bruvurínu , nm Definition
pruinedhu; genia de maladia, mufa niedha chi ponet a su trigu
Synonyms e antonyms
fodhebíssina,
fogubíssimu,
fungubíssimu,
furcone,
gurtizone
Scientific Terminology
mld, Tilletia caries
Etymon
srd.
Translations
French
carie du blé
English
rot
Spanish
carbón hediondo
Italian
càrie del grano
German
Kornfäule.
camisèdha , nf Definition
min. de camisa: camisa pitica o de diferente genia; segundhu su costúmene, sa gunnedha de furesu; su pigighedhu chi bestit su granu de su trigu o de àteru laore (fintzes de su chiu de sa méndhula o cosas deasi)
Synonyms e antonyms
camijeta
/
pidhoncu
2.
s'ispiga portat is naus e is naus portant sa camisedha o capa chi finit cun s'arista
Scientific Terminology
cst, bst
Translations
French
chemisier,
chemisette,
balle du blé
English
blouse
Spanish
camiseta,
cascabillo
Italian
camicétta,
pula
German
Bluse,
Spreu.
cugudhàu , nm Definition
su cuguzadu, sa camisa o càscia de su trigu ancora in s'ispiga
Synonyms e antonyms
cuguzone,
erenzu,
iscuguza,
scefa,
scefabi
Sentences
su trigu fait sa palla de cugudhau ◊ sa paza est fata in fine, ma ancora su cugudhau est meda: moliae! ◊ su trigu si prugat po nd'iscerai su cugudhau chi est abarrau
Scientific Terminology
rbr
Etymon
srd.
Translations
French
balle du blé
English
husk
Spanish
cascabillo
Italian
lòppa,
pula del grano
German
Spreu.
cuguzòne , nm Definition
su cuguzadu, sa camisa o càscia de su trigu ancora in s'ispiga
Synonyms e antonyms
cugudhau,
erenzu,
scefa,
scefabi
Scientific Terminology
rbr
Etymon
ltn.
cuculione(m)
Translations
French
balle du blé
English
husk
Spanish
cascabillo
Italian
lòppa del grano
German
Spreu.
fàrra , nf Definition
css. laore móliu a fine, ma mescamente trigu po fàere a pane: si distinghet in pódhine (grussu - bilinzone o pódhini mannu - e fini o podhinedhu), iscete (sa farina de civraxu e tzichi o podha), e símbula o chiu (de duas calidades, po panes prus bonos, cocòi, murtau, àteros); matzigadura de linna segada a serra, a serrone
Synonyms e antonyms
farina
/
burrumballa
Idioms
csn:
fai, fàghere sa f. = farinare; f. ammestura = chentza chirriada in crezes; fai pagu f. cun ccn. = fàghere pagu frasca, no ndi bogai nudha; f. de fai óstias = sa menzus (e pro cussu "no èssiri farra de fai óstias" = èssere malu); iscoai a unu che cani in crobi de f. = catzare a unu che mazadu a terudha, de mala manera
Sentences
manus lestras sedatzant su frori de sa farra, dha cumossant, dha ciuexint, dha ispòngiant e dha inforrant ◊ fatendhe sa farra sas féminas si pesaiant a cantare ◊ mama at preparadu su cherrigu e su sedatzu: de sa farra faghet bellu impastu, lu suighet e lu sestat su pane de onzi die
2.
dh'ant iscoau che cani in crobi de farra ◊ sa farra de su tiàulu si ndi andat totu in podhi
3.
uhm, cun mei fait pagu farra: chi bolit arrespetu mi bollu arrespetada! ◊ is manus cancaradas, su dotori: cun mei farra ndi fait pagu!
Surnames and Proverbs
prb:
chini tenit farra e casu incasat macarronis
Etymon
ltn.
farra
Translations
French
farine de blé
English
wholemeal flour
Spanish
harina integral
Italian
farina integrale
German
Vollkornmehl.
gurtizòne , nm Definition
genia de maladia de su trigu, trigu mortu o tabbachinu
Synonyms e antonyms
bruvurinu,
fogubíssimu,
fungubíssimu
Scientific Terminology
mld
Translations
French
nielle du blé
English
wheat blight
Spanish
caries o tizón del trigo
Italian
gólpe del grano
German
Steinbrand,
Schmierbrand.
ingranidúra , nf Definition
su si fàere o essire matucu de su granu, su lompimentu, nau de is laores
Synonyms e antonyms
ingranimentu
Sentences
su trigu est friscu, a mesu ingranidura
Etymon
srd.
