aconziminàre , vrb: conziminare Definizione
aconciare, agiustare a sa bona
Sinonimi e contrari
arragnare
Traduzioni
Francese
ajuster tan bien que mal
Inglese
to repair as best one can
Spagnolo
arreglar a la diabla
Italiano
aggiustare alla bèlla mèglio
Tedesco
so gut es geht instandsetzen.
addoluméu! , iscl Definizione
s'iscuru a mie!, cun dannu mannu meu!, mischinu de mimi!
Sinonimi e contrari
addolumannu!,
mischinu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
hélas,
que je suis malheureux!
Inglese
dear me!
Spagnolo
¡ay de mí!
Italiano
ahimè!
Tedesco
weh mir!
agónzu , nm: agunzu,
aunzu Definizione
su chi (e prus de sustàntzia) si papat impare cun su pane, po dh'acumpangiare; sa cosa chi si ponet po cundhire is papares; in cobertantza, cosa chi si giaet a ccn. po ndhe tènnere calecunu praxere a dibbandha
Sinonimi e contrari
armíngiu,
cumpànigu,
incaúngiu
/
connimentu
Frasi
màndhigat a sa sola e a s'acua chivalzu chentza aunzu ◊ a chena bi aiant pulenta chene agonzu
Terminologia scientifica
mng
Traduzioni
Francese
ce que l'on mange avec du pain
Inglese
smething to eat with bread
Spagnolo
companage,
condumio
Italiano
companàtico
Tedesco
Zukost zum Brot.
ancoraschí , cng Sinonimi e contrari
ancus,
belle,
macai
Traduzioni
Francese
quoique,
bien que
Inglese
though
Spagnolo
aunque
Italiano
sebbène,
benchè
Tedesco
obwohl.
ataleschí , cng Definizione
a tales chi… = a manera chi…, a puntu chi…
Frasi
avisant sos fideles ataleschí acudant a crésia ◊ a tales chi viva friscu e sanu ◊ onora a su babbu e a sa mama a tales chi bivas tempus meda ◊ si un'istante iscultaias, a tales chi piús no ti ndhe bantes, ti proao in rejones apagantes
Traduzioni
Francese
de sorte que,
afin que
Inglese
so that
Spagnolo
para que
Italiano
talchè,
affinchè
Tedesco
so daß,
damit.
bàstas , cng: bastis,
bastu 3,
bastus 1 Definizione
foedhu po pònnere o chi ponet una cunditzione: s'imperat cun de e cun chi; candho est cun sa cng. chi e cun su verbu èssere e puntu isclamativu (bastu chi siat!) bolet nàrrere puru chi unu no est tanti seguru o no dhue credet meda a su chi narat o intendhet e abbarrat unu pagu ispantau e fintzes dispràxiu = como siat puru?!… si fit abberu?!…
Sinonimi e contrari
aliali!
Frasi
beni a ti cuai bastis chi ti cuist bèni ◊ bolliat unu piciocu mancai poberitedhu, bastas chi essit iscípiu bolai ◊ bastu chi sias cun àtere, bae, ma no a solu! ◊ apo a partire cras, bastu chi sas cosas no mi andhent a s'imbesse ◊ bastu chi mi nias sa veridade ti perdono!
2.
nachi za est istudiendhe, bastu chi siat! ◊ iscrient chi za sunt sanos, bastus chi siat!
3.
- Sas pudhas mias faghent sos oos e si los mànigant! - Bastu chi siat?! ◊ - A Boredhu che li ant furadu sos porcos! - Bastu chi siat?!
4.
bastus de mi che l'iscutinare li apo nadu chi ei
Traduzioni
Francese
pourvu que,
à condition que
Inglese
provided (that)
Spagnolo
con tal de que
Italiano
purchè
Tedesco
nur… wenn.
bellechí , cng Definizione
belle e chi… cun totu chi… (cun s'indic.)
Sinonimi e contrari
belle
Frasi
de cussa chistione no ndhe bogheint atzola mancu sos avocados, bellechí fint in duos! ◊ bellechí ses mannu, tue no mi binches!
