abbacràsta , nf: abbagrasta,
acuagrasta Definizione
s'abba chi portat s'olia e chi, candho est mólia, si ndhe iscèberat e si fúliat po chistire s'ógiu límpiu; s'abba de su giodhu, sa chi s’iscèberat faendho su butiru; nau in cobertantza, cosa de pagu valore, machine
Frasi
pro chirriare bene s'ozu dae s'abbagrasta a sos isportinos lis cheret betadu abba budhindhe
2.
tue in conca bi giughes abbagrasta, bellu meu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
eau restante du procéde de préparation des olives
Inglese
water remnants of olives processing
Spagnolo
oleaza
Italiano
àcqua residuata dalla lavorazióne delle olive
Tedesco
nach der Bearbeitung von Oliven oder Milchprodukten entstandene Flüssigkeit.
abbebberecàda , nf Definizione
su abbebberecare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
égarement
Inglese
rollness
Spagnolo
aturdimiento
Italiano
stralunaménto
Tedesco
das Verdrehen der Augen.
acànta, acànte , avb, prep: acantu,
acranta Definizione
a pagu tretu de unu logu, de unu puntu
Sinonimi e contrari
acultu,
afaca,
afúndhiu,
aproba,
issoru,
oràines
/
apunta
/
acantu 3,
inue
| ctr.
aillargu,
atesu
Modi di dire
csn:
acanta mia, tua, sua, e gai = acurtzu a mie, a tie, a isse; sa domu acanta = sa domo (chi est) acurtzu; gei bolit acanta a… = mancu a paragone a…, est meda menzus de…
Frasi
is bidhas de acanta ◊ fiat acostendimindi acanta coment'e unu serpenti tentadori ◊ deo e tue, solos, in serenu e rassignadu andhare, acantu acantu ambos passamus (F.Sechi)◊ disigiosu ndi seu de ti portai acanta!
2.
baidindi de acanta mia! ◊ sos pastores, candho torrant, ponent sa pinneta acanta tua ◊ mi pòngiu innòi, acanta tua ◊ su pitzinnu curriat a innantis e a segus e poi torraiat acanta de su babbu ◊ deo sola acantu a tie bénnida so che ladra ◊ sas violetas no parent galanas postas acantu de una rosa amena (Cubeddu)◊ portau a tui acanta mia ◊ beni a s’agiudai, acosta acanta nostra!
3.
dh'eis a biri in su logu acanta no iat a depi mai intrai ◊ cussu est unu chi messat acanta no at seminau
4.
cussa picioca at a èssi acranta de cumpriri cun s'istúdiu?! ◊ seo acanta acanta a pèrdere sa passéntzia ◊ est acantu acantu a bènnere ◊ fis acantu a essire unu zigante!
5.
su binu miu mancu acanta dhu bolit a su tuu!
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
près de
Inglese
near
Spagnolo
cerca
Italiano
vicino,
accanto
Tedesco
nahe (Adj.,
Adv.,
Präp.),
in der Nähe.
acollàda , nf: acollara Definizione
su giare un'ispinta, su fàere fortza a cropu o totus impare
Sinonimi e contrari
acirrada,
afracada,
assuprida,
colpu,
imberta,
impédhida,
incollada,
ispinta,
lómpia
Modi di dire
csn:
dhi at donau un'acollada!… = l'at fatu un'assuprida!…; un'a. de àcua = una bufada manna de abba, acirrada
Frasi
s'aradu tichirriaiat a donzi acollada forte de su giuo ◊ at pigau un'acollara in sa vetura e de sa dí at cumentzau a sciolloriai ◊ dhi at donau un'acollada, in s'oru de su mari, e ci dh'at ghetau a s'àcua ◊ toca, mulleri mia, ca est s'úrtima acollada!
2.
torrat a domu, pigat sa cullera e via àteras duas o tres acolladas de cudha cosa
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
poussée occasionnelle
Inglese
push with the shoulder
Spagnolo
empujón
Italiano
spintóne,
spallata
Tedesco
heftiger Stoß,
Stoß mit der Schulter.
acrodhàre , vrb: aggradhare 1,
aggrodhare Definizione
intanare, cuare comente faet su grodhe, su margiane, ibertandho a furare ccn. cosa, abbasciare, su si pònnere abbasciaos coment’e po no si fàere a bíere
Sinonimi e contrari
abbuare,
acuae,
ammacionai,
apatai,
atanai
Frasi
si acrodhaiat in d-un'istrintorzu, betaiat sa sanna de su rú a s'anzone colendhe e che lu tiraiat ◊ si est acrodhadu acurtzu a una mata de chessa a fàghere de bisonzu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se terrer,
être aux aguets
Inglese
to go back to one's den,
to lie in wait
Spagnolo
esconderse,
estar alen acecho
Italiano
rintanarsi,
stare in agguato
Tedesco
sich verkriechen,
auf der Lauer liegen.
