afílu , avb Definizione
a filu: comente si tocat, comente andhat bene, a dovere, de sa manera giusta / essire afilu = bene, zustu, dritu
Sinonimi e contrari
adderetu,
bene
Frasi
no ndhe faghet una afilu ◊ custa lepa seghendhe no bi andhat afilu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
bien,
comme il faut
Inglese
well
Spagnolo
bien,
debidamente
Italiano
per bène
Tedesco
gut.
aíci , avb: ainci,
aitzi Definizione
deosi, de custa o in custa manera, ma fintzes in cussa manera, deasi, comente naro geo, comente naras tue / aici etotu = su matessi, su própriu
Sinonimi e contrari
aggae,
asi,
asiche,
deasie,
diasinchi,
goe
Frasi
Babbu nostu, siat fata sa volontadi tua comenti in su celu ainci in sa terra! ◊ aitzi si narat in sadru!
2.
dhu cunsideramus aici etotu, mancai siat peus de nosu
Etimo
ctl.
així
Traduzioni
Francese
ainsi,
comme cela
Inglese
so
Spagnolo
así
Italiano
così
Tedesco
auf diese Weise.
allimbràre , vrb Definizione
papare cun asuria
Sinonimi e contrari
lambrire,
irrujonare,
istruntzonare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
manger comme un goinfre
Inglese
to eat greedily
Spagnolo
comer con avidez,
a dos carrillos
Italiano
mangiare con ingordìgia
Tedesco
gierig essen.
aprantamonàre , vrb rfl Definizione
su si pònnere a prantamone, istare che prantamone, su si parare prantaos ananti de ccn. giaendhodhi ifadu
Frasi
como ti ses aprantamonadu cue!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rester planter comme un piquet
Inglese
to stand stiffy
Spagnolo
quedarse encandilado
Italiano
stare impalato
Tedesco
kerzengerade stehenbleiben.
azisàdu , agt Definizione
chi est fatu comente si depet, giustu, bene
Traduzioni
Francese
comme il faut
Inglese
well-bred
Spagnolo
correcto
Italiano
ammòdo
Tedesco
anständig.
che 1 , prep: chei 1,
chi Definizione
prep. chi s'impreat ponendho paragones, coment'e medindho una cosa cun s'àtera; si su cunfrontu est inditau cun d-unu verbu, sa prep. dh'acumpàngiat unu chi, foras chi siat unu pps.; si custa prep. portat fatante un'art. det. o un'agt. o prn. dimustrativu si fúrriat in chei (es. bonu chei su pane, niedhu chei su pighe, mannu chei custu, artu chei cussu, chei cudhu); in sa forma che, si portat a denanti foedhu chi cumènciat cun cunsonante, custa a su contràriu de sa régula no càmbiat sonu e antzis si afortit (es. biancu che nie = nr. chenníe, feu che cane = checàne, faghet che tue = chetúe, rànchidu che fele = chefèle, pregare che santu = chessàntu, fragat che cibudha = checibúdha): est s'efetu de sa cng. ET de quo + et chi dh'at ingenerada; ma, a su contràriu de su che avb., càmbiat sonu sa /c/ sua de cuménciu candho si agatat apustis de vocale (es. feu che cane = nr. feughecàne, pregare che santu = pregareghessàntu). a/c.: su che prep. no arresurtat mai de dh'apostrofare; in camp. po fàere paragones s'impreat prus pagu – e si che podet furriare a chi –: si narat de prus comenti a, coment'e
Sinonimi e contrari
cantu,
comente
Frasi
est prus mortu chi no biu ◊ mezus in su letu chi non in presone ◊ isse est che a tie ◊ che deo si deviat sonniare chie no ischit it'est timire! ◊ e chie che a tie a note faghet bídere che a die? ◊ est sachedhosa chi ègua de preri ◊ no bi at àtera prendha chi incantat che a issa ◊ che inoghe in cudhane lassat fama bella ◊ fúrriat che dae balla ◊ isse est chei sos àteros ◊ is autoridadis fascistas fiant isceti su còmudu insoru tratendu is àturus chi àliga (B.Lobina)◊ nosu no seus chi a tui ◊ a candho intendho un’iscracàgliu che de una fémina
2.
bi restei male che chi mi aeres betadu abba calda ◊ faghide che chi siedas babbu meu! ◊ so inoghe che chi mai mi ndhe essere andhadu ◊ fia tílciula tílciula de suore che chi ch'essera ruta in unu poju ◊ custa cosa est che chi no la gitas!