Etimo
itl.
bell'e che
Traduzioni
Francese
bien que,
quelque,
encore que
Inglese
though (even)
Spagnolo
aunque
Italiano
benchè,
sebbène,
quantùnque
Tedesco
obwohl.
ca , cng Definizione
foedhu chi s'impreat po ispiegare su poite de una cosa pentzau siat coment'e una càusa, motivu, o fintzes coment'e un'iscopu; in propositziones chi dipendhent de verbos che a nàrrere, pentzai, crèdere, timire, o àteros, cun su matessi valore dichiarativu de chi 1
Sinonimi e contrari
caite,
poita
/
chi 1
Modi di dire
csn:
ca deo!… (arrispundendi a unu) = "e deo su matessi!", ma nau in parti de su chi at fuedhau a primu e pro nàrriri "e tui a su própiu!"): – tue ses bentranu! – ca deo!… (= tui a su própiu!), – tue ses mandrone! – ca deo!… (= tui a su própiu), – ca tue ses diferente!… (= no ses diferenti própiu nudha): pro torrare s'acusa a chie la faghet si podet nàrrere de css. pessone, e solu comintzendhe sa frase "ca deo!…, ca tue!…, ca isse!…"; ca naras… = atacu, comintzu de unu chistionu tasidu e torradu a leare
Frasi
curro ca tenzo presse ◊ bufo ca tenzo sidi ◊ istat male ca est malàidu ◊ su logu est inciustu ca fut pruendi ◊ callentadí ca est frius! ◊ no bi andhes a messare, ca su sole ti leat sa bellesa! ◊ bae ca za andhat bene goi!
2.
fato goi ca mi ndhe bido menzus ◊ ponimus su ledàmine ca sa terra bundhat de prus ◊ beni a innòi ca bis!
3.
e nanca funt torrendi?! ◊ no intendis ca funt pichiendi? ◊ nara ca bi fia deo, sinono a sa sola no bi l'aias fata! ◊ apo nadu ca ei! ◊ apu nau ca no! ◊ naras ca at a bènnere? ◊ gei nau ca proit!…◊ lampu ca bi ndh'at de zente maca est abberu! ◊ ca narat, gomai, is cosas funt andadas de aici!
4.
alla custus óminis, no fait a chistionai ca luegu ti narant ca ses pidància: balla ca issus!…
5.
– Ma ses bentranu, mih!… – Uhm, balla, ca deo!…
Etimo
ltn.
quia
Traduzioni
Francese
parce que,
car
Inglese
why
Spagnolo
porque,
que
Italiano
perché
Tedesco
denn,
weil.
chi , prn: ci 1 Definizione
prn. relativu in parte de calesiògiat númene mascu o fémina, singulare o plurale, sugetu o cumplementu (su sardu no narat "su/sa cale, is calis, sos/sas cales", si no cun valore de càusa: su cales); coment'e prn. relativu s'impreat meda cun funtzione de avb. de logu in su sensu de inue, aundi, de tempus in su sensu de candho e de àteros cumplementos (fintzes acumpangiau cun pron. pers. po su sensu precisu de su cmpl.); in campidanesu e mesania s'impreat meda cun valore de cng. si po pònnere una cunditzione (e fintzes in prop. de ispédhiu); faet un'avb. in d-unas cantu maneras de nàrrere po inditare un'atzione chi sighit: èssere o istare + bvrb. sing. 2ˆ p. impr + chi ti… + bvrb (1ˆ p. sing. ind. pres.) = èssere o istare a su + bvrb 2ˆ p. impr. + matessi bvrb 2ˆ p. impr.; su/sa + nm. chi est su/sa + matessi nm… = fintzas su/sa… (s'impreat fintzes cun avb: oe chi est oe… = fintzes oe, ancora como)
Sinonimi e contrari
ue,
candho
/
si
Frasi
dàemi sa cosa chi zughes in manu ◊ càstia a su trabballu chi ses fendi! ◊ custu est su contu chi praxit a tui ◊ bi ndhe at chi trampistant negusciendhe runza ◊ nàrami totu sas cosas chi cheres ◊ a carrela acudiat pisedhos chi teniant àteras cosas de contare ◊ sa Sardínnia tenit risorsas chi point èssi postas a fundamentu de indústrias noas ◊ apo arriciu is novas ci mi as mannau ◊ custa no est màchina chi potas cúrrere meda!◊ su ci apo fatu est istàpia una cosa ci est pràcia a totus (C.Argiolas)
2.
