abbíte , avb: addite,
agghite,
aita,
aite,
aiteu Definizione
a ite, pro ite (iscopu, càusa): prus che àteru si narat domandhandho, ma fintzes candho si bolet nàrrere cun fortza (o tzacu) chi una cosa est totu in debbadas / aitemilu/la/los/las, aitedilu, aitennollu? = ita mi ndi fatzu, ita ti ndi fais, ita si ndi feus?
Sinonimi e contrari
eaite?,
poita?
Frasi
aite no andhas, como chi est ora? ◊ addite mi cherias, chi mi as cramadu?
2.
addite ti miro in su retratu, candho ses morta?! ◊ addite piras, melas, e pro chie, riservades su dulche frutu?! ◊ míseru naschimentu: e abbite su póberu in su mundhu?! ◊ abbite torrades su calche a s'àinu?! ◊ ohi… aite cumpresu m'as?!…◊ e addite tiat èssere a samunare sa conca a s'àinu! ◊ aite a b'istúdiat, cussu? nudha!
3.
aitesilas, sas armas, si no pro las impreare? ◊ aitebbolla custa cosa totu andhada male?!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
pourquoi,
à quoi bon?
Inglese
why?
Spagnolo
por qué
Italiano
perchè (a che scòpo)
Tedesco
warum.
abbizàghe , agt Definizione
chi istat abbillu, chi si acatat de totu
Sinonimi e contrari
abbizósicu,
abixanti
Frasi
fit un'ómine abbizaghe e inzeniosu chi podiat agghejare e disatinare ispantamundhos e carravàulas, bentureris e malintragnados (T.Pinna)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui s'aperçoit de toute chose
Inglese
weary person ??
Spagnolo
perspicaz
Italiano
che si accorge facilménte di tutto
Tedesco
umsichtig.
afaltàdu , pps, agt: afaltatu,
afaltau,
afartadu,
afartau,
afratadu,
afratau Definizione
de afaltare; unu est afaltau candho, si dh'ant brigau o nau cosa (o ischit de àere fatu cosa chi no andhat bene), cumprendhet e ammitit de tènnere crupa mancai chentza dhu nàrrere, citiu, a ogos a terra, sériu, si sapit in farta; fintzes chi sentit coment'e bregúngia, duritu; a logos, bisongiosu, chi tenet bisóngiu, dhi faet farta calecuna cosa
Sinonimi e contrari
afusau,
ammurtinau,
assudhidu,
fartadu,
frajau,
ilfartadu,
mancantzosu
/
suxetzionosu
Frasi
comenti dh'apu castiau est abarrau afartau, ca gei dhu scit cussu puru chi no andat bèni su chi at fatu! ◊ est afartau che cani in crésia! ◊ si mi agatu afartau mi cunfundu
Traduzioni
Francese
troublé,
contrit
Inglese
troubled
Spagnolo
con mala conciencia,
sucia
Italiano
turbato,
che si sa in cólpa,
compunto
Tedesco
betroffen,
sich schuldig fühlend.
aggrillàu , agt Definizione
nau de ccn., chi portat bibbigorrus, ideas istrambecas in conca
Sinonimi e contrari
acascabellau,
dengosu,
schinitzosu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui est plein de lubies
Inglese
to be full of whims
Spagnolo
soliviantado
Italiano
che ha grilli per la tèsta
Tedesco
wer Grillen im Kopf hat.
ammantadórzu, ammantadróxu , nm: ammuntadorzu Definizione
totu su chi serbit po ammontare, mescamente in su letu: ammantadorzu est fintzes sa de duas partes de unu mutetu
Sinonimi e contrari
ammontu,
ammuntolzu,
assacarru,
carralzamenta,
carrarzura,
cobertógliu,
coguzu,
cubutóngiu,
cucutzura,
cugutzadorza,
incarralzu
/
torrada
Frasi
àtzia is ammantadroxus e làssami biri sa brentixedha po biri ita tenis! ◊ addaghi si corcat, sas nues li faghent de ammuntadorzu
Terminologia scientifica
ts
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tout ce qui sert à couvrir
Inglese
covering
Spagnolo
mantas
Italiano
tutto ciò che serve per coprirsi,
le copèrte del lètto
Tedesco
Decken.
