bruvurínu , nm Definizione
pruinedhu; genia de maladia, mufa niedha chi ponet a su trigu
Sinonimi e contrari
fodhebíssina,
fogubíssimu,
fungubíssimu,
furcone,
gurtizone
Terminologia scientifica
mld, Tilletia caries
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
carie du blé
Inglese
rot
Spagnolo
carbón hediondo
Italiano
càrie del grano
Tedesco
Kornfäule.
camisèdha , nf Definizione
min. de camisa: camisa pitica o de diferente genia; segundhu su costúmene, sa gunnedha de furesu; su pigighedhu chi bestit su granu de su trigu o de àteru laore (fintzes de su chiu de sa méndhula o cosas deasi)
Sinonimi e contrari
camijeta
/
pidhoncu
2.
s'ispiga portat is naus e is naus portant sa camisedha o capa chi finit cun s'arista
Terminologia scientifica
cst, bst
Traduzioni
Francese
chemisier,
chemisette,
balle du blé
Inglese
blouse
Spagnolo
camiseta,
cascabillo
Italiano
camicétta,
pula
Tedesco
Bluse,
Spreu.
cugudhàu , nm Definizione
su cuguzadu, sa camisa o càscia de su trigu ancora in s'ispiga
Sinonimi e contrari
cuguzone,
erenzu,
iscuguza,
scefa,
scefabi
Frasi
su trigu fait sa palla de cugudhau ◊ sa paza est fata in fine, ma ancora su cugudhau est meda: moliae! ◊ su trigu si prugat po nd'iscerai su cugudhau chi est abarrau
Terminologia scientifica
rbr
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
balle du blé
Inglese
husk
Spagnolo
cascabillo
Italiano
lòppa,
pula del grano
Tedesco
Spreu.
cuguzòne , nm Definizione
su cuguzadu, sa camisa o càscia de su trigu ancora in s'ispiga
Sinonimi e contrari
cugudhau,
erenzu,
scefa,
scefabi
Terminologia scientifica
rbr
Etimo
ltn.
cuculione(m)
Traduzioni
Francese
balle du blé
Inglese
husk
Spagnolo
cascabillo
Italiano
lòppa del grano
Tedesco
Spreu.
fàrra , nf Definizione
css. laore móliu a fine, ma mescamente trigu po fàere a pane: si distinghet in pódhine (grussu - bilinzone o pódhini mannu - e fini o podhinedhu), iscete (sa farina de civraxu e tzichi o podha), e símbula o chiu (de duas calidades, po panes prus bonos, cocòi, murtau, àteros); matzigadura de linna segada a serra, a serrone
Sinonimi e contrari
farina
/
burrumballa
Modi di dire
csn:
fai, fàghere sa f. = farinare; f. ammestura = chentza chirriada in crezes; fai pagu f. cun ccn. = fàghere pagu frasca, no ndi bogai nudha; f. de fai óstias = sa menzus (e pro cussu "no èssiri farra de fai óstias" = èssere malu); iscoai a unu che cani in crobi de f. = catzare a unu che mazadu a terudha, de mala manera
Frasi
manus lestras sedatzant su frori de sa farra, dha cumossant, dha ciuexint, dha ispòngiant e dha inforrant ◊ fatendhe sa farra sas féminas si pesaiant a cantare ◊ mama at preparadu su cherrigu e su sedatzu: de sa farra faghet bellu impastu, lu suighet e lu sestat su pane de onzi die
2.
dh'ant iscoau che cani in crobi de farra ◊ sa farra de su tiàulu si ndi andat totu in podhi
3.
uhm, cun mei fait pagu farra: chi bolit arrespetu mi bollu arrespetada! ◊ is manus cancaradas, su dotori: cun mei farra ndi fait pagu!
