finisamènti , avb Definition
apustis de tanti, a fine e a candho (ge fut ora!)
Sentences
unu cuncordu de pópulu finisamenti uniu (A.Cannas)
Translations
French
finalement,
enfin
English
finally
Spanish
por fin,
finalmente
Italian
finalménte
German
schließlich,
endlich.
indoloriméntu , nm Definition
su indoloriri, dolore chi si sentit a sa carena, a un'arremu, po calecunu isfortzu
Synonyms e antonyms
addoliadura,
cancaratzoni,
dólima
Etymon
srd.
Translations
French
courbature,
engourdissement
English
soreness
Spanish
dolor producido por un esfuerzo
Italian
indolenziménto
German
Gefühllosigkeit.
intermésu 1 , prep, avb, nm: intramesu,
intremesu Definition
intro de mesu, in mesu: in mesu de…, intro de… (nau fintzes cun su significau de tempus)/ intremes'e dí = intro ’e die
Synonyms e antonyms
tramesu
Sentences
intremesu de is matas intendia boxis ◊ intramesu de sas boghes de su bentu su frúsciu e su lamentu su macu solitàriu! (S.Baldino)◊ intremesu de sa terra mia passaiat sa ferrovia ◊ su Cristos est nàschidu intermesu de duos animales ◊ narat tantis pregadorias intremesu de dí ◊ mi at telefonau intremesu de cida
2.
a s'istúmbidu de sa múida sa tzega cumprendhet si bi at zente o cosa intramesu
Translations
French
parmi,
entre
English
between,
among
Spanish
por medio
Italian
frammèzzo
German
zwischen,
dazwischen.
irfrissuràre , vrb: isfressurare,
isfrisciurai,
isfrissurare,
sfrisciurai Definition
bogare, segare sa frisciura de sa bentre de unu pegus pangau; in cobertantza e nau de gente, fàere css. cosa o ifortzu mannu po un'iscopu, po agiudare a unu
Synonyms e antonyms
irmatare
/
matanare,
ischissimignare,
smerai
2.
su tzeracu totu sa die si fachiat a cantos irfrissurànnesi a travàgliu cràtiu ◊ si sunt isfressurados fatendhe inchinos a noranta grados! ◊ apas pascéntzia: no t'isfrissures! ◊ unu tempus sa laorera fit totu a fortza de bratzos, a s'isfrissura isfrissura cun sos boes
Etymon
srd.
Translations
French
se mettre en quattre pour qqn.
English
to leave no stone unturned
Spanish
echar los hígados,
desvivirse por
Italian
farsi in quattro per qlc. o qls.
German
sich vierteilen.
màlturu , nm, agt: màrtiru,
màrture,
màrturi,
màrturu Definition
chie pommore de una fide, de un'ideale afrontat css. sacrifíciu, fintzes de dhue pònnere sa vida; malàidu a meda e tempus meda, malàidu chi no sanat (e mescamente chi dhi at calau paràlisi)
Synonyms e antonyms
màrtire,
martúgliu
/
ammarturau,
antzuladu,
tuglidu
2.
timu chi mi tochit a passai sa vida màturu, crocau in su letu ◊ Gesús andàt predichendu s'Evangéliu e sanendu is malàidus e is màrtirus (Ev)◊ in cussos ispidales a si ndh'intendhet boghes de màrtures!…◊ cussa fémina fiat màrtura in su letu
Etymon
ltn.
martyr
Translations
French
martyr,
affaibli,
aveuli
English
martyr,
physically enervated,
chronically sick
Spanish
mártir,
afectado por una dolencia
Italian
màrtire,
infiacchito fisicaménte,
malato crònico
German
Märtyrer,
entkräftet,
chronischer Kranker.
mangiànu , nm, nf, avb: manzana,
manzanu,
megnanu,
mengianu,
menzanu,
mignanu,
mingianu Definition
sa primu parte de una die, de s'abbréschia fintzes a mesudie; nau a solu, s'incràs mengianu, su mengianu apustis de sa die presente / min. manzanedhu, mangianedhu (e fintzes mengianedhedhu)= a primu manzanu, a manzanu ancora chito (ma, segundhu comente si narat, fintzas manzanu malu); su manzanu balet fintzas cussu manzanu; s'incràs m. = su mengianu de sa die apustis de una calesiògiat die
Synonyms e antonyms
| ctr.
deice,
sero
Sentences
su mengianu sa mama ndhe pesat is piciochedhos dea su letu po dhos mandhare a iscola ◊ dogni megnanu tiatia faet s'acostada a crésia ◊ su mengianu est de s'arbescidórgiu a mesudí ◊ oe est una manzana bella ◊ si ndh'est pesadu a manzanedhu ◊ su maridu su manzanu giuchiat sa luna a tónchinu ◊ su mignanu sa pipia pesat acoitu e annat a iscola ◊ intendhia sas vacas muliendhe, brincaiant sos bijos su mangianu…◊ su mingianu apustis is massàgias faiant is cocois e sa pintandàina ◊ s'incràs manzanu mi ndhe so pesadu chito
2.
bae e corcadiche ca manzanu depes pesare chito! ◊ si no ti poto sighire oe ti apo a sighire manzanu ◊ a cheret pònnere sa posta chi manzanu peso piús chitzo de vostè?!