ammeschinàu , agt: ammischinau Definizione
chi si ammischinat; chi dhue at de ndhe tènnere làstima
Frasi
"Tocamí, teni piedadi!" tzerriàt unu a totu boxi, ammeschinau
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
minable
Inglese
who moves to pity
Spagnolo
que mueve a piedad
Italiano
che muove a pietà
Tedesco
wer Mitleid erregt.
ammóntu , nm: ammuntu Definizione
su ammontare; calesiògiat cosa chi serbit po carragiare, a bestire / cotzare sos ammuntos in su letu = pinnigare sos oros a parte de fora, a s'ala de cabita
Sinonimi e contrari
afiagnu,
ammantu,
assacarru,
carrarzura,
coguzu,
cucutzura,
cugutzadorza
Frasi
a su piciochedhu ndhe dhi leat is ammontos po ndhe dhu fàere pesare! ◊ si est imboligau menzus in sos ammuntos e torrau a ormire ◊ a Cristos l'ant postu in sa rughe sen'ammuntu ◊ falaiat su lentore e deo sen'ammuntu! ◊ sa pinneta giughiat s'ammuntu de fenu e sida
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
couverture,
tout ce qui sert à couvrir
Inglese
everything useful to cover
Spagnolo
ropa
Italiano
tutto ciò che serve per coprire,
vestiàrio
Tedesco
Kleiderbestand.
àndhe! , iscl: anne! Definizione
foedhu chi narant unu pagu a ispantu, a meravíglia, a disígiu in su sensu de ite bellu!, ita bonu!, ite mannu!, ma càstia!… (in cobertantza, fintzes su contràriu, nau cun dispraxere)
Sinonimi e contrari
eandhe!,
ita
Frasi
andhe presse chi tenes: aiseta! ◊ de tanta fide - e anne! - che sezis essida a s'oru pro no mi cherrer basare! ◊ andhe pedra ’e tocu sa chi ses! ◊ andh'e mammorcu chi sezis! ◊ andhe si m'istimat issa puru!…◊ andhe fortuna sa chi at tentu, a bínchere totu cussos milliones! ◊ andhe molinu, su tuo! ◊ tempos bellos abberu: andhe, si cussos tempos torraiant! (Chighine)
Traduzioni
Francese
quel,
quelle (exclam.)
Inglese
how nice
Spagnolo
¡anda!
Italiano
che!,
che bèllo!
Tedesco
da.
atraghéntu , nm: atreghentu,
atrighentu,
treghentu Definizione
arrumóriu, carraxu, avolotu mannu de boghes, tzérrios e sonos, fintzes timoria manna meda
Sinonimi e contrari
abbolotu,
biuldu,
carralzu,
chimentu,
irburbutzu,
tremutu
/
cdh. strallatu
Frasi
in su tzilleri est finidu s'atreghentu, si sunt totu ritirados ◊ su tronu faghet atreghentu ◊ avita a sos minores s'atreghentu! ◊ bos giambet in discansu dogni atreghentu! ◊ intendhes s'atreghentu e istruendu, sos istragos de pérfidas ischeras? (P.Casu)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
vacarme,
tumulte
Inglese
dismaying uproar
Spagnolo
alboroto,
susto
Italiano
frastuòno che sgomenta,
strèpito
Tedesco
Getöse,
Lärm.
benemíndhe!, benemíndi! , iscl, avb: benimindi,
beniminne Definizione
(fintzas b. de…) bene + mi + ndhe: foedhu po nàrrere chi una cosa a ccn. dhi est andhada bene meda, chi unu est cuntentu o si ndhe cuntentat o chi dhue at de si ndhe cuntentare, chi una cosa est bella de abberu, ma s'impreat fintzes cun idea de paragone e coment'e avb. in su sensu de meda, bene meda (a bortas cun ironia, po nàrrere chi àtera cosa est méngius)
Sinonimi e contrari
ebbenemindhe
Frasi
benemindi prexu! benemindi festa! ◊ benimindi s'arrori, su dannu, sa festa, ecc.◊ beniminne de cadhu: ti siat po salude!