Cognomi e Proverbi
prb:
chini tenit farra e casu incasat macarronis
Etimo
ltn.
farra
Traduzioni
Francese
farine de blé
Inglese
wholemeal flour
Spagnolo
harina integral
Italiano
farina integrale
Tedesco
Vollkornmehl.
gurtizòne , nm Definizione
genia de maladia de su trigu, trigu mortu o tabbachinu
Sinonimi e contrari
bruvurinu,
fogubíssimu,
fungubíssimu
Terminologia scientifica
mld
Traduzioni
Francese
nielle du blé
Inglese
wheat blight
Spagnolo
caries o tizón del trigo
Italiano
gólpe del grano
Tedesco
Steinbrand,
Schmierbrand.
ingranidúra , nf Definizione
su si fàere o essire matucu de su granu, su lompimentu, nau de is laores
Sinonimi e contrari
ingranimentu
Frasi
su trigu est friscu, a mesu ingranidura
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
maturation du blé
Inglese
ripening
Spagnolo
maduración de cereales
Italiano
maturazióne del grano e sìmili
Tedesco
Reife.
martzólu , nm Definizione
una calidade de trigu coinàrgiu
Sinonimi e contrari
martale
Terminologia scientifica
lrs, Triticum aestivum
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
avrillet,
blé tendre
Inglese
soft wheat
Spagnolo
trigo tierno
Italiano
grano tènero
Tedesco
Weichweizen.
moríscu , nm: muriscu Definizione
trigu de Índia (benit de is Américas), genia de laore chi faet a canna grussa, prena, arta mancari metro e mesu o prus, a fògias mannas longas e ladas e bogat coment'e ispigas imbodhigadas in sa terga a tantos pígios: s'ispiga chi bogat (corra, cozorotu, cucuta, pannucra), una o de prus, de unu prammu de longària, in is nodos de sa canna, est fata de un'ossu o cau (trútiri o tutuàciu a bisura de cilindru prenu ma unu pagu a punta) e portat su granu totu a fileras a inghíriu, in colore grogo candho est lómpiu, de forma coment’e dente, est totu imbodhigada a istrintu e a tantos pígios de terga, o capa, impanna (pàgia, genia de fògia), e in punta ndhe bogat sa seda o tzota (genia de pilos longos finedhedhos chi ndh'essint a cherrione comente at fatu su granu)/ a/c. coment'e genia de laore e coment'e granu est upm; unu m., duos moriscos = un'ispiga, duas ispigas de moriscu; isprunire m. = irranare, istacare su granu de s'ossu
Sinonimi e contrari
cicilianu,
tridicumoriscu,
trigaíndiri,
trighéndia,
trigulianu,
trigumoria
Frasi
sa badhe fit totu a ortos prenos a basolu e a moriscu ◊ mi apo manigadu duos moriscos arrustidos
Terminologia scientifica
lrs, Zea mays
Etimo
ctl., spn.
morisco
Traduzioni
Francese
maïs,
blé de Turquie
Inglese
maize
Spagnolo
maíz
Italiano
granoturco
Tedesco
Mais.
nébida 1 , nf Definizione
genia de mufa chi ponet a su trigu (in css. parte: fògia, cambu, ispiga)
Sinonimi e contrari
ruinu 1
Terminologia scientifica
mld, Puccinia graminis
Traduzioni
Francese
rouille du blé
Inglese
bunt
Spagnolo
roya negra,
herrumbre
Italiano
rùggine del grano
Tedesco
Rost.