Translations
French
maturation du blé
English
ripening
Spanish
maduración de cereales
Italian
maturazióne del grano e sìmili
German
Reife.
martzólu , nm Definition
una calidade de trigu coinàrgiu
Synonyms e antonyms
martale
Scientific Terminology
lrs, Triticum aestivum
Etymon
srd.
Translations
French
avrillet,
blé tendre
English
soft wheat
Spanish
trigo tierno
Italian
grano tènero
German
Weichweizen.
moríscu , nm: muriscu Definition
trigu de Índia (benit de is Américas), genia de laore chi faet a canna grussa, prena, arta mancari metro e mesu o prus, a fògias mannas longas e ladas e bogat coment'e ispigas imbodhigadas in sa terga a tantos pígios: s'ispiga chi bogat (corra, cozorotu, cucuta, pannucra), una o de prus, de unu prammu de longària, in is nodos de sa canna, est fata de un'ossu o cau (trútiri o tutuàciu a bisura de cilindru prenu ma unu pagu a punta) e portat su granu totu a fileras a inghíriu, in colore grogo candho est lómpiu, de forma coment’e dente, est totu imbodhigada a istrintu e a tantos pígios de terga, o capa, impanna (pàgia, genia de fògia), e in punta ndhe bogat sa seda o tzota (genia de pilos longos finedhedhos chi ndh'essint a cherrione comente at fatu su granu)/ a/c. coment'e genia de laore e coment'e granu est upm; unu m., duos moriscos = un'ispiga, duas ispigas de moriscu; isprunire m. = irranare, istacare su granu de s'ossu
Synonyms e antonyms
cicilianu,
tridicumoriscu,
trigaíndiri,
trighéndia,
trigulianu,
trigumoria
Sentences
sa badhe fit totu a ortos prenos a basolu e a moriscu ◊ mi apo manigadu duos moriscos arrustidos
Scientific Terminology
lrs, Zea mays
Etymon
ctl., spn.
morisco
Translations
French
maïs,
blé de Turquie
English
maize
Spanish
maíz
Italian
granoturco
German
Mais.
nébida 1 , nf Definition
genia de mufa chi ponet a su trigu (in css. parte: fògia, cambu, ispiga)
Synonyms e antonyms
ruinu 1
Scientific Terminology
mld, Puccinia graminis
Translations
French
rouille du blé
English
bunt
Spanish
roya negra,
herrumbre
Italian
rùggine del grano
German
Rost.
trícu , nm: trídicu,
trídigu,
trigu Definition
fortzis su prus connotu de is laores, genia de erba de tantas calidades chi faet una cannita fine arta agiummai de metro, fògia longa puntuda, e in punta bogat un'ispiga a tantas fileras de granos: su granu chi faet est su prus impreau po farra a pane e a macarrones (mescamente is calidades chi àrridant o Triticum durum): su foedhu po su granu est sèmpere unu upm, ma in su sensu de terra semenada/prena a trigu si narat pl. puru / in su fundhu de su trigu si distinghet: s'arraighina, sa canna, sa fògia, sa cabitza o ispiga; su trigu a erba podet èssere: puzonadu o afasciau, imbénnidu, lieru, metzanu, brujadu, abbruvurau, abbiveradu, anneuladu o fertu de népide, ispadonadu (bellu meda a erba ma cun s'ispiga aortitza po basca a tropu cabudàrgia); su trigu a granu podet èssere maduru, minudu, netu, brutu, suzonadu o tocau de bobbois; calidades de t.: (T. aestivum o trigu modhe) conca de mazu, cossu, majorca, mentanu; (T. turgidum ssp. durum o tostau) arrúbiu, biancale, biancu (a ispiga longa, areste bianca, a canna tuvuda), brotzu, canu, capelli (arestiniedhu, a canna tuvuda), cixiredhu (arestiniedhu, a canna prena), coa de