aterechè , prep: atrechè Definitzione meda méngius, meda prus mannu, meda peus, totu un’àtera cosa / a/c. apustis de custu foedhu, sa cunsonante de cuménciu de su foedhu prus ainnanti no mudat mai sonu e antzis si afortit (aterechè fatu!… = aterechefatu!, aterechè brullas!… = nr. aterechebbrúllas, aterechè gai!… = aterecheggài) Sinònimos e contràrios sinochè Frases atereché gai si ndh'at bidu! ◊ aterechè isse bi ndh'at! ◊ aterechè brullas: totu abberu fit! ◊ aterechè chibudha bi cheret pro essire fortes!…◊ a Larentu nachi si l'est isparadu su fusile: aterechè brullas! (G.Ruju)◊ atrechè divertimentos: a traballare est! Tradutziones Frantzesu bien plus Ingresu something better Ispagnolu mucho más Italianu tutt'altro, bèn piú, bèn altro Tedescu alles andere, ganz anderes.

dessintótu , avb Definitzione de su in totu: deretu, totugantu Sinònimos e contràrios arrotzu, deunudotu Frases su dotori dh'at abbandonau dessintotu ◊ cussu no est tontu dessintotu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu complètement Ingresu completely Ispagnolu completamente Italianu completaménte, totalménte Tedescu ganz.

deunudótu , avb Definitzione de unu totu: deretu, totugantu, totu pínnigu Sinònimos e contràrios arrotzu, dessintotu Frases in s'àtera iscola no bi ndhe aiat de lampiones… a s'iscuru deunudotu fit ◊ si no faghet annada de abba, custa funtana si che sicat deunudotu ◊ o Babbu de su celu, mi limpit deunutotu! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu complètement Ingresu completely Ispagnolu completamente Italianu completaménte, totalménte Tedescu ganz.

pèrpere , avb, agt: pérperu Definitzione chi est de totunu andhare, de sa matessi grussària, mannària, colore o àteru, totu pínnigu cracu; chi est meda, si narat fintzes in su sensu de sa firmesa de unu fàere (postu in forma de agt.) Sinònimos e contràrios paramiche, parinzu, parívile, perale | ctr. diferente, méschiu Frases cussu logu fit su rennu pèrpere de sa chessa ◊ su cras, semper pèrpere, gruspit benenu ◊ sicu pèrpere chi ti acatent! ◊ su pitzinnu fit fascau totu pèrpere ◊ su nibe fit pèrpere ◊ s'erba fit naschindhe pèrpere totube ◊ sa cosa bi la dades pèrpere a su muru, pro no bi sumire abba 2. fint tempos de gherra e de bisonzu pérperu Ètimu ltn. perpere Tradutziones Frantzesu uniforme, homogène, complètement Ingresu uniform, completely Ispagnolu unifome, homogéneo, completamente Italianu unifórme, omogèneo, completaménte Tedescu gleichförmig, einheitlich, vollständig, völlig, ganz.

piòto, piótu , avb: piutu 2 Definitzione a p., piotu piotu = manera de andhare mautu mautu, abbellu abbellu de no si giare a intèndhere e ne a bíere: a bortas dhu narant fintzes coment'e agt. Sinònimos e contràrios abbellabbellu, cucutinu, piotibioti, pitoubitou Frases giaja ndi fiat bénnia piotu piotu a s'aposentu po no nd'iscidai su prus pitichedhu ◊ camminandhe a zassos, a piotu a piotu pro no dare carchi istrampada, arrivo a su coile ◊ poto andhare a piutu a piutu 2. nci fiant essius de sa domixedha citius citius, a passu piotu (R.Spissu) Tradutziones Frantzesu en tapinois Ingresu squatting Ispagnolu a la chita callando, sigiloso Italianu quatto Tedescu ganz sacht, leise.

síncaru , agt: sincheru, síncheru Definitzione chi no portat mància e ne pecu, chi no est ammesturau cun àtera cosa, chi est intreu; nau de ccn., chi no est alligru a binu, no at bufau, fintzes chi est onestu, chentza trassas / vinu s. = bonu, chi no est axedu; late s. = chi no dhue ant aciuntu abba; istare síncheru = abarrai firmu Sinònimos e contràrios líaru, santzeru, sanu, sínchidu / cdh. tzíncaru | ctr. demadu, demmu Frases apustis de tanta matana si che agateit síncheru a cudh'ala de riu ◊ cussu no est síncheru de conca: faghet machines! ◊ a sos drogados torret síncheru su coro! ◊ custu tatzone est síncheru ◊ si fis síncheru, Chicu, peste e lua no betaias! ◊ si che essis síncaru dae cue as a fàghere proa! 2. no mi toches: ista síncheru! Ètimu ltn. sincerus Tradutziones Frantzesu intact, naturel Ingresu integral, genuine, unrotten Ispagnolu íntegro, incólume Italianu ìntegro, incòlume, non bacato, genuino Tedescu ganz, unversehrt, echt.