trícu , nm: trídicu,
trídigu,
trigu Definizione
fortzis su prus connotu de is laores, genia de erba de tantas calidades chi faet una cannita fine arta agiummai de metro, fògia longa puntuda, e in punta bogat un'ispiga a tantas fileras de granos: su granu chi faet est su prus impreau po farra a pane e a macarrones (mescamente is calidades chi àrridant o Triticum durum): su foedhu po su granu est sèmpere unu upm, ma in su sensu de terra semenada/prena a trigu si narat pl. puru / in su fundhu de su trigu si distinghet: s'arraighina, sa canna, sa fògia, sa cabitza o ispiga; su trigu a erba podet èssere: puzonadu o afasciau, imbénnidu, lieru, metzanu, brujadu, abbruvurau, abbiveradu, anneuladu o fertu de népide, ispadonadu (bellu meda a erba ma cun s'ispiga aortitza po basca a tropu cabudàrgia); su trigu a granu podet èssere maduru, minudu, netu, brutu, suzonadu o tocau de bobbois; calidades de t.: (T. aestivum o trigu modhe) conca de mazu, cossu, majorca, mentanu; (T. turgidum ssp. durum o tostau) arrúbiu, biancale, biancu (a ispiga longa, areste bianca, a canna tuvuda), brotzu, canu, capelli (arestiniedhu, a canna tuvuda), cixiredhu (arestiniedhu, a canna prena), coa de atàlgiu, cuadhàriu (a ispiga longa e pilosa, a canna tuvuda), dandarone, longu, maresu, montrestinu, moro, moru niedhu (arestiniedhu, a canna tuvuda), murru, murru bàsciu (arestiniedhu, ispiga curtza, a canna prena), pitzu de caboru (a ispiga longa e arrubiasta), rasticanu, retore, sardaresu / àteras calidades de erba (o fintzes de laore): trigu ammustatzadu (Claviceps purpurea), trigu antigu o de frommiga (Aegilops geniculata), trigu farru (Triticum spelta), trigu grussu (Triticum turgidum), trigu órgiu (Hordeum vulgare var. distichum: serbit a fàere sa birra), trigu tabbacu (trigumortu); maladias de su trigu: Tilletia caries, Ustilago tritici
Modi di dire
csn:
betare (o semenare), tzapitare, iserbare, messare, carrugare, triulare t.; sos trigos = sos campos semenados a trigu (ma fintzas calidades diferentes de t.); trigu in sàngia = modhe, ingranindhe ma ancora latelate; trigu in amori = sicau, cannemebi, in sa muta zusta pro ndhe lu messare; trigu tzegu = aurtidu, chi no at fatu ispiga; trigu mortu = nadu de su t. a erba, chi est fatu a carbone, a fungu písinu, anneuladu: si est nadu de su ranu triuladu, chi est aurtidu; trigu spabau = sicu de su bentu ’e sole; trigu dent'e cani = cun ispiga metzana, cun duas rigas ebbia de ranu; trigu brenti bianca = chi zughet sa mata de su ranu tropu bianca, metzana (candho su trigu est bonu est a brenti arrúbia); trigu próssimu = apunt'a ispighire; trigu moriscu = triguíndia, moriscu; ollu de trigu = s'ozu chi bogat su trigu, bonu pro sanare sa tzerra; fai in àcua su trigu = fàghere su trigu in abba, samunare su trigu pro lu maghinare; fàghere su trigu in sorfatu = ammodhigare su trigu in abba cun sorfatu de ràmine innantis de lu semenare; èssere cantu trigu farina (nadu de duos) = cantepare de fatas, assimbillaisí meda in dónnia cosa, in su naturali, in is capacidadis e in àteru; mandhigàresi su trigu a erva = godíresi una cosa innantis de su tempus (nadu mescamente pro fémina, faedhendhe de ómine cojendhe); andai a biri is trigus = (in suspu) mòrrere
Frasi
as semenadu trigu bonu in sa terra tua ◊ ainnui no faint pani de trigu dhu portint! ◊ a erva custu trigu est bellu ◊ fiat passendu in sa campagna in mesu de is trigus ◊ in santandria e nadale si sèmenant sos trigos ◊ su trigu maghinadu si cumpartit in bàtoro partes: bilinzone, chivarzu, chiu, podha ◊ innòi fuat annada de caristia, ma innia dhu'iat trigu meda ◊ ocannu est annada mala po is fàas, po is trigus e is àterus loris
2.
no sunt unu menzus de s'àteru: sunt totos duos cantu trigu farina! (G.Ruju)◊ si ti cheriat bene no si aiat mandhigadu su trigu a erva!
Cognomi e Proverbi
prb:
su trigu si ndi segat po sa conca e no po sa canna
Terminologia scientifica
lrs, Triticum aestivum, Triticum turgidum ssp. durum
Etimo
ltn.
tridicum
Traduzioni
Francese
blé,
froment
Inglese
wheat
Spagnolo
trigo
Italiano
grano,
fruménto
Tedesco
Weizen.
trigàle , agt Definizione
(nau de terramíngiu) chi faet o bundhat trigu meda / massaju t. = chi betat trigu
Frasi
est pro pagos iscudos in afitu cudha terra trigale abbandhonada ca sos massajos fatu ant retirada (S.Bosu)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fertile en blé
Inglese
graniferous
Spagnolo
triguero
Italiano
granìfero
Tedesco
reich an Getreide.