3.
manzanedhu su chi at fatu, oe, cun cussu bentu!…◊ cuss'ómini passat dónnia mengianedhedhu ananti de domu mia
Scientific Terminology
sdi
Etymon
ltn.
*maneanus
Translations
French
matin,
demain matin
English
morning
Spanish
mañana,
mañana por la mañana
Italian
mattina,
mattino,
domattina
German
Morgen,
morgen.
nénsi , avb: nentzi,
nessi,
nessis,
nintzi Definition
a su mancu, po èssere pagu, si no àteru; dhu narant fintzes cun dispraxere, cun pentimentu, impudu
Synonyms e antonyms
allunessi,
assumancu,
assunessi,
aterunono,
medaeschi,
medennessi
Sentences
fut un'ómine artu nensi duos metros ◊ nessi su logu tento, si no poto triballare ◊ si no poto fàghere a duas manos, nessi a una! ◊ si passas in carrela nàrami nessi adiu! ◊ si diat deper lèzere nentzi una borta ◊ nessis s'isprendhet sas corrias ◊ su prementu est unu bucone de pasta lassau nensi oto dies
2.
nessi una manu de azudu podias dare, andhe chi no ses andhadu a triballare!
Etymon
ltn.
nec + sic
Translations
French
au moins
English
at least
Spanish
al menos,
por lo menos
Italian
alméno
German
mindestens,
wenigstens,
wenn wenigstens,
wenn.
orchidàre , vrb: orchitare,
orghidare Definition
abboghinare, pesare a tzérrios, a órchidos, po dolore o dannu mannu
Synonyms e antonyms
abbochinare,
abboigare,
addolimai,
berchidai,
iscramorai
Sentences
luego torraiat a orchitare comente fachent sos tzecos
Etymon
srd.
Translations
French
crier de douleur
English
to howl with pain
Spanish
gritar por el dolor
Italian
urlare di dolóre
German
vor Schmerzen schreien.
péri 1 , prep Definition
inditat logu (e fintzes tempus) ue si camminat, s'istat / perinnoi e perinnè = perilloi e perillai, peri su logu
Synonyms e antonyms
per
/
in
Sentences
sos funnos isterriant sos bratzos peri sas àgheras ◊ peri sos tempos azis piantu males de su disterru ◊ sos emigrados triballant peri sas terras anzenas ◊ sa crabitedha che l'ant isvighinzada peri sas camineras ◊ sas rúndhines si sighiant peri sos chelos ◊ is piciochedhus nci essint po s'ispassiai per'innòi e per'innia ◊ peri is arranconis no dhui at abarrai cambu! ◊ sunt ispartos peri su logu ◊ est andhadu peri tota sa Galilea
2.
custu santu fit nàschidu peri su treghentos pustis de Cristos
Etymon
ltn.
per
Translations
French
à travers
English
through
Spanish
por,
a través de
Italian
attravèrso
German
durch.
peribellógu , avb Definition
peri su logu, aifatu de su logu
Synonyms e antonyms
apetotu,
totube
Sentences
at ispeigau peribellogu totus is cumpàngius ◊ mi tragat peribellogu sèmpiri de mali in peus
Etymon
srd.
Translations
French
partout
English
everywhere,
here and there
Spanish
por todas partes
Italian
dappertutto,
qua e là
German
überall.
perísse , avb Definition
chentza s'agiudu de nemos, a solu, de manu cosa sua, de ditu suo: s'impreat cun is prep. a, dae, de, e fintzes coment'e un'agt. / lassare a unu a p. = lassare desesi, lassare istare chentza dhu cricare
Synonyms e antonyms
desei,
passei
/
cdh. daparedhu
Sentences
cheriat iscobèrrere sas cosas dai perisse ◊ sa curiosidade si castigat de perissa matessi ◊ si l'atzendheit su fogu de perisse ◊ onzi astru rodat a perisse
2.
no ingendrat sa fémina perissa, ne podet betza torrare a pitzinna! (Còntene)
Etymon
srd.