sa domo chi isto l'apo comporada ◊ bi aiat unu palatu chi bi fint sas fadas ◊ sa die chi ant fatu a tie no ant fatu àtera cosa si no gravèglios e rosas ◊ fut s'annu chi at niau meda ◊ a candho como chi no at mes'annu apedhat, ite at a èssere a mannu, custu catedhu! ◊ sa dí chi furia gioghendu a mammacua apu agatau custu ◊ in s'annu chi non isciu ci funta duus fradis, unu arricu e s'àteru pòbiru ◊ sa poesia est unu frutu chi li cunfaghet su tempus asciutu (Màsala)◊ aiant postu a béndhere una siendha chi su mere fuit mortu ◊ at tzerriau unu cassadori chi dhi teniat cunfiantza meda (E.Musio)
3.
un'amigu bonu no dhu agatas mancu a perda furriada, chi dhu circas in s'ora de s'abbisúngiu ◊ su meri miu, ci tèngiu fàmini, mi donat pastura ◊ chi boles chi mi chelle, chelladi innanti tue! ◊ como, ci morzo, mi morzo cuntentu ◊ oe nemos andhat a carrixae: bieus ci su mere si decidit a nosi pagae comente si depet! ◊ filla mia, chi si lassasta intrai finas a candu passat s'àcua!
4.
fúrria chi ti fúrrio, e ite no ant imbentadu?! ◊ fint tira chi ti tiro fintzas chi che l'ant segadu ◊ est totaganta die pista chi ti pisto, cun cudhu martedhu! ◊ fit chirca chi ti chirco, fintzas chi l'at àpidu ◊ primu fiast sempri "papa chi est papa" e immoi no mi ndi bolis donai?!
5.
teniat unu difetu chi no papàt atra cosa si no pasta reali
6.
sa fera chi est sa fera candho ofendhet lu fachet pro si difèndhere (G.Piga)
Etimo
ltn.
qui
Traduzioni
Francese
que,
qui
Inglese
what,
which
Spagnolo
que
Italiano
che,
il quale,
la quale,
i quali,
le quali
Tedesco
der,
die,
das,
welcher,
welche,
welches.
chi 1 , cng: ci 2 Definizione
elementu chi s'impreat po unire una propositzione chi dipendhet de un'àtera dichiarativa (verbos che a nàrrere, pentzare, supònnere, e àteros); po fàere un'augúriu, betare unu frastimu o giare unu cumandhu: chi + congiuntivu = ancu!; cng. cun valore causale o finale / comente a nàrrere chi… = itl. cioè; in paragones: prus… (agt.) chi no… (agt.), chi mancu…(+ nm), in prop. de cumparàntzia = itl. piuttosto che; chi naras, chi nades…, chi fia nendhe, chi fis nendhe… = atacu, comintzu de unu chistionu tasidu e torradu a leare
Sinonimi e contrari
ca
Frasi
su preide at pertzetau chi totu sa bidha andhet a sa festa ◊ so nendhe chi apo fatu ◊ apo intesu chi est gai ◊ creo chi nono ◊ naro chi emmo ◊ seu sigura chi dh'iat fatu ◊ chi nades, comare mia, pro bos contare totu, za est abberu chi cussos fint cojendhe! ◊ nos lamentamus chi su tribàgliu est pesosu ◊ mi at rispostu candho chi bi mancaiat forra, candho chi bi mancaiat pannu ◊ boleis ci dhu andi dèu?
2.
chi mi bidant tzegu, gai est! ◊ bénnidu chi sias! ◊ iscupetadu chi siat, isse ebbia! ◊ male chi no paret in logu chi li atachet!
3.
si benis a passai, faimí su sulitu chi mi apu a afaciai ◊ tzerriandedhu chi dh'ollu dèu! ◊ beni chi nonna ti contat unu contu! ◊ cumpàtimi, chi so unu molente! ◊ no cherent a ti amare, chi su mundhu est belosu! ◊ funt circhendi a papai, chi su trabballu ponit fàmini! ◊ a Deus no movedas cuntierra, de Isse no siedas inimigos, chi cumandhat in chelu mare e terra (P.Casu)
4.
a sa moliada de sa frundha intendhimis muidare sa pedra chi de gasi mancu archibbusada (F.Dedola)◊ est arrennegau chi mancu dimónius!◊ chi naras, tandho ndh'est bénnida sa gherra e…
5.
