finisamènti , avb Definizione
apustis de tanti, a fine e a candho (ge fut ora!)
Frasi
unu cuncordu de pópulu finisamenti uniu (A.Cannas)
Traduzioni
Francese
finalement,
enfin
Inglese
finally
Spagnolo
por fin,
finalmente
Italiano
finalménte
Tedesco
schließlich,
endlich.
indoloriméntu , nm Definizione
su indoloriri, dolore chi si sentit a sa carena, a un'arremu, po calecunu isfortzu
Sinonimi e contrari
addoliadura,
cancaratzoni,
dólima
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
courbature,
engourdissement
Inglese
soreness
Spagnolo
dolor producido por un esfuerzo
Italiano
indolenziménto
Tedesco
Gefühllosigkeit.
intermésu 1 , prep, avb, nm: intramesu,
intremesu Definizione
intro de mesu, in mesu: in mesu de…, intro de… (nau fintzes cun su significau de tempus)/ intremes'e dí = intro ’e die
Sinonimi e contrari
tramesu
Frasi
intremesu de is matas intendia boxis ◊ intramesu de sas boghes de su bentu su frúsciu e su lamentu su macu solitàriu! (S.Baldino)◊ intremesu de sa terra mia passaiat sa ferrovia ◊ su Cristos est nàschidu intermesu de duos animales ◊ narat tantis pregadorias intremesu de dí ◊ mi at telefonau intremesu de cida
2.
a s'istúmbidu de sa múida sa tzega cumprendhet si bi at zente o cosa intramesu
Traduzioni
Francese
parmi,
entre
Inglese
between,
among
Spagnolo
por medio
Italiano
frammèzzo
Tedesco
zwischen,
dazwischen.
irfrissuràre , vrb: isfressurare,
isfrisciurai,
isfrissurare,
sfrisciurai Definizione
bogare, segare sa frisciura de sa bentre de unu pegus pangau; in cobertantza e nau de gente, fàere css. cosa o ifortzu mannu po un'iscopu, po agiudare a unu
Sinonimi e contrari
irmatare
/
matanare,
ischissimignare,
smerai
2.
su tzeracu totu sa die si fachiat a cantos irfrissurànnesi a travàgliu cràtiu ◊ si sunt isfressurados fatendhe inchinos a noranta grados! ◊ apas pascéntzia: no t'isfrissures! ◊ unu tempus sa laorera fit totu a fortza de bratzos, a s'isfrissura isfrissura cun sos boes
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se mettre en quattre pour qqn.
Inglese
to leave no stone unturned
Spagnolo
echar los hígados,
desvivirse por
Italiano
farsi in quattro per qlc. o qls.
Tedesco
sich vierteilen.
màlturu , nm, agt: màrtiru,
màrture,
màrturi,
màrturu Definizione
chie pommore de una fide, de un'ideale afrontat css. sacrifíciu, fintzes de dhue pònnere sa vida; malàidu a meda e tempus meda, malàidu chi no sanat (e mescamente chi dhi at calau paràlisi)
Sinonimi e contrari
màrtire,
martúgliu
/
ammarturau,
antzuladu,
tuglidu
2.
timu chi mi tochit a passai sa vida màturu, crocau in su letu ◊ Gesús andàt predichendu s'Evangéliu e sanendu is malàidus e is màrtirus (Ev)◊ in cussos ispidales a si ndh'intendhet boghes de màrtures!…◊ cussa fémina fiat màrtura in su letu
Etimo
ltn.
martyr
Traduzioni
Francese
martyr,
affaibli,
aveuli
Inglese
martyr,
physically enervated,
chronically sick
Spagnolo
mártir,
afectado por una dolencia
Italiano
màrtire,
infiacchito fisicaménte,
malato crònico
Tedesco
Märtyrer,
entkräftet,
chronischer Kranker.
mangiànu , nm, nf, avb: manzana,
manzanu,
megnanu,
mengianu,
menzanu,
mignanu,
mingianu Definizione
sa primu parte de una die, de s'abbréschia fintzes a mesudie; nau a solu, s'incràs mengianu, su mengianu apustis de sa die presente / min. manzanedhu, mangianedhu (e fintzes mengianedhedhu)= a primu manzanu, a manzanu ancora chito (ma, segundhu comente si narat, fintzas manzanu malu); su manzanu balet fintzas cussu manzanu; s'incràs m. = su mengianu de sa die apustis de una calesiògiat die
Sinonimi e contrari
| ctr.
deice,
sero
Frasi
su mengianu sa mama ndhe pesat is piciochedhos dea su letu po dhos mandhare a iscola ◊ dogni megnanu tiatia faet s'acostada a crésia ◊ su mengianu est de s'arbescidórgiu a mesudí ◊ oe est una manzana bella ◊ si ndh'est pesadu a manzanedhu ◊ su maridu su manzanu giuchiat sa luna a tónchinu ◊ su mignanu sa pipia pesat acoitu e annat a iscola ◊ intendhia sas vacas muliendhe, brincaiant sos bijos su mangianu…◊ su mingianu apustis is massàgias faiant is cocois e sa pintandàina ◊ s'incràs manzanu mi ndhe so pesadu chito
2.
bae e corcadiche ca manzanu depes pesare chito! ◊ si no ti poto sighire oe ti apo a sighire manzanu ◊ a cheret pònnere sa posta chi manzanu peso piús chitzo de vostè?!