acúltu , avb, prep: acúrciu,
acultzu,
acursu,
acúrtziu,
acurtzu Definizione
inditat distàntzia a pagu tretu de chie est foedhandho (o de àtere o àteru chi benit inditau), de cosa o logu chi si portat in remone, e a bortas si ponet coment'e una genia de agt. puru chentza dh'acordare cun àteru; coment'e prep. arrechedit sa prep. de o a; un'impreu distintu si faet cun is agt. possessivos: acurtzu meu, tou, sou e totu deasi = acanta a mimi, a tie, a issu
Sinonimi e contrari
acanta,
afaca,
afúndhiu,
aproba,
oràines
/
cdh. acultu
| ctr.
atesu
Frasi
so sempre potente e duru "sassu" a tales chi si acultzu bei passas, si no istas atentu, ti fragassas! (Sassu)◊ su babbu mal'estidu e mesu iscultzu, sempre in continu motu, mai in pasu, e cun Mastru Giuanne sempre acultzu! ◊ a isse l'ant postu acúrciu a sos parentes
2.
intendho su bentu alinendhe acurtzu meu, a pisinzu ◊ mi ndhe so postu acurtzu tou ◊ si ch'est andhadu acurtzu sou ◊ picat e si sedet acúrtziu issoro
3.
sos festaresos de sas bidhas acurtzu abbojaiant pro tucare totu umpare a sa chéjia foraidha ◊ sos logos acurtzu si podent prammizare menzus
4.
acurtzu a domo bi amus bighinos bonos ◊ acurtzu de ite l'as àpidu?
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
près de
Inglese
near
Spagnolo
cercano
Italiano
vicino
Tedesco
nahe (Adj.,
Adv.,
Präp.),
in der Nähe.
addópiu , nm Definizione
sonu de campanas a mortu, ma fintzes cosa chi si arrepitit / fàghere un'addópiu = sonai un'addópiu, sonare a mortu
Sinonimi e contrari
asséchiu,
lassa 1,
tocu
Frasi
non tocant addópiu e mancu angonia ca ndi sunt arrutas is campanas!
2.
a s'iscúsiu at narau sos berbos e àteros addópios fint sighios ma no s'intendhiat su chi naràt
Terminologia scientifica
sntz
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
glas
Inglese
knell
Spagnolo
doble
Italiano
rintócco fùnebre
Tedesco
Klang der Totenglocken.
afínu , nm Definizione
genia de fàmene, de apititu forte, ma fintzes una genia de suferéntzia de s'ànimu, pistighíngiu, pentzamentu
Sinonimi e contrari
afinamentu,
fàmene,
francusina,
isaminamentu,
issilicamentu,
sfinighimentu
/
angultia,
annógiu,
congòscia
Frasi
m'intendu afinu: pigheus unu buconi! ◊ pràngius de lissa e anguidha arrustia chi solu a nci pensai benit s'afinu! (L.Cocco)◊ s'ora est intardendisí e cumentzaus a tenni afinu ◊ si fuiant cun s'afinu in su gúturu
2.
un'afinu, unu prantu benit de tantu in tantu ◊ intzandus totu s'afinu si tramudat in d-unu gosu ◊ est in afinu prangendi su maridu mortu ◊ sas féminas biviant in poesia finas sos afinos de fitianu (P.Tzilla)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
langueur
Inglese
languor
Spagnolo
apetito
Italiano
languóre
Tedesco
Schwäche,
Gefühl der Leere im Magen.
agràriu , agt, nm Definizione
de s'agrària, chi pertocat is trebballos de su sartu; istudiau chi connoschet is chistiones chi pertocant is produtziones de sa terra
Traduzioni
Francese
agricole
Inglese
agricultural
Spagnolo
agrario
Italiano
agràrio
Tedesco
landwirtschaftlich,
Doktor der Landwirtschaft.
ammacionài , vrb: ammascionai,
ammatzonare,
matzonare Definizione
istare o pònnere cicios o crocaos coment’e allorigaos; su si pònnere che a su margiane (matzone), cuare, fàere che a su matzone
Sinonimi e contrari
aciunciulire,
acoconare,
acuculiare,
aculigionai,
acuculiedhare,
arruntzai
/
abbuare,
acuae,
acrodhare,
intanae,
istichire
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être aux aguets
Inglese
to lie in wait
Spagnolo
acechar
Italiano
stare in agguato
Tedesco
auf der Lauer liegen.
