
dazed,
away from
Ispagnolu
encandilado
Italianu
impalato,
stordito,
assènte
Tedescu
kerzengerade,
betäubt,
zerstreut.
istupósu , agt: stuposu Definitzione
chi paret istupa
Sinònimos e contràrios
stupaciosu
Tradutziones
Frantzesu
comme de l'étoupe
Ingresu
towy,
stringy
Ispagnolu
como rastrojos
Italianu
stoppóso
Tedescu
wergartig.
lambríre , vrb Definitzione
papare a s'airada
Sinònimos e contràrios
allimbrare,
irrujonare,
limbrire
Ètimu
ltn.
lambere
Tradutziones
Frantzesu
manger comme un goinfre
Ingresu
to eat greedily
Ispagnolu
engullir
Italianu
mangiare con ingordìgia
Tedescu
verschlingen.
launèdhas , nf pl: leonedhas,
leunedhas,
lionedhas,
liunedhas Definitzione
genia de aina antiga meda a tres cannas po sonare a suladura; in cobertantza, genia de idea mala, cosa chi si timet, mémula / partes de is l.: tumbu, mancosa, mancosedha, cabitzinu (croba, loba: tumbu + mancosa); cuntzertu (su c.) = unu giogu, totu is tres cannas; launedha de forrani = pipiriolu de fenu
Sinònimos e contràrios
bísonas,
bisones,
bísosas,
cannas,
trubedhas
/
grima
Frases
sos pitzinnos andhabant a fàchere leonedhas a una tanca de trídicu ◊ su danesu Bentzon at fatu istúdiu abberu mannu subra de sas launedhas! ◊ tiu Frori fut su mellus sonadori de launedhas
2.
zeo fia contrària po cudha leonedha chi mi aiat intrau in conca sa biada
Terminologia iscientìfica
sjl
Ètimu
ltn.
ligulella
Tradutziones
Frantzesu
instrument de musique à vent sard,
à trois tuyau en roseau et la bouche comme réservoir d’air
Ingresu
launedhas (typical reed-pipe of Sardinia)
Ispagnolu
instrumento músico de trés tubos típico de Cerdeña
Italianu
spècie di zampógna tìpica sarda
Tedescu
sardische Hirtenflöte.
mamúdu , agt, nm: mamutu,
mumutu Definitzione
nau de s'iscuru meda, candho no si biet nudha; iscuru meda, iscurigore
Sinònimos e contràrios
mamucu,
mútiu
Frases
in s'iscuru mumutu un'ómine s'at pérdiu custa note…◊ custu nche intrat in s'iscuru mamutu de s'irménticu
2.
semmus a mumutu a no si biet mancu a irrocare!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
nuit noire,
noir comme dans un four,
noir comme dans la gueule d'un loup
Ingresu
pitch dark
Ispagnolu
obscuro como boca de lobo
Italianu
bùio pésto
Tedescu
stockdunkel.
píchidu , agt: pícidu,
pídicu,
pídigu,
píghidu,
pígidu,
píjidu,
píxidu Definitzione
niedhu che pighe, niedhu meda, bene, parívile, e fintzes lúghidu (e po cussu a bortas nau cun significau de bonu, imbénnidu, cotu, nau de colore càrrigu)/ niedhu píghidu (nau de unu po su tzacu) = arrennegau meda
Sinònimos e contràrios
pighidosu,
píghinu,
pigorinu
Frases
tota píghida est s'aera ◊ sa cusséntzia nostra càmbiat a s'imbesse: prus est píchida e prus sos pilos sunt biancos ◊ nues píghidas ant iscorvuladu bírridos de abba ◊ sont cambiandhe intinu cudhos píghidos pilos issipios
2.
comente at próidu, sas àrbures zughent sa foza bella píghida
Ètimu
ltn.
*picidus
Tradutziones
Frantzesu
noir comme de la poix
Ingresu
piceus
Ispagnolu
píceo
Italianu
pìceo
Tedescu
pechig.
síssa! , avb: sisse!,
sissi! Definitzione
foedhu po nàrrere chi ei ma cun prus fortza e mescamente a gente manna o de importu: abbetiandho, arrespondhendho a tzacu, síssidi! / una passada de Sisse!, nosse! = genia de fàere a sa lestra, a aggurgadura, chentza incuru
Sinònimos e contràrios
eja,
emmo
| ctr.
nosse
Frases
- Est aberus ca tuis ses su fillu de Deus? - Sissi, tui dh'as nau! ◊ sissi, su meri! ◊ sissi, aici est, si ti praxit! ◊ sissi, mamma: cumandit!
2.
- No est aici! - Síssidi, aici est!
Ètimu
spn.
Tradutziones
Frantzesu
oui,
Monsieur,
eh bien oui,
c'est comme ça
Ingresu
yes,
sir
Ispagnolu
¡sí señor!
Italianu
sissignóre!
Tedescu
Jawohl!
stantajonàu , agt Definitzione
chi est firmu prantau; chi est ora meda castiandho prantau firmu
Sinònimos e contràrios
ficadu,
istantarillau,
ritzu
Tradutziones
Frantzesu
planté comme un piquet
Ingresu
stock-still
Ispagnolu
encandilado
Italianu
impalato
Tedescu
kerzengerade.