pro sas bidhas fut semper menzus gai chi no nudha (P.Pillonca)◊ si est a cojare mezus oe chi no cras! (Z.A.Cappai)◊ ia a bolli afrontai prus milla austríacus chi no andai acantu de cussu ◊ issa fit addasiada prus chi no atrivida ◊ balit prus su chi si donant cussus custas dis chi no su chi fais tui in d-una poriga de mesis ◊ a vortas si trement prus sos ocros chi no sa manu
Traduzioni
Francese
que
Inglese
that
Spagnolo
que
Italiano
che (cng)
Tedesco
daß.
chiesisíat , prn Definizione
chie (si) siat, css. persona, chie si bògiat chi siat, unu/una bastat chi siat
Sinonimi e contrari
chincoi,
chinechisiat,
chinecoe,
chinisiollat,
siachisiat
/
chie,
chine
Frasi
chiesisiat podet fàghere una cosa goi ◊ chiesisiat chi cherfat intrare, catzachelu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui que ce soit,
n'importe qui
Inglese
anyone
Spagnolo
quienquiera,
cualquiera (que)
Italiano
chicchessìa,
chiùnque
Tedesco
wer auch immer.
chissàghi , avb, iscl Definizione
chissae + chi, chie ischit si…: dhu narant candho no si tenet sa cosa tanti segura, ma si podet nàrrere fintzes in su sensu de inditare una seguresa, arrespondhendho a chie at dubbitau de ccn. cosa
Sinonimi e contrari
acabore,
chissae
Frasi
chissaghi no proat, puru, annuadu comente est! ◊ chissaghi puru cudhu apat nadu própiu gai: ma intantu nois no l'amus intesu
2.
chissaghi siat, puru, como, chi lessas a babbu tou a fàghere irfortzu gai, malàidu coment'est: arguai a tie!
Traduzioni
Francese
peut être que
Inglese
maybe
Spagnolo
puede ser que,
puede que
Italiano
può èssere che… può darsi…
Tedesco
es kann sein,
daß.
cunfigiméntu , nm Definizione
su cundhimentu chi si faet fríere in s'ógiu po unu papare (chibudha, pedrusèmene, àgiu e àteru)
Sinonimi e contrari
fridura,
sufrissu
Frasi
apu fatu su cunfigimentu po su sucuvà
Traduzioni
Francese
hachis à base d'oignons que l'on fait rissoler avec des aromates
Inglese
sauté
Spagnolo
sofrito
Italiano
soffritto
Tedesco
angebratenes Gemüse.
dàchi , cng: addaghi,
daghi,
deghi Definizione
(iscritu fintzas da chi, de chi) candho, si, andhe chi: tenet su valore de inditare su matessi tempus de duas cosas acapiadas apare o chi una sighit de un'àtera o benit apustis
Sinonimi e contrari
candho,
dàgada,
deganno,
sicomente
Frasi
daghi si tatant de abbas niadas s'incantant che isposos e isposas ◊ daghi ghirat babbu tou as a bídere sa surra chi ti daet ◊ daghi essit su sole faghet caentu ◊ ti pentzas de nci torrai deghi ti ant a interrai? ◊ deghi si est acatau ca furint ànimas mortas, su pastore at atacau a cantare ◊ daghi mi paso za benzo a ti chircare, ca como so istracu!
2.
daghi cheres chi mi sea, un'iscuta mi apo a sere ◊ daghi fis ispetendhe a fàghere gai, mi lu depias nàrrere! ◊ no si podet bídere, ma daghi fostè la cheret andhet a subra! ◊ deghi mi pàsiu gei eus a torrai a incumentzai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
depuis que
Inglese
when,
as
Spagnolo
desde que
Italiano
dacchè,
allorchè,
poichè
Tedesco
als,
da.
debotàntis , avb Definizione
de petantis, in su matessi tempus
Sinonimi e contrari
impeltantu,
intere,
intertantu,
paristantu,
pestantu,
sughestantu
Frasi
dèu, debotantis, allomíngiu su fogu ◊ debotantis chi coint is ous s'allueus mesu zigarru
Traduzioni
Francese
tandis que
Inglese
while
Spagnolo
mientras
Italiano
méntre
Tedesco
während.
eàndhe! , iscl Definizione
e + andhe = ite mannu, ite bellu, ite bonu!, ma càstia!…; a bortas fintzes in su sensu de allodhu!, mindhe!