ammamizàre , vrb: ammammizare Definizione
nau de animales e de gente, andhare, acortzire a sa mama, cricare sa mama po amparu; istare o èssere atacaos meda a sa mama
Sinonimi e contrari
ammammaritzare
Frasi
cussos crabitos si sunt ammamizados
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se réfugier dans les bras de sa mère
Inglese
to shelter by one's own mother
Spagnolo
enmadrarse
Italiano
rifugiarsi prèsso la madre,
èssere mólto attaccato alla madre
Tedesco
sehr an der Mutter hängen.
ammammaritzàdu , pps, agt Definizione
de ammammaritzare; nau de ccn., chi est tropu atacau a sa mama
Sinonimi e contrari
cdh. ammammariciatu
Traduzioni
Francese
qui est dans les jupes de sa mère
Inglese
mummy's boy
Spagnolo
madrero
Italiano
mammóne
Tedesco
sehr an der Mutter hängend.
apròba , avb, prep: aprobe,
aprobi,
apróbiu,
aprope,
aprova,
aprove,
proba Definizione
a pagu tretu, a pagu tempus, nau fintzes in su sensu de andhare bene a fàere ccn. cosa / gei est apróbiu!… = ch'est atesu meda
Sinonimi e contrari
acanta,
acultu,
afaca
| ctr.
atesu
Frasi
so essindhe ma no mi benit aprove a colare a sa Comuna ◊ si mi benit aprove lu tenzo! ◊ aproba est su Giudítziu universale: ma sos umanos vivent in delíriu e parent in continu carrasciale (P.Casu)◊ su fizu est aprova a recuire ◊ ge est a pinnicu e apróbiu cussu logu!…
2.
che istat aprobe a Castedhu ◊ aprope a sa bidha bi at unu nurache ◊ sa barca fit aproba a che afundhare ◊ sunt aprobe a betare sa bòvida ◊ ch'est mesanote colada, aprove a sa una ◊ su Segnore est aprove de chie lu chircat
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tout près,
près de
Inglese
near
Spagnolo
cerca
Italiano
vicino
Tedesco
in der Nähe,
neben.
assamodàre , vrb: assemodare Definizione
bestire a sa moda, bene
Sinonimi e contrari
allaputzai,
allepuritzare
2.
est una giòvana assemodada
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
pomponner,
parer
Inglese
to make fit tightly
Spagnolo
vestir a la moda,
acicalar
Italiano
vestire secóndo la mòda,
attillare
Tedesco
nach der Mode anziehen.
befàna , nf Definizione
genia de personàgiu pentzau che una fémina bècia chi batit is donos a is piciochedhos su note de su chimbe abbreschendho a su ses de ghennàrgiu
Sinonimi e contrari
marragoti
Frasi
a sa befana dhue crent su fedu ma no is mannos ◊ mai befana in faci apu biu, ma dh'ia a bolli biri e fuedhai (F.Pischedda)◊ is pagus bortas chi nci atafàt a sa crapita giusta, sa befana lassàt adítziu adítziu duas figus sicadas
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
"befana"
Inglese
epiphany,
ugly woman
Spagnolo
"Los Reyes" (Magos)
Italiano
befana
Tedesco
Befana,
alte,
gerechte Hexe,
die,
nach der italienischen Volksüberlieferung.
butàliga , nf: butàrica,
butàriga Definizione
is oos de sa lissa (su cévulu) sicaos e salios; in cobertantza, is butones de su mascu
Sinonimi e contrari
cdh. butàraga
Frasi
apu pigau unu gèvulu mannu, ca portat butàriga, e dh'apu fata e bella puru!
2.
ma càstia cussu isbregungiu ammostendi is butàrigas!…
Etimo
itl.
bottarica
Traduzioni
Francese
boutargue,
poutargue
Inglese
botargo
Spagnolo
cecina de huevos de pescado
Italiano
bottarga
Tedesco
Kaviar der Meeräsche.
carregàrre , avb Definizione
atacau, própriu tocandhosi carre cun carre
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
au contact du corps
Inglese
on contact with the skin
Spagnolo
piel contra piel
Italiano
a contatto con la pèlle
Tedesco
dicht an der Haut.