2.
in bidha s'istat bene: e benemindhe tzitade!…
3.
s'arriu est calendi benemindi ◊ ti apu bistu iscriendi cosa e sudendidí benimindi (F.Carlini)◊ est pascendu a fura benimindi! (T.Dei)
4.
s'istima de sa mama est menzus: e benemindhe amores de isposa!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qu'il est beau!
Inglese
how fine!
Spagnolo
qué bien
Italiano
che bèllo!
Tedesco
wie schön!,
sehr gut!
cabidiànu , agt: cabudianu Definizione
chi benit o andhat prus a innanti de un'àteru, de un'àtera cosa, chi est in primu pupa; nau de frutuàriu, chi benit o lompet a presse, lompet cabudàrgiu / màsciu cabidianu, berbeghe cabidiana = mascu, brebei de ghia
Sinonimi e contrari
cabidraxu,
premediu
| ctr.
regadiu,
coàinu
Frasi
sos tronos sunt cabidianos de sos lampos
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
précédent,
chef de file
Inglese
previous,
leader
Spagnolo
batidor,
que precede,
primero de una fila
Italiano
guidaiòlo,
precedènte,
che precede,
capofila
Tedesco
Leit…,
vorige,
erste,
Erste.
cadredhòne , agt Definizione
chi dhu tenet a vítziu a cadredhare
Sinonimi e contrari
cadredhosu
Terminologia scientifica
ntl
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
impatient
Inglese
craving person
Spagnolo
agitado,
inquieto
Italiano
che ha il vìzio di smaniare
Tedesco
erregt.
cadredhósu , agt Definizione
chi de naturale costumat a cadredhare, chi no tenet passiéntzia
Sinonimi e contrari
cadramissosu,
cadredhone,
latranghigultzu
Frasi
sa crapita si est posta a cúrrere, cadredhosa, e nch'est sadhida a intro de un'àtera tanca ◊ unu de sos frades fuit ideosu, fogaritzu, cadredhosu e presumidu
Terminologia scientifica
ntl
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
impatient,
nerveux
Inglese
eager
Spagnolo
impaciente
Italiano
impaziènte,
che ha il vìzio di smaniare
Tedesco
ungeduldig,
aufgeregt.
calchidadítu , agt Definizione
nau de un'animale, chi costumat a giare craches
Sinonimi e contrari
carchidadore,
carchidajolu,
cumeradore
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui a l'habitude de ruer
Inglese
kicking
Spagnolo
coceador
Italiano
che tira calci
Tedesco
ausschlagend.
campadítu, campadítzu , agt Definizione
chi si dha campat, chi no istat bene meda ma mancu male
Sinonimi e contrari
campadore,
campadógiu,
campajolu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui vivote
Inglese
who is able to make ends meet
Spagnolo
quien va tirando
Italiano
che riesce a vívere,
a campare
Tedesco
sich durchs Leben schlagen.
càntaru , nm Definizione
vena de abba chi essit in artu e orruet a ispéndhula, in logu de orroca, de costa; cannedha o tubbighedhu de abba in is funtanellas (grifone púbblicu)
Sinonimi e contrari
spéndula
/
cona 1,
grifone 1
Frasi
tres càntaros giughiat sa funtana: como sunt totos tres iscannedhados ◊ s'abba fit falendhe dae sa roca in d-unu cantaredhu ◊ at postu sa broca a prenare suta de su càntaru ◊ sas feras current a su càntaru a si abbare ◊ de càntaros in sas carrelas bi ndh'at caligunu pro bellesa
2.
zuchet una boche crara che de abba de càntaru a denote ◊ ballendhe li falaiat su suore a càntaru!