Translations
French
spontanément
English
spontaneously
Spanish
por sí mismo,
por sí solo
Italian
da sé,
spontaneaménte
German
von selbst,
spontan.
po , prep: pro Definition
prep. chi s'impreat pruschetotu po inditare iscopu, ma fintzes càusa, favore, o precisare a ite, a chie, o cantu est limitada una cosa: cun su vrb. in sa forma de s'inf. tenet diferentes impreos no sèmpere bene distintos
Synonyms e antonyms
ca
Idioms
csn:
pro me, po mene, po mimi = a pàrrere meu (o fintzes po fàere bene a mimi, po torracontu meu); pro a tie = pro te, po tui; pro cantu no… = sigomente, andhe chi no…; pro èssere chi…, pro chi no… (valore cuncessivu) = cun totu chi…, fintzes si no…; pro èssere chi… = própiu ca…; pro… (+ vrb.) = in arriscos, in perígulu de…; su pro = totu su chi si podit nàrriri o cunsiderai a favori (de ccn. cosa); unu po un'àteru = in càmbiu, a su postu o in parti de un'àteru; pro gai…, pro gai e pro gai… = po cussu e po cussu, prusaprestu…; est biu pro miràculu, semus salvos pro sa fide = itl. mediante, per mèzzo di
Sentences
babbu tou ti mandhat a iscola pro istudiare ◊ si triballat pro campare ◊ po atendi un'ómini nci bollit sa pobidha ◊ seu innòi po dhi fai cumpangia
2.
po trassas assimbillat a su babbu, po bonugoru a sa mama ◊ pro bisonzos gai za mi arranzo a sa sola ◊ pro físsios za ndhe zughet, cussu! ◊ po cantu eis a bivi no dh'eis a iscaresci ◊ su chi apu fatu dèu, po Cíciu, no dh'at fatu mancu su fradi ◊ custu dhu fatzu po doveri ◊ ant brigadu pro chistiones de pàsculu ◊ mi seu dépia tupai is càrigas po su fragu mau ◊ ses istracu pro duos passos chi as postu ◊ cussu est su pràngiu po oi ◊ l'ant bantadu pro su bonu fàghere ◊ s'iscola, pro su chi bi fint pótidos andhare, no fit piàghida mancu a issos ◊ cumprendit allu po cibudha ◊ po mimi bai tui! ◊ si no fit istadu pro s'azudu sou no ndhe aias fatu de nudha a solu!
3.
pro chi + cong. = mancari, fintzas si: pro chi mi apat renusciadu tempus e sorte, so sempre cudhu cumpagnu afetzionadu (G.A.Cossu)◊ sos míseros de benes e de pannos, pro chi sient astutos, parent tontos (M.Murenu)◊ so isperanno chi dhi fete cuntentu lizenno custa cantilena, pro chi no siet una balentia ◊ si li dant peta, màndhigat, pro chi siat peta de cane! ◊ po chi portis sa conca murra, lah no ti acontessat de arregolli surra! ◊ fit fémina bella, pro chi no apat tentu bona sorte
4.
pro + inf. = si (ispantu), azummai: pro l'aer bidu a sa torrada, cun sos pes iscaldidos de suore!…◊ candho la fipo parturindhe l'apo penada duas dies: pro bi lassare sa vida, mama e fiza! ◊ pro mi ndhe pissiare, de su dolore! ◊ ndh'est rutu dae artu: pro bi lassare sa pedhe!
5.
pro + inf. = a su postu de…, cantu chi…, pro gai e pro gai, pro cussu e pro cussu: pro che pèrdere su puntu de s'onore menzus cherio pèrdere milli benes! ◊ pro tènnere a mimme, at nau su sóriche, sórico sa soca! ◊ pístadi sa limba, pro nàrrere machines! ◊ mòrrere pro mòrrere menzus a betzu ◊ dh'apu pigada po èssi una fémina de bixinau ◊ pro gai nos líbberas a Barabba! ◊ po pedra e pedra za che ndh’at in Terra chi carrare ndhe podes tota die (Sale)
6.
pro + inf. = càusa, ca: iscuru a chie pedit pro no àere! ◊ daghi si pesant, custos fogos mannos si movent pro no àere arresetu ◊ su mali parit mancu po tenni cumpangia ◊ cudhos chi de richesa fint dotados, pro èssere tontos sunt rutos a fundhu (G.Frassu)◊ su Sardu masedu no si est lamentau e po èssi masedu est sempri poboritu! ◊ si ti apo fatu un'averténtzia no l'apo fatu pro ti chèrrere male! ◊ po èsseres risortu, Deus meu, ghite regalu mannu chi mi as dau! (L.Loi)◊ piga custu, ma no po ti meritai, lah!