3.
manzanedhu su chi at fatu, oe, cun cussu bentu!…◊ cuss'ómini passat dónnia mengianedhedhu ananti de domu mia
Terminologia scientifica
sdi
Etimo
ltn.
*maneanus
Traduzioni
Francese
matin,
demain matin
Inglese
morning
Spagnolo
mañana,
mañana por la mañana
Italiano
mattina,
mattino,
domattina
Tedesco
Morgen,
morgen.
nénsi , avb: nentzi,
nessi,
nessis,
nintzi Definizione
a su mancu, po èssere pagu, si no àteru; dhu narant fintzes cun dispraxere, cun pentimentu, impudu
Sinonimi e contrari
allunessi,
assumancu,
assunessi,
aterunono,
medaeschi,
medennessi
Frasi
fut un'ómine artu nensi duos metros ◊ nessi su logu tento, si no poto triballare ◊ si no poto fàghere a duas manos, nessi a una! ◊ si passas in carrela nàrami nessi adiu! ◊ si diat deper lèzere nentzi una borta ◊ nessis s'isprendhet sas corrias ◊ su prementu est unu bucone de pasta lassau nensi oto dies
2.
nessi una manu de azudu podias dare, andhe chi no ses andhadu a triballare!
Etimo
ltn.
nec + sic
Traduzioni
Francese
au moins
Inglese
at least
Spagnolo
al menos,
por lo menos
Italiano
alméno
Tedesco
mindestens,
wenigstens,
wenn wenigstens,
wenn.
orchidàre , vrb: orchitare,
orghidare Definizione
abboghinare, pesare a tzérrios, a órchidos, po dolore o dannu mannu
Sinonimi e contrari
abbochinare,
abboigare,
addolimai,
berchidai,
iscramorai
Frasi
luego torraiat a orchitare comente fachent sos tzecos
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
crier de douleur
Inglese
to howl with pain
Spagnolo
gritar por el dolor
Italiano
urlare di dolóre
Tedesco
vor Schmerzen schreien.
péri 1 , prep Definizione
inditat logu (e fintzes tempus) ue si camminat, s'istat / perinnoi e perinnè = perilloi e perillai, peri su logu
Sinonimi e contrari
per
/
in
Frasi
sos funnos isterriant sos bratzos peri sas àgheras ◊ peri sos tempos azis piantu males de su disterru ◊ sos emigrados triballant peri sas terras anzenas ◊ sa crabitedha che l'ant isvighinzada peri sas camineras ◊ sas rúndhines si sighiant peri sos chelos ◊ is piciochedhus nci essint po s'ispassiai per'innòi e per'innia ◊ peri is arranconis no dhui at abarrai cambu! ◊ sunt ispartos peri su logu ◊ est andhadu peri tota sa Galilea
2.
custu santu fit nàschidu peri su treghentos pustis de Cristos
Etimo
ltn.
per
Traduzioni
Francese
à travers
Inglese
through
Spagnolo
por,
a través de
Italiano
attravèrso
Tedesco
durch.
peribellógu , avb Definizione
peri su logu, aifatu de su logu
Sinonimi e contrari
apetotu,
totube
Frasi
at ispeigau peribellogu totus is cumpàngius ◊ mi tragat peribellogu sèmpiri de mali in peus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
partout
Inglese
everywhere,
here and there
Spagnolo
por todas partes
Italiano
dappertutto,
qua e là
Tedesco
überall.
perísse , avb Definizione
chentza s'agiudu de nemos, a solu, de manu cosa sua, de ditu suo: s'impreat cun is prep. a, dae, de, e fintzes coment'e un'agt. / lassare a unu a p. = lassare desesi, lassare istare chentza dhu cricare
Sinonimi e contrari
desei,
passei
/
cdh. daparedhu
Frasi
cheriat iscobèrrere sas cosas dai perisse ◊ sa curiosidade si castigat de perissa matessi ◊ si l'atzendheit su fogu de perisse ◊ onzi astru rodat a perisse
2.
no ingendrat sa fémina perissa, ne podet betza torrare a pitzinna! (Còntene)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
spontanément
Inglese
spontaneously
Spagnolo
por sí mismo,
por sí solo
Italiano
da sé,
spontaneaménte
Tedesco
von selbst,
spontan.