3.
lu so bidindhe che segadu, che rutu, che fatu, lu tenzo che mortu, che pérdidu
Etimo
ltn.
quo et
Traduzioni
Francese
comme
Inglese
how (much),
as
Spagnolo
como
Italiano
cóme,
quanto
Tedesco
wie,
wie viel.
comènte , avb, cng, prep: acomenti,
comenti,
cometi,
cumenti,
cummente Definizione
foedhu chi inditat sèmpere manera, po preguntare (fintzes si no sèmpere cun intonu de dimandha), o paragone inter duas cosas cunsideradas cantepare e fintzes po nàrrere calecuna calidade inditada cun númene; podet inditare fintzes tempus in su sensu de apenas chi, candho, a manu a manu chi, fintzes de logu (in su sensu de luego apustis, passandho), un'idea de càusa (sigomente): che a dónnia àtera genia de foedhu, si podet manigiare a númene puru / a/c. in is cumplementos de paragone arrechedet sèmpere aifatu sa prep. a, o sa cng. e (meda, deosi, e andhat bene cun apòstrofo): comente a, coment'e, coment'e chi, comenti e (e po efetu de custos elementos – a de ltn. AD, e de lnt. ET – sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi benit apustis de comente no càmbiat sonu: coment'e candho = nr. comentecàndho, coment'e cherindhe = comentecheríndhe, coment'e chi = comentechí, coment'e deo = comenteddèo, coment'e festa = comentefèsta, coment'e primu = comenteprímu, coment'e retzidu = comenterretzídu, coment'e sorri = comentessòrri, coment'e tue = comentetúe, cosa chi no faet si est avb. o cng., candho imbetzes podet cambiare sa cunsonante de cuménciu de su foedhu ifatu: faedhas comente cheres = nr. comenteghères, bidimus comente triballas = comentedribàllas, comenti fais?, comente faghes? = comentivàis?, comentevàghes?, comente paret = comentebàret); comente… gai = po inditare assimbígios o una cosa chi sighit a un'àtera / bídere una cosa che…, coment'e… (+ pps) = in perígulos mannos de…, coment'e cosa fata deabberu; coment'e (+ númene)= un'ispétzia de… (númene)
Sinonimi e contrari
candho
/
che 1
Frasi
coment'istais? ◊ comente fato a sa sola? ◊ comenti fais a iscriri si no ses bellu mancu a ligi? ◊ si no mi dhu naras, comenti fatzu a dhu isciri? ◊ - comente?… torramilu a narrare ca no apo intesu bene! ◊ e comente, goi boche cherides andhare, chentza mancu bos leare su gafè?! ◊ ih, e comente: deo fato sos sacrifítzios e bois mi che ispendhides totu?! ◊ e immoi cometi feus?
2.
no isco comente fàghere ◊ comente triballas tue andhat bene ◊ sa cosa si depit fai comenti bollit fata ◊ faghe comente ischis! ◊ su sardu est sa língua nosta e dhu depeus achidiri cometi feus cun sa cosa prus bella ◊ issos ti ant a fàghere comente tue as fatu a issos ◊ comente mi azis nadu apo fatu! ◊ apompiaint a mie comente si zeo los potia libberare dae sas penas issoro ◊ currint comenti e chi siant giòvunus
3.
est diventadu torra fritu coment'e primu ◊ no fut coment'e tue babbu tou ◊ comenti e ita est custa cosa? ◊ comente a tie no bi at neune ◊ arrexonas coment'e is óminis ma no pentzas coment'e Deus ◊ no bufo: gràtzia su matessi, coment'e retzidu! ◊ cussu no fiat bonu a pintai, cument'e tui! ◊ dhue cheret corazu a tocare una píbera comente a tie! ◊◊ totus cuntziderànt a Giuanni Batista coment'e unu profeta ◊ su libbredhu de is assegnus est cumenti a dinai (F.Carlini)◊ coment'e muradore est bonu, ma coment'e ómine no balet ◊ custa cosa si leat coment'e meighina
4.
coment'e dogni riu a su mare, gasi s’ómine candho est mortu torrat a Deus ◊ gasie de ti lograre ape sa solte comente ti amo cun impignu folte!