Etimo
ltn.
cantharus
Traduzioni
Francese
eau de roche
Inglese
spring of water falling from the top
Spagnolo
manantial
Italiano
véna d'àcqua che cade dall'alto
Tedesco
hinunterfallende Wasserader.
carchidajólu , agt Definizione
nau de un'animale, chi acostumat a giare craches
Sinonimi e contrari
carchidadore,
cumeradore
Frasi
cussu poledhu est carchidajolu: no fachet a ndhe li colare acurtzu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui rue
Inglese
kicking
Spagnolo
coceador
Italiano
che tira calci
Tedesco
tretend.
carramatzími, carramatzímini , nm Definizione
cosa chi leat logu e giaet istrobbu in debbadas, mescamente trastos o cosas bècias chi no serbint
Sinonimi e contrari
baldulete,
bascaràmene,
bimbiria,
cadógiu,
carramacina,
imbaratzu,
istivuzu,
istrèpete,
istrepu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fourbi
Inglese
trinket
Spagnolo
bártulos
Italiano
carabàttola,
oggètti che ingombrano
Tedesco
Plunder.
chi , prn: ci 1 Definizione
prn. relativu in parte de calesiògiat númene mascu o fémina, singulare o plurale, sugetu o cumplementu (su sardu no narat "su/sa cale, is calis, sos/sas cales", si no cun valore de càusa: su cales); coment'e prn. relativu s'impreat meda cun funtzione de avb. de logu in su sensu de inue, aundi, de tempus in su sensu de candho e de àteros cumplementos (fintzes acumpangiau cun pron. pers. po su sensu precisu de su cmpl.); in campidanesu e mesania s'impreat meda cun valore de cng. si po pònnere una cunditzione (e fintzes in prop. de ispédhiu); faet un'avb. in d-unas cantu maneras de nàrrere po inditare un'atzione chi sighit: èssere o istare + bvrb. sing. 2ˆ p. impr + chi ti… + bvrb (1ˆ p. sing. ind. pres.) = èssere o istare a su + bvrb 2ˆ p. impr. + matessi bvrb 2ˆ p. impr.; su/sa + nm. chi est su/sa + matessi nm… = fintzas su/sa… (s'impreat fintzes cun avb: oe chi est oe… = fintzes oe, ancora como)
Sinonimi e contrari
ue,
candho
/
si
Frasi
dàemi sa cosa chi zughes in manu ◊ càstia a su trabballu chi ses fendi! ◊ custu est su contu chi praxit a tui ◊ bi ndhe at chi trampistant negusciendhe runza ◊ nàrami totu sas cosas chi cheres ◊ a carrela acudiat pisedhos chi teniant àteras cosas de contare ◊ sa Sardínnia tenit risorsas chi point èssi postas a fundamentu de indústrias noas ◊ apo arriciu is novas ci mi as mannau ◊ custa no est màchina chi potas cúrrere meda!◊ su ci apo fatu est istàpia una cosa ci est pràcia a totus (C.Argiolas)
2.
sa domo chi isto l'apo comporada ◊ bi aiat unu palatu chi bi fint sas fadas ◊ sa die chi ant fatu a tie no ant fatu àtera cosa si no gravèglios e rosas ◊ fut s'annu chi at niau meda ◊ a candho como chi no at mes'annu apedhat, ite at a èssere a mannu, custu catedhu! ◊ sa dí chi furia gioghendu a mammacua apu agatau custu ◊ in s'annu chi non isciu ci funta duus fradis, unu arricu e s'àteru pòbiru ◊ sa poesia est unu frutu chi li cunfaghet su tempus asciutu (Màsala)◊ aiant postu a béndhere una siendha chi su mere fuit mortu ◊ at tzerriau unu cassadori chi dhi teniat cunfiantza meda (E.Musio)
3.
un'amigu bonu no dhu agatas mancu a perda furriada, chi dhu circas in s'ora de s'abbisúngiu ◊ su meri miu, ci tèngiu fàmini, mi donat pastura ◊ chi boles chi mi chelle, chelladi innanti tue! ◊ como, ci morzo, mi morzo cuntentu ◊ oe nemos andhat a carrixae: bieus ci su mere si decidit a nosi pagae comente si depet! ◊ filla mia, chi si lassasta intrai finas a candu passat s'àcua!