7.
pro + bi + inf. = si + verbu, pro inditare disizu o impudu: e ite pro bi l'ischire, chie est cussu chi mi at fatu dannu… banzu li tia dare! ◊ e ite pro fàghere a paris, candho si ndhe tzacant a inoghe a furare!…◊ pro bi l'àere ischidu chi fit gai tramposu!…… ◊ po dh'ai iscípiu ca fiat pagu riconoscenti aici!…
8.
meda cosa perdesi ma mi ndhe acunnortesi pro cantu no so mortu ◊ pro èssere chi ses mannu za ndh'as zutu de cabu!…◊ pro èssere chi so mannu mi depes rispetare de prus ◊ at tímiu po dh'arrestai ◊ pro chimbe francos chi tenimus che l'ispendhimus fora e chentza bisonzu puru!…◊ bosu ge fuedhais pagu, ma po tronai!…
Etymon
ltn.
pro
Translations
French
pour
English
for
Spanish
por,
para
Italian
per
German
für,
zu,
um,
durch,
wegen.
poíta , avb, cng, nm: poiti,
prite,
proite,
pruite,
pueta,
puita,
puite Definition
po ita = foedhu chi s'impreat mescamente in is dimandhas, ma fintzes in is arrespostas cun idea de iscopu, de càusa o intzimia: si est cng. inditat solu càusa, intzimia, motivu; coment'e númene, dónnia cosa o motivu chi si podet cunsiderare càusa o iscopu
Synonyms e antonyms
ellea
/
ca
Idioms
csn:
iscipiaus poita seus benius! = comintzu o istérrida de chistione chi si faghet candho si andhat a chircare a ccn., prus che àteru pro cosas de importu; si no fut poita… = ite mi tantat chi…, gei mi parit ca…
Sentences
poita no benis cun mimi? ◊ proite mi cherias, chi mi as cramadu? ◊ poita si est firmau inguni, fustei? ◊ proite no bufas?
2.
fato goi proite mi andhat bene ◊ fostei si depit cuntziderai fortunada pueta dhi est andada bèni
3.
in s'andhare dudosu de custa vida cantos "proites" chena una risposta! (A.Porcheddu)◊ su proite faghet gai no bi lu dimandho ◊ no dhu scit mancu issu su poita ◊ pro l'ischire apo mastuladu puites mannos ◊ tropus poitas barrinant sa menti mia ◊ candho si fit acrarau a s'ispuntone aiat cumpresu su proite sos canes fint apedhandhe
4.
si no fut poita, si nd'iat a èssiri pesau
Etymon
srd.
Translations
French
pourquoi,
parce que
English
why,
because
Spanish
por qué,
porque
Italian
perchè
German
warum,
wieso,
weil,
da,
damit,
als daß,
Warum,
Grund.
pudhérigas , nf pl Definition
casus cotus, màncias orrúbias chi essint in is cambas a fortza de dhas aparare nuas a su fogu, cosa chi a logos narant casuéciu
Synonyms e antonyms
càricas,
chichiridhas,
pudhedras
Translations
French
taches rouges de la peau à cause de la chaleur
English
caloric spot
Spanish
cloasma producido por el calor
Italian
cloasma calòrico
German
Leberfleck (wegen der Feuerhitze).
subrafílu , nm Definition
genia de cosidura de duos oros
Translations
French
surjet
English
overcast (ing)
Spanish
punto por encima
Italian
sopraggitto
German
Überwendlingsnaht.
topímene, topímine , nm: (su t. = nr. sutopímene)
ciopímine,
sopímini,
tzopímene* Definition
pecu de s'andhata, maladia chi pigat su bestiàmene a peis faendhodhu camminare a tzopu
Synonyms e antonyms
assópiu,
insopímini,
topia,
topíghine,
topine
Sentences
apoi de sa maladia de su topímene li sunt adduradas tres crabitas
Scientific Terminology
mld
Translations
French
piétin
English
foot-and-mouth desease
Spanish
cojera producida en las reses por una enfermedad
Italian
zoppina,
zoppìa
German
Hinken,
Maul-und Klauenseuche.
uschíndhe , avb: oschindhe Definition
a part'e annata, de su restu…, mancari gai…: a logos dhu narant po como / uschindhe uschindhe = comogomo, un'iscuta como
Synonyms e antonyms
aparteannata
Sentences
uschindhe, dae su palatu si vidiant artziandhe in su chelu pallas de unu fumu píchidu ◊ uschindhe, mannos e minores sunt ligaos tra issos dae sos bisonzos piús de comente si podet pessare (G.Chironi)
Translations
French
d'autre part
English
on the other hand
Spanish
por otro lado
Italian
d'altrónde
German
anderseits,
übrigens.