5.
comenti est bénniu su tempus de marrai, a marrai funt andaus ◊ comente fit gai, ruet e si segat su bratzu ◊ comente fia caminendhe apo abbojadu a unu ◊ su sodhu comente intrat che essit ◊ comenti femu ligendu est bénniu s'amigu ◊ comente s'est postu a mòere carchi cosa che li est rutu totu a terra ◊ comenti intrais a sa bidha eis agatai unu burrichedhu acapiau ◊ is terras insoru furiant cumenti ci passaus de crésia ◊ comenti dh'apu iscípiu mi at fatu ispilursiri totu sa carena!
6.
so tirchiendhe de suore, comente fia tzapendhe ◊ cussu dolore est comente as fatu irfortzu
7.
no sciu su comenti
Cognomi e Proverbi
prb:
comente mesuras ti ant a mesurare
Etimo
ltn.
quomo(do) + mente
Traduzioni
Francese
comme,
comment
Inglese
how
Spagnolo
como
Italiano
cóme
Tedesco
wie.
dugonàre , vrb Definizione
bufare meda
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
boire comme une éponge
Inglese
to booze
Spagnolo
empinar el codo
Italiano
bére spésso e mólto
Tedesco
saufen.
eàndhe! , iscl Definizione
e + andhe = ite mannu, ite bellu, ite bonu!, ma càstia!…; a bortas fintzes in su sensu de allodhu!, mindhe!
Sinonimi e contrari
andhe!
/
acondhe
Frasi
eandhe amore chi at tentu, a si ndhe fuire dae preíderu pro una fémina! ◊ eandhe dultzura, cussa! ◊ eandhe dannu chi nos ant fatu! ◊ eandhe làstima de zòvanu andhadu male! ◊ eandhe cosa chi as fatu a mi azuare!
2.
eandhe unu de cussos chi irrobbesint a babbu!
Traduzioni
Francese
comme,
que
Inglese
what,
how
Spagnolo
que
Italiano
che (agg.)
Tedesco
was für ein...,
was für eine!.
éja! , avb Definizione
(a/c.: sa tónica /e/, cun totu chi inoghe giughet fatante sa vocale aperta /a/, si pronúnciat serrada coment'e naendho ei etotu)
Sinonimi e contrari
ei,
emmo,
sissa
| ctr.
nono
Frasi
eja, bi andho mancari no cherfas, puru! ◊ eja, sighi a bufai e bieus s'arrestu!…
2.
- Custu bellu triballu no l’as fatu tue? - Eja, deo! ◊ apo nadu chi eja: aite mi torras a dimandhare? ◊ eja, innòi acanta est, própriu asuta de ogus cosa tua!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
oui,
Monsieur,
c'est comme ça
Inglese
yes,
sir
Spagnolo
si señor
Italiano
sissignore!
Tedesco
jawohl.
irrujonàre , vrb Definizione
papare a orrugos mannos comente faet unu allurpiu, un'ingurtone
Sinonimi e contrari
allimbrare,
lambrire
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
manger comme un goinfre
Inglese
to eat greedily
Spagnolo
engullir
Italiano
mangiare con ingordìgia
Tedesco
verschlingen.
isantalàdu, isantalàu, isantelàu , agt Definizione
nau de ccn., chi abarrat prantau acoment'e atontau, chentza cumprèndhere, abbabbalucau, coment'e pentzandho in àteru, coment'e chi no dhue siat
Sinonimi e contrari
ammammalucadu,
atambainadu,
atolondrau,
sculubiau
Frasi
ite ses fachendhe gai isantalau o timendhe ses? ◊ padentes e tupas mi parent pupas isantaladas chene alenu ◊ chene chinnire ocru, fit isantalau pompiandhe sa fotografia de sa muzere in sa tumba ◊ fit abbarrau isantalau, abbenenau che gatu agreste ◊ isse pariat isantaladu, nachi fit atuendhe ma non ischiat mancu inue ciughiat sos pes!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
raide et droit comme un piquet,
étourdi,
absent
Inglese
stiff,
dazed,
away from
Spagnolo
encandilado
Italiano
impalato,
stordito,
assènte
Tedesco
kerzengerade,
betäubt,
zerstreut.
istupósu , agt: stuposu Definizione
chi paret istupa
Sinonimi e contrari
stupaciosu
Traduzioni
Francese
comme de l'étoupe
Inglese
towy,
stringy
Spagnolo
como rastrojos
Italiano
stoppóso
Tedesco
wergartig.
lambríre , vrb Definizione
papare a s'airada
Sinonimi e contrari
allimbrare,
irrujonare,
limbrire
Etimo
ltn.