Sinonimi e contrari
andhe!
/
acondhe
Frasi
eandhe amore chi at tentu, a si ndhe fuire dae preíderu pro una fémina! ◊ eandhe dultzura, cussa! ◊ eandhe dannu chi nos ant fatu! ◊ eandhe làstima de zòvanu andhadu male! ◊ eandhe cosa chi as fatu a mi azuare!
2.
eandhe unu de cussos chi irrobbesint a babbu!
Traduzioni
Francese
comme,
que
Inglese
what,
how
Spagnolo
que
Italiano
che (agg.)
Tedesco
was für ein...,
was für eine!.
ghíte , prn, agt Definizione
prn. de cosa e agt. indefiniu in is pregontas
Sinonimi e contrari
ita*
Frasi
ghite ses faghendhe in custu pizu totu ispinas? ◊ bisonzu de truncare su caminare chin ghite sisiat! ◊ s'est frimmau un'ecantu pro si disinnare comente e ghite nàrrere ◊ ghite faches a cust'ala? ◊ ghit'est su malumore?
2.
ghite novas? ◊ e ghite contos li apo a dare a Deu de sa vida chi apo fatu?!
Traduzioni
Francese
quoi? qu'est-ce que ...?
Inglese
what?
Spagnolo
que,
¿qué?
Italiano
che?,
che còsa?
Tedesco
was?.
impeltàntu , avb: impertantu,
impestantu,
ispestantu,
impetantis Definizione
in su matessi tempus chi…
Sinonimi e contrari
imperistantu,
intere,
intertantu,
istepetantis,
paristantu,
pestantu,
sughestantu,
tramente,
trassintru,
trastempus
Frasi
in s'ispestantu nois semus cabulados a bidha ◊ in s'ispestantu sos pisedhos fint gioghendhe
Traduzioni
Francese
pendant que
Inglese
meanwhile (in the)
Spagnolo
mientras
Italiano
méntre,
nel frattèmpo
Tedesco
während,
inzwischen.
incaúngiu , nm: ingaugnu,
ingaúngiu,
ingaunzu Definizione
cosa, mescamente prus de sustàntzia (casu, petza, e àteru), chi si papat impare cun su pane e dhi giaet prus sabore
Sinonimi e contrari
agonzu*,
armíngiu cumpànigu,
gaúngiu
Frasi
si donant su pani sentza de ingaúngiu ◊ in tempus antigu ni pani e ni ingaúngiu ◊ zughiat càriga a ingaunzu ◊ ndhe at furadu unu tzichi però papadu si dh'at a murrúngiu ca no at agatadu s'incaúngiu! ◊ dhi apu bitiu su murzu: pani, ingaúngiu e binu ◊ mi soe iscarésciu ca buxia arrecàpidu e ingaúngiu in sa tasca e non apo mancu papau
Terminologia scientifica
mng
Traduzioni
Francese
ce que l'on mange avec du pain
Inglese
companage
Spagnolo
companage,
condumio
Italiano
companàtico
Tedesco
Zukost zum Brot.
intère , nm, prep: interi,
ínteri,
interis,
íntiri,
intiris,
iteris Definizione
s'ora, su tempus tra duos momentos, tra duos oràrios diferentes: tra, in mesu de… / inter'e mesu de… = in mesu de…, intremesu
Sinonimi e contrari
assunteris,
impeltantu,
interinti,
intertantu,
paristantu,
pestantu,
sughestantu,
tramente,
trassintru,
trastempus
/
inter,
tra
Frasi
lu devias nàrrere in s'intere ◊ in s'interis seus andaus a biri calincun'àtera cosa, po no abarrai abetendi ◊ in s'interis, su fàmini dhi pigàt a iscrafíngiu, poita fiant giai passadas binti cuatru oras sentza tastai nudha ◊ in s'interi chi fit andhendhe a crésia
2.
interis is tessíngius e is arricamus tessiat is sonnus puru
3.
apo apubadu un'iscritura antiga e àteros signales inter'e mesu de molas e cubas
Etimo
ltn.
interim
Traduzioni
Francese
en attendant,
pendant que
Inglese
while,
interim
Spagnolo
mientras tanto
Italiano
frattèmpo,
méntre,
interim
Tedesco
inzwischen,
Interim.