atàlgiu, cuadhàriu (a ispiga longa e pilosa, a canna tuvuda), dandarone, longu, maresu, montrestinu, moro, moru niedhu (arestiniedhu, a canna tuvuda), murru, murru bàsciu (arestiniedhu, ispiga curtza, a canna prena), pitzu de caboru (a ispiga longa e arrubiasta), rasticanu, retore, sardaresu / àteras calidades de erba (o fintzes de laore): trigu ammustatzadu (Claviceps purpurea), trigu antigu o de frommiga (Aegilops geniculata), trigu farru (Triticum spelta), trigu grussu (Triticum turgidum), trigu órgiu (Hordeum vulgare var. distichum: serbit a fàere sa birra), trigu tabbacu (trigumortu); maladias de su trigu: Tilletia caries, Ustilago tritici
Idioms
csn:
betare (o semenare), tzapitare, iserbare, messare, carrugare, triulare t.; sos trigos = sos campos semenados a trigu (ma fintzas calidades diferentes de t.); trigu in sàngia = modhe, ingranindhe ma ancora latelate; trigu in amori = sicau, cannemebi, in sa muta zusta pro ndhe lu messare; trigu tzegu = aurtidu, chi no at fatu ispiga; trigu mortu = nadu de su t. a erba, chi est fatu a carbone, a fungu písinu, anneuladu: si est nadu de su ranu triuladu, chi est aurtidu; trigu spabau = sicu de su bentu ’e sole; trigu dent'e cani = cun ispiga metzana, cun duas rigas ebbia de ranu; trigu brenti bianca = chi zughet sa mata de su ranu tropu bianca, metzana (candho su trigu est bonu est a brenti arrúbia); trigu próssimu = apunt'a ispighire; trigu moriscu = triguíndia, moriscu; ollu de trigu = s'ozu chi bogat su trigu, bonu pro sanare sa tzerra; fai in àcua su trigu = fàghere su trigu in abba, samunare su trigu pro lu maghinare; fàghere su trigu in sorfatu = ammodhigare su trigu in abba cun sorfatu de ràmine innantis de lu semenare; èssere cantu trigu farina (nadu de duos) = cantepare de fatas, assimbillaisí meda in dónnia cosa, in su naturali, in is capacidadis e in àteru; mandhigàresi su trigu a erva = godíresi una cosa innantis de su tempus (nadu mescamente pro fémina, faedhendhe de ómine cojendhe); andai a biri is trigus = (in suspu) mòrrere
Sentences
as semenadu trigu bonu in sa terra tua ◊ ainnui no faint pani de trigu dhu portint! ◊ a erva custu trigu est bellu ◊ fiat passendu in sa campagna in mesu de is trigus ◊ in santandria e nadale si sèmenant sos trigos ◊ su trigu maghinadu si cumpartit in bàtoro partes: bilinzone, chivarzu, chiu, podha ◊ innòi fuat annada de caristia, ma innia dhu'iat trigu meda ◊ ocannu est annada mala po is fàas, po is trigus e is àterus loris
2.
no sunt unu menzus de s'àteru: sunt totos duos cantu trigu farina! (G.Ruju)◊ si ti cheriat bene no si aiat mandhigadu su trigu a erva!
Surnames and Proverbs
prb:
su trigu si ndi segat po sa conca e no po sa canna
Scientific Terminology
lrs, Triticum aestivum, Triticum turgidum ssp. durum
Etymon
ltn.
tridicum
Translations
French
blé,
froment
English
wheat
Spanish
trigo
Italian
grano,
fruménto
German
Weizen.
trigàle , agt Definition
(nau de terramíngiu) chi faet o bundhat trigu meda / massaju t. = chi betat trigu
Sentences
est pro pagos iscudos in afitu cudha terra trigale abbandhonada ca sos massajos fatu ant retirada (S.Bosu)
Etymon
srd.
Translations
French
fertile en blé
English
graniferous
Spanish
triguero
Italian
granìfero
German
reich an Getreide.