chi , prn: ci 1 Definizione
prn. relativu in parte de calesiògiat númene mascu o fémina, singulare o plurale, sugetu o cumplementu (su sardu no narat "su/sa cale, is calis, sos/sas cales", si no cun valore de càusa: su cales); coment'e prn. relativu s'impreat meda cun funtzione de avb. de logu in su sensu de inue, aundi, de tempus in su sensu de candho e de àteros cumplementos (fintzes acumpangiau cun pron. pers. po su sensu precisu de su cmpl.); in campidanesu e mesania s'impreat meda cun valore de cng. si po pònnere una cunditzione (e fintzes in prop. de ispédhiu); faet un'avb. in d-unas cantu maneras de nàrrere po inditare un'atzione chi sighit: èssere o istare + bvrb. sing. 2ˆ p. impr + chi ti… + bvrb (1ˆ p. sing. ind. pres.) = èssere o istare a su + bvrb 2ˆ p. impr. + matessi bvrb 2ˆ p. impr.; su/sa + nm. chi est su/sa + matessi nm… = fintzas su/sa… (s'impreat fintzes cun avb: oe chi est oe… = fintzes oe, ancora como)
Sinonimi e contrari
ue,
candho
/
si
Frasi
dàemi sa cosa chi zughes in manu ◊ càstia a su trabballu chi ses fendi! ◊ custu est su contu chi praxit a tui ◊ bi ndhe at chi trampistant negusciendhe runza ◊ nàrami totu sas cosas chi cheres ◊ a carrela acudiat pisedhos chi teniant àteras cosas de contare ◊ sa Sardínnia tenit risorsas chi point èssi postas a fundamentu de indústrias noas ◊ apo arriciu is novas ci mi as mannau ◊ custa no est màchina chi potas cúrrere meda!◊ su ci apo fatu est istàpia una cosa ci est pràcia a totus (C.Argiolas)
2.
sa domo chi isto l'apo comporada ◊ bi aiat unu palatu chi bi fint sas fadas ◊ sa die chi ant fatu a tie no ant fatu àtera cosa si no gravèglios e rosas ◊ fut s'annu chi at niau meda ◊ a candho como chi no at mes'annu apedhat, ite at a èssere a mannu, custu catedhu! ◊ sa dí chi furia gioghendu a mammacua apu agatau custu ◊ in s'annu chi non isciu ci funta duus fradis, unu arricu e s'àteru pòbiru ◊ sa poesia est unu frutu chi li cunfaghet su tempus asciutu (Màsala)◊ aiant postu a béndhere una siendha chi su mere fuit mortu ◊ at tzerriau unu cassadori chi dhi teniat cunfiantza meda (E.Musio)
3.
un'amigu bonu no dhu agatas mancu a perda furriada, chi dhu circas in s'ora de s'abbisúngiu ◊ su meri miu, ci tèngiu fàmini, mi donat pastura ◊ chi boles chi mi chelle, chelladi innanti tue! ◊ como, ci morzo, mi morzo cuntentu ◊ oe nemos andhat a carrixae: bieus ci su mere si decidit a nosi pagae comente si depet! ◊ filla mia, chi si lassasta intrai finas a candu passat s'àcua!
4.
fúrria chi ti fúrrio, e ite no ant imbentadu?! ◊ fint tira chi ti tiro fintzas chi che l'ant segadu ◊ est totaganta die pista chi ti pisto, cun cudhu martedhu! ◊ fit chirca chi ti chirco, fintzas chi l'at àpidu ◊ primu fiast sempri "papa chi est papa" e immoi no mi ndi bolis donai?!
5.
teniat unu difetu chi no papàt atra cosa si no pasta reali
6.
sa fera chi est sa fera candho ofendhet lu fachet pro si difèndhere (G.Piga)
Etimo
ltn.
qui
Traduzioni
Francese
que,
qui
Inglese
what,
which
Spagnolo
que
Italiano
che,
il quale,
la quale,
i quali,
le quali
Tedesco
der,
die,
das,
welcher,
welche,
welches.
ciarizàre , vrb: crarizare Definizione
castiare de unu tretu artu, de ue si podet bíere craru su logu totu a inghíriu o ccn. cosa chi si est cricandho / crarizaresila = abarrai castiendi bèni
Sinonimi e contrari
aciarizare,
disocrare,
isperare 1,
palmizare
Frasi
dae inoghe za faghet, mih, a crarizare, artu comente est! ◊ so crarizendhe a bídere si poto sebertare su bestiàmine meu in cussas costas
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
scruter loin
Inglese
to scan far-off
Spagnolo
escrudriñar
Italiano
scrutare lontano
Tedesco
in der Ferne beobachten.
cimixèdha , nf Definizione
sa punta modhe de sa linna, de is matas
Sinonimi e contrari
chima,
coma,
coramedhu
Terminologia scientifica
rbr
Traduzioni
Francese
partie tendre des arbres
Inglese
soft part (of a tree)
Spagnolo
cogollo
Italiano
tenerume delle piante
Tedesco
weicher Teil der Pflanzen.