tótu agt, prn, avb Definitzione foras nudha, foras peruna parte o perunu tanti, css. cosa pigada chentza che ndhe bogare nudha: est un'agt. chi podet cambiare de m. a f. (si acumpàngiat númene de bidha, nau a su postu de sa gente de sa bidha, no cuncordat); candho est prn. de gente, prus che àteru dhu narant pl., totus (a/c.: candho est impreau coment'e prn. de gente est méngius a dhu nàrrere pl., ca assinuncas su chi si narat no est tanti precisu, es.: una maladia podet bènnere a totu = a totugantos o a donzi cosa? ◊ in sa vida amus bisonzu de totu = de totugantos o de donzi cosa?); s'imperat meda coment'e avb. in su sensu de deunudotu, meda, prenu prenu, e agiummai no cuncordat mai cun s'agt. o nm. chi acumpàngiat (si podet pentzare coment'e nau prus de su nm. chi no de su vrb.); coment'e agt. si ponet apustis e innanti de su nm.: candho est innanti si ponet s'art. in mesu e si ponet innanti sempre candho acumpàngiat su nm. impare cun agt. numeràriu, postu innanti de custu puru; in is prop. interrogativas si manígiat cun significau de elencu cumpletu: ite as batiu, totu, de bidha? ◊ ita eis fatu, totu, oi in iscola? (o fintzes ite totu as as batiu?)◊ comente azis fatu, totu, a coitare gai? Sinònimos e contràrios totucantu / deunudotu | ctr. nudha / nemmos, neune / palte Maneras de nàrrere csn: totu est chi… (+ vrb.)= mancai…, est in debbadas chi…; totu est chi no… (+ vrb. cong.)= mancari no…, fintzas si no…; cun totu chi…, chin totu custu = mancai…, belle e aici, mancari gai; (betare, pònnere) totu a unu = ghetai o pònniri impari; a tota fua, a tota die, a tota note = currindhe cantu prus si podet, die cun die, note note, a die o a note intrea; e + totu (etotu)= matessi, fuedhu po inditai un'identidadi, su própiu; de su totus = deunudotu, totu; totu a como, totu a cue ti che at dadu/daet a?!… = zenia de murrunzu, de briga pro isazerassione candho o ue no tocat; totu gai bos paret!… = gai fàtzile fàtzile bos paret!…; èssere o fàghere o totu o nudha = che a sos macos, fàghere chentza bídere chi tra su totu e su nudha si podet fàghere àteru, de tantas maneras; cun sos agt. numeràrios, pro su prus si che fúrriat a f.: totas duos, totas tres, totas bàtoro (ma fintzas "totos"), totas deghe; colare totu fora, totu intro = fai su giru (de unu logu) passendi isceti a parti de foras, de aintru; a totu + vrb. infinidu = faghindhe che tzegos, cun totu sa fortza, su chi narat su vrb. infinidu Frases ant fatu sas domos totas chena progetu ◊ si ndhe falant dae cadhu totos tres ◊ si avertint totus cudhus chi tenint bestiàmini ◊ totos cantos fint bellos ◊ ti cherzo in cumpagnia pro tota vida ◊ at bíviu totu is annus suus fadendu su serbidori ◊ che fit tota die in campu ◊ bi fit totu sa note e totu sa die ◊ mi at fuedhau de totu custas cosas ◊ bi fit totu Anela, totu Bolòtana ◊ perdono a totas duos ◊ semus illiscigados totos duos ◊ dade cara a totus sos cumandhamentos! 2. nci portu totu in sagrestia ◊ cussu gherrat contra a totu e contra a totus ◊ su totu e su nudha no sunt su matessi ◊ totus innòi seus? ◊ sunt tucaos totus ◊ totu comintzat e totu agabbat ◊ fatu totu azis? ◊ dónnia dí primu de arbèscere sa mama nd'iscidàt a totus ◊ chie totu bi aiat in sa festa? ◊ ite azis fatu, totu? 3. est totu currindhe, tochendhe, faghindhe, paret irbariadu! ◊ portu is manus totu tzacadas ◊ sos pantalones sunt totu segados ◊ sa zanna est abberta totu ◊ notesta fiu totu isciustu ◊ custu frutuàriu est totu guastu ◊ su logu est totu irbandhonadu, sa domo totu bruta ◊ is cratzonis furint totu isciustus ◊ cuss'iscritura est totu irballos! ◊ sa tzacheta est totu tapulada ◊ candho est in mesu a zente, tota si sisirinat ◊ totu cambas comenti fiat, Minnia setziat a cuadhu a sa moda de is mascus (I.Lecca)◊ cussu logu est totu pedra, su caminu est totu ludu ◊ is piciochedhus funt arribbaus totu assustraus! 4. seus malàdius totus a una callentura ◊ beta totu a unu, basolu e nughe, za los seberamus in domo ◊ cantas a totu cantare ◊ est tzerriendu a totu tzerriai ◊ est indúlliu a totu dia trabballendi ◊ cun totu chi fit faghindhe peneténscia, at traitu s'istima mia ◊ cun totu chi muzere mia fit betza, deo no cheria bídere sa fine sua innantis de sa mia ◊ dh'at iscritu mali su destinu miu, cun totu chi Deus est bonu a iscriri! (Lai)◊ totu a como ti che at dadu sa presse?! ◊ totu a cue ti che daet a fàghere s'onestu?! ◊ pro bàtoro sodhos? totu pro cussu at a èssere!… 5. sos malàidos fint sanados totas deghe ◊ in totos duos logos bi at féminas bellas ◊ faghiat bolare s'abba in totos bàtoro bicos de sa baltza ◊ cantu ti benint a costare totas tres, ebba, pudhéricu e isteglieri? (A.Pau)◊ su giúditze at iscapatu totas chentu chimbanta distimonzos ◊ totu est chi l'ispetet, s'azudu tou, su malevadadu!…◊ totu est chi no siat bona, sa cosa… isse la còmporat su matessi!◊ dh'apu inténdiu frastimendi a totu frastimai Ètimu ltn. tottus/totus Tradutziones Frantzesu tout, complètement Ingresu completely, whole Ispagnolu todo Italianu tutto, completaménte Tedescu ganz, völlig.

«« Torra a chircare