lambere
Traduzioni
Francese
manger comme un goinfre
Inglese
to eat greedily
Spagnolo
engullir
Italiano
mangiare con ingordìgia
Tedesco
verschlingen.
launèdhas , nf pl: leonedhas,
leunedhas,
lionedhas,
liunedhas Definizione
genia de aina antiga meda a tres cannas po sonare a suladura; in cobertantza, genia de idea mala, cosa chi si timet, mémula / partes de is l.: tumbu, mancosa, mancosedha, cabitzinu (croba, loba: tumbu + mancosa); cuntzertu (su c.) = unu giogu, totu is tres cannas; launedha de forrani = pipiriolu de fenu
Sinonimi e contrari
bísonas,
bisones,
bísosas,
cannas,
trubedhas
/
grima
Frasi
sos pitzinnos andhabant a fàchere leonedhas a una tanca de trídicu ◊ su danesu Bentzon at fatu istúdiu abberu mannu subra de sas launedhas! ◊ tiu Frori fut su mellus sonadori de launedhas
2.
zeo fia contrària po cudha leonedha chi mi aiat intrau in conca sa biada
Terminologia scientifica
sjl
Etimo
ltn.
ligulella
Traduzioni
Francese
instrument de musique à vent sard,
à trois tuyau en roseau et la bouche comme réservoir d’air
Inglese
launedhas (typical reed-pipe of Sardinia)
Spagnolo
instrumento músico de trés tubos típico de Cerdeña
Italiano
spècie di zampógna tìpica sarda
Tedesco
sardische Hirtenflöte.
mamúdu , agt, nm: mamutu,
mumutu Definizione
nau de s'iscuru meda, candho no si biet nudha; iscuru meda, iscurigore
Sinonimi e contrari
mamucu,
mútiu
Frasi
in s'iscuru mumutu un'ómine s'at pérdiu custa note…◊ custu nche intrat in s'iscuru mamutu de s'irménticu
2.
semmus a mumutu a no si biet mancu a irrocare!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
nuit noire,
noir comme dans un four,
noir comme dans la gueule d'un loup
Inglese
pitch dark
Spagnolo
obscuro como boca de lobo
Italiano
bùio pésto
Tedesco
stockdunkel.
píchidu , agt: pícidu,
pídicu,
pídigu,
píghidu,
pígidu,
píjidu,
píxidu Definizione
niedhu che pighe, niedhu meda, bene, parívile, e fintzes lúghidu (e po cussu a bortas nau cun significau de bonu, imbénnidu, cotu, nau de colore càrrigu)/ niedhu píghidu (nau de unu po su tzacu) = arrennegau meda
Sinonimi e contrari
pighidosu,
píghinu,
pigorinu
Frasi
tota píghida est s'aera ◊ sa cusséntzia nostra càmbiat a s'imbesse: prus est píchida e prus sos pilos sunt biancos ◊ nues píghidas ant iscorvuladu bírridos de abba ◊ sont cambiandhe intinu cudhos píghidos pilos issipios
2.
comente at próidu, sas àrbures zughent sa foza bella píghida
Etimo
ltn.
*picidus
Traduzioni
Francese
noir comme de la poix
Inglese
piceus
Spagnolo
píceo
Italiano
pìceo
Tedesco
pechig.
síssa! , avb: sisse!,
sissi! Definizione
foedhu po nàrrere chi ei ma cun prus fortza e mescamente a gente manna o de importu: abbetiandho, arrespondhendho a tzacu, síssidi! / una passada de Sisse!, nosse! = genia de fàere a sa lestra, a aggurgadura, chentza incuru
Sinonimi e contrari
eja,
emmo
| ctr.
nosse
Frasi
- Est aberus ca tuis ses su fillu de Deus? - Sissi, tui dh'as nau! ◊ sissi, su meri! ◊ sissi, aici est, si ti praxit! ◊ sissi, mamma: cumandit!
2.
- No est aici! - Síssidi, aici est!
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
oui,
Monsieur,
eh bien oui,
c'est comme ça
Inglese
yes,
sir
Spagnolo
¡sí señor!
Italiano
sissignóre!
Tedesco
Jawohl!
stantajonàu , agt Definizione
chi est firmu prantau; chi est ora meda castiandho prantau firmu
Sinonimi e contrari
ficadu,
istantarillau,
ritzu
Traduzioni
Francese
planté comme un piquet
Inglese
stock-still
Spagnolo
encandilado
Italiano
impalato
Tedesco
kerzengerade.