po , prep: pro Definizione
prep. chi s'impreat pruschetotu po inditare iscopu, ma fintzes càusa, favore, o precisare a ite, a chie, o cantu est limitada una cosa: cun su vrb. in sa forma de s'inf. tenet diferentes impreos no sèmpere bene distintos
Sinonimi e contrari
ca
Modi di dire
csn:
pro me, po mene, po mimi = a pàrrere meu (o fintzes po fàere bene a mimi, po torracontu meu); pro a tie = pro te, po tui; pro cantu no… = sigomente, andhe chi no…; pro èssere chi…, pro chi no… (valore cuncessivu) = cun totu chi…, fintzes si no…; pro èssere chi… = própiu ca…; pro… (+ vrb.) = in arriscos, in perígulu de…; su pro = totu su chi si podit nàrriri o cunsiderai a favori (de ccn. cosa); unu po un'àteru = in càmbiu, a su postu o in parti de un'àteru; pro gai…, pro gai e pro gai… = po cussu e po cussu, prusaprestu…; est biu pro miràculu, semus salvos pro sa fide = itl. mediante, per mèzzo di
Frasi
babbu tou ti mandhat a iscola pro istudiare ◊ si triballat pro campare ◊ po atendi un'ómini nci bollit sa pobidha ◊ seu innòi po dhi fai cumpangia
2.
po trassas assimbillat a su babbu, po bonugoru a sa mama ◊ pro bisonzos gai za mi arranzo a sa sola ◊ pro físsios za ndhe zughet, cussu! ◊ po cantu eis a bivi no dh'eis a iscaresci ◊ su chi apu fatu dèu, po Cíciu, no dh'at fatu mancu su fradi ◊ custu dhu fatzu po doveri ◊ ant brigadu pro chistiones de pàsculu ◊ mi seu dépia tupai is càrigas po su fragu mau ◊ ses istracu pro duos passos chi as postu ◊ cussu est su pràngiu po oi ◊ l'ant bantadu pro su bonu fàghere ◊ s'iscola, pro su chi bi fint pótidos andhare, no fit piàghida mancu a issos ◊ cumprendit allu po cibudha ◊ po mimi bai tui! ◊ si no fit istadu pro s'azudu sou no ndhe aias fatu de nudha a solu!
3.
pro chi + cong. = mancari, fintzas si: pro chi mi apat renusciadu tempus e sorte, so sempre cudhu cumpagnu afetzionadu (G.A.Cossu)◊ sos míseros de benes e de pannos, pro chi sient astutos, parent tontos (M.Murenu)◊ so isperanno chi dhi fete cuntentu lizenno custa cantilena, pro chi no siet una balentia ◊ si li dant peta, màndhigat, pro chi siat peta de cane! ◊ po chi portis sa conca murra, lah no ti acontessat de arregolli surra! ◊ fit fémina bella, pro chi no apat tentu bona sorte
4.
pro + inf. = si (ispantu), azummai: pro l'aer bidu a sa torrada, cun sos pes iscaldidos de suore!…◊ candho la fipo parturindhe l'apo penada duas dies: pro bi lassare sa vida, mama e fiza! ◊ pro mi ndhe pissiare, de su dolore! ◊ ndh'est rutu dae artu: pro bi lassare sa pedhe!
5.
pro + inf. = a su postu de…, cantu chi…, pro gai e pro gai, pro cussu e pro cussu: pro che pèrdere su puntu de s'onore menzus cherio pèrdere milli benes! ◊ pro tènnere a mimme, at nau su sóriche, sórico sa soca! ◊ pístadi sa limba, pro nàrrere machines! ◊ mòrrere pro mòrrere menzus a betzu ◊ dh'apu pigada po èssi una fémina de bixinau ◊ pro gai nos líbberas a Barabba! ◊ po pedra e pedra za che ndh’at in Terra chi carrare ndhe podes tota die (Sale)
6.
pro + inf. = càusa, ca: iscuru a chie pedit pro no àere! ◊ daghi si pesant, custos fogos mannos si movent pro no àere arresetu ◊ su mali parit mancu po tenni cumpangia ◊ cudhos chi de richesa fint dotados, pro èssere tontos sunt rutos a fundhu (G.Frassu)◊ su Sardu masedu no si est lamentau e po èssi masedu est sempri poboritu! ◊ si ti apo fatu un'averténtzia no l'apo fatu pro ti chèrrere male! ◊ po èsseres risortu, Deus meu, ghite regalu mannu chi mi as dau! (L.Loi)◊ piga custu, ma no po ti meritai, lah!