4.
fúrria chi ti fúrrio, e ite no ant imbentadu?! ◊ fint tira chi ti tiro fintzas chi che l'ant segadu ◊ est totaganta die pista chi ti pisto, cun cudhu martedhu! ◊ fit chirca chi ti chirco, fintzas chi l'at àpidu ◊ primu fiast sempri "papa chi est papa" e immoi no mi ndi bolis donai?!
5.
teniat unu difetu chi no papàt atra cosa si no pasta reali
6.
sa fera chi est sa fera candho ofendhet lu fachet pro si difèndhere (G.Piga)
Etimo
ltn.
qui
Traduzioni
Francese
que,
qui
Inglese
what,
which
Spagnolo
que
Italiano
che,
il quale,
la quale,
i quali,
le quali
Tedesco
der,
die,
das,
welcher,
welche,
welches.
chi 1 , cng: ci 2 Definizione
elementu chi s'impreat po unire una propositzione chi dipendhet de un'àtera dichiarativa (verbos che a nàrrere, pentzare, supònnere, e àteros); po fàere un'augúriu, betare unu frastimu o giare unu cumandhu: chi + congiuntivu = ancu!; cng. cun valore causale o finale / comente a nàrrere chi… = itl. cioè; in paragones: prus… (agt.) chi no… (agt.), chi mancu…(+ nm), in prop. de cumparàntzia = itl. piuttosto che; chi naras, chi nades…, chi fia nendhe, chi fis nendhe… = atacu, comintzu de unu chistionu tasidu e torradu a leare
Sinonimi e contrari
ca
Frasi
su preide at pertzetau chi totu sa bidha andhet a sa festa ◊ so nendhe chi apo fatu ◊ apo intesu chi est gai ◊ creo chi nono ◊ naro chi emmo ◊ seu sigura chi dh'iat fatu ◊ chi nades, comare mia, pro bos contare totu, za est abberu chi cussos fint cojendhe! ◊ nos lamentamus chi su tribàgliu est pesosu ◊ mi at rispostu candho chi bi mancaiat forra, candho chi bi mancaiat pannu ◊ boleis ci dhu andi dèu?
2.
chi mi bidant tzegu, gai est! ◊ bénnidu chi sias! ◊ iscupetadu chi siat, isse ebbia! ◊ male chi no paret in logu chi li atachet!
3.
si benis a passai, faimí su sulitu chi mi apu a afaciai ◊ tzerriandedhu chi dh'ollu dèu! ◊ beni chi nonna ti contat unu contu! ◊ cumpàtimi, chi so unu molente! ◊ no cherent a ti amare, chi su mundhu est belosu! ◊ funt circhendi a papai, chi su trabballu ponit fàmini! ◊ a Deus no movedas cuntierra, de Isse no siedas inimigos, chi cumandhat in chelu mare e terra (P.Casu)
4.
a sa moliada de sa frundha intendhimis muidare sa pedra chi de gasi mancu archibbusada (F.Dedola)◊ est arrennegau chi mancu dimónius!◊ chi naras, tandho ndh'est bénnida sa gherra e…
5.
pro sas bidhas fut semper menzus gai chi no nudha (P.Pillonca)◊ si est a cojare mezus oe chi no cras! (Z.A.Cappai)◊ ia a bolli afrontai prus milla austríacus chi no andai acantu de cussu ◊ issa fit addasiada prus chi no atrivida ◊ balit prus su chi si donant cussus custas dis chi no su chi fais tui in d-una poriga de mesis ◊ a vortas si trement prus sos ocros chi no sa manu
Traduzioni
Francese
que
Inglese
that
Spagnolo
que
Italiano
che (cng)
Tedesco
daß.