7.
pro + bi + inf. = si + verbu, pro inditare disizu o impudu: e ite pro bi l'ischire, chie est cussu chi mi at fatu dannu… banzu li tia dare! ◊ e ite pro fàghere a paris, candho si ndhe tzacant a inoghe a furare!…◊ pro bi l'àere ischidu chi fit gai tramposu!…… ◊ po dh'ai iscípiu ca fiat pagu riconoscenti aici!…
8.
meda cosa perdesi ma mi ndhe acunnortesi pro cantu no so mortu ◊ pro èssere chi ses mannu za ndh'as zutu de cabu!…◊ pro èssere chi so mannu mi depes rispetare de prus ◊ at tímiu po dh'arrestai ◊ pro chimbe francos chi tenimus che l'ispendhimus fora e chentza bisonzu puru!…◊ bosu ge fuedhais pagu, ma po tronai!…
Etimo
ltn.
pro
Traduzioni
Francese
pour
Inglese
for
Spagnolo
por,
para
Italiano
per
Tedesco
für,
zu,
um,
durch,
wegen.
poíta , avb, cng, nm: poiti,
prite,
proite,
pruite,
pueta,
puita,
puite Definizione
po ita = foedhu chi s'impreat mescamente in is dimandhas, ma fintzes in is arrespostas cun idea de iscopu, de càusa o intzimia: si est cng. inditat solu càusa, intzimia, motivu; coment'e númene, dónnia cosa o motivu chi si podet cunsiderare càusa o iscopu
Sinonimi e contrari
ellea
/
ca
Modi di dire
csn:
iscipiaus poita seus benius! = comintzu o istérrida de chistione chi si faghet candho si andhat a chircare a ccn., prus che àteru pro cosas de importu; si no fut poita… = ite mi tantat chi…, gei mi parit ca…
Frasi
poita no benis cun mimi? ◊ proite mi cherias, chi mi as cramadu? ◊ poita si est firmau inguni, fustei? ◊ proite no bufas?
2.
fato goi proite mi andhat bene ◊ fostei si depit cuntziderai fortunada pueta dhi est andada bèni
3.
in s'andhare dudosu de custa vida cantos "proites" chena una risposta! (A.Porcheddu)◊ su proite faghet gai no bi lu dimandho ◊ no dhu scit mancu issu su poita ◊ pro l'ischire apo mastuladu puites mannos ◊ tropus poitas barrinant sa menti mia ◊ candho si fit acrarau a s'ispuntone aiat cumpresu su proite sos canes fint apedhandhe
4.
si no fut poita, si nd'iat a èssiri pesau
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
pourquoi,
parce que
Inglese
why,
because
Spagnolo
por qué,
porque
Italiano
perchè
Tedesco
warum,
wieso,
weil,
da,
damit,
als daß,
Warum,
Grund.
pudhérigas , nf pl Definizione
casus cotus, màncias orrúbias chi essint in is cambas a fortza de dhas aparare nuas a su fogu, cosa chi a logos narant casuéciu
Sinonimi e contrari
càricas,
chichiridhas,
pudhedras
Traduzioni
Francese
taches rouges de la peau à cause de la chaleur
Inglese
caloric spot
Spagnolo
cloasma producido por el calor
Italiano
cloasma calòrico
Tedesco
Leberfleck (wegen der Feuerhitze).
subrafílu , nm Definizione
genia de cosidura de duos oros
Traduzioni
Francese
surjet
Inglese
overcast (ing)
Spagnolo
punto por encima
Italiano
sopraggitto
Tedesco
Überwendlingsnaht.
topímene, topímine , nm: (su t. = nr. sutopímene)
ciopímine,
sopímini,
tzopímene* Definizione
pecu de s'andhata, maladia chi pigat su bestiàmene a peis faendhodhu camminare a tzopu
Sinonimi e contrari
assópiu,
insopímini,
topia,
topíghine,
topine
Frasi
apoi de sa maladia de su topímene li sunt adduradas tres crabitas
Terminologia scientifica
mld
Traduzioni
Francese
piétin
Inglese
foot-and-mouth desease
Spagnolo
cojera producida en las reses por una enfermedad
Italiano
zoppina,
zoppìa
Tedesco
Hinken,
Maul-und Klauenseuche.
uschíndhe , avb: oschindhe Definizione
a part'e annata, de su restu…, mancari gai…: a logos dhu narant po como / uschindhe uschindhe = comogomo, un'iscuta como
Sinonimi e contrari
aparteannata
Frasi
uschindhe, dae su palatu si vidiant artziandhe in su chelu pallas de unu fumu píchidu ◊ uschindhe, mannos e minores sunt ligaos tra issos dae sos bisonzos piús de comente si podet pessare (G.Chironi)
Traduzioni
Francese
d'autre part
Inglese
on the other hand
Spagnolo
por otro lado
Italiano
d'altrónde
Tedesco
anderseits,
übrigens.