A, a , prep Definition
sa prima lítera de s'alfabbeto est unu grafema/lítera chi rapresentat unu sonu vocale apertu, largu, bàsciu; ma est fintzes una prep. de manígiu mannu e deosi, cun calecuna cunsonante in cuménciu de foedhu, po una abbitúdine, a logos càmbiat in ai (es. "ai como, ai cussu" = nr. aigòmo, aigússu, ma méngius regularizada comente si narat puru a como, a cussu, e a bortas po no cambiare "a" in "ai" iscrient puru "igomo, igussu" faendho un'àtera cosa chi no tocat); po su prus, ca est foedhu chi benit de is latinos "ac, ad, aut" chi acabbànt in cunsonante, afortit sa cunsonante de cuménciu de is foedhos chi s'agatat addenanti: fàghere a casu (= nr. acàsu), intrare a domo (= addòmo), leare a fidu (= afídu), seminai a linu (= allínu), foedhas a noso (= annòso), a minore (= amminòre), a sanu (= assànu), a su sero (= assusèro), a tie, a tui (= atíe, atúi); un'impreu mannu tenet sa "a" cun totu is vrb. po fàere su tempus bnd. e si ponet cun is formas personales de àere/ai (ind. pres.) prus s'inf. de su vrb. lessicale (candho custu cumènciat cun /a/ etotu, sa "a" si perdet in sa pronúncia ma est méngius a dh'iscríere e regularizare s'iscritura): apo a nàrrere, as a fàghere, at a bídere, apu a nai, eus a circai, eis a ligi, ant a gosai, apo a andhare, as a allichidiri, e deasi etotu s'impreat po fàere su cund. in camp. e mesania (ind. imp. + a + inf.: ia/emu a istimai, iast a podi fai, iat a bènnere, iaus a nàrrere, iais a cantare, iant a andhare); cun is vrb. s'impreat fintzes de àteru betu: po inditare bisóngiu, apretu = èssere + a + inf. (fut a ndhe bocare su dinare límpiu, fut a torraremus, fit a coitare, fit a triballare che macos, fit a s'irboligare, est a fàghere e no a istare a su pessa pessa! ◊ est a si movi, e no a fai preitza! ◊ pro isse fit a si ndhe ammachiare, ca sa fémina fit dechida e de manos bonas ◊ innoghe est a mòrrede de sa carestia!); in is domandhas = a + ind. (a mosset custu cane? ◊ a bi sezis? ◊ ma Deus a b'est? ◊ a lu faghimus un'isperimentu, giaghi deo a lu fagher prontu so? ◊ a ti ndh'ammentas de cudhos passados annos chi faghimis sonnos mannos? ◊ a dhu bit, su secretàriu, chi apu fatu bèni a ndi dh'artziai?); a bisura de art. cun is vrb. in forma de inf. bolendho inditare necessidade, cosa chi si bolet o fintzes solu si su vrb. inf. est sugetu o cumplementu ogetu de sa fràsia (a bentuai candu tirat bentu!, a torrare a inoghe a cras!, a pasare a sa fossa!, a triballare no rechedit a su mandrone, a nàrrere no est a fàghere, a manigare est fatu, a certai no mi praxit, a bochire tocat a Deus, apo nadu a callare!); cun su vrb. èssere + númene pl. = àteru vrb. (èssere a ohis = èssere naendho Ohi!, est a odheos = naendho Odheu!, so a túnchios = tzunchiandho, semus a boghes = abboghinandho, sos batos sunt a màulos = maulandho, est semper a irrocos = irrochendhe, a irbariones = irbarionendhe, a prentos = sufrindho dolore de bentre); cun su vrb. torrare + àteru vrb. inf. inditat cosa chi si arrepitit (torro a nàrrere = naro torra, torramus a abbaidare = abbaidamus torra, torras a preguntai = preguntas torra, dh'ant torrau a iscaresci = dh'ant iscarésciu torra, un'àtera borta); sa /a/ est desinéntzia fémina de is nm. e agt. mascos chi essint in -eri (panateri - panatera, posteri - postera, bandhuleri - bandhulera, bantaxeri - bantaxera) e de is agt. chi essint in -u (artu - arta, béciu - bècia, bellu - bella, fridu - frida, longu - longa, mannu - manna, piticu - pitica, turpu - turpa)
Sentences
cmpl.ogetu: nara, tue a l'amas a Deus?◊ gatu cassat a topi, topi roit a loru ◊ apu bistu a sirboni ◊ no lessast intrai a nisciunus! ◊ apo cramadu a isse ◊ perdona a is chi ti ant oféndiu! ◊ ischiat a lèzere e a iscríere ◊ apu nau a ti transiri! ◊ eis a connosci a mimmi! ◊ at chérfidu Deu de mi lassare sanu a babbu meu (Sozu)◊ a los bies como a fizos meos? (S.Spiggia)◊ onora a babbu e a mamma! ◊ seu circhendi a mamma ◊ est pranghenne a tie ◊ chirca a chie cheres ◊ mutie a tziu Bachis! ◊ crama a Zuanne! ◊ connòsciu a Castedhu mellus de bidha tua ◊ alabaus a Deus ◊◊ acumpanzat su pronúmene cun dópia funtzione: siant iscomunigaus a chini nd'at fatu prexu! ◊ custu dh'issit solu a cine dh'at provau ◊ dh'ant a nai a chini seu dèu ◊ est a chie si ndhe faghet ◊ su coru miu no tenit a chini dh'allirgai ◊ sa genti sciiat a chi fiat, cussu
2.
calidade: a pisedhu, a mannu, a betzu, a sanu, a malàidu ◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ est mortu a pitzinnu ◊ no apo deunadu in pitzinnia e dias cherrer chi deune a betzu? ◊ in istiu s'erba est a fenu ◊ mellus mortu de pitiu po no sufriri tanti pena a mannu ◊ su pudhoni est unu pilloni a peis arrúbius
3.
aina: segare a lepa, triballare a tzapu, corpare a fuste, iscríere a pinna, andai a cuadhu, papai a fruchita ◊ fiat a picu e a lantioni iscarravonendi po ndi bogai su giru de su dinai ◊ abrili at mortu su babbu a fríusu ◊ fiant guturadas fatas a telàrgiu ◊ tenídela a fitas de pane e a càlighes de abba! ◊ nci dh'ant a bogai a sonu de corru ◊ tenet su bestiàmine a proendha ◊◊ misura: cussu tenit su dinai a cofas ◊ tengu cóciula e buconis a lavamanus prenus
4.
cmpl.de manera: faedhare a sa bona, andhare a pes traza traza, fàghere sa cosa a sa lestra, fuedhai a craru, istare a sa muda, andhare a rugadura, istare a sa sétida, manigare a sa ritza ◊ a bonas o a malas bi lu fato fàghere! ◊ a bículu a bículu che lu faghimus totu ◊ a pagu a pagu semus andhendhe addainanti ◊ leare a mossos, segare a mossu, leare a trubbu, fàghere a rugadura, nàrrere a pessamentu ◊ dare, leare, fàghere sas cosas a duas a duas, a pagas a pagas ◊◊ cmpl. de tempus: a dedie, a totu noti, a primu noti, a sa friscura ◊ a s'assegus li at nadu totu ◊ custu trabballu dh'apu fatu a mengianu ◊ a sa de tres dies Cristos est torradu a biu ◊◊ cmpl.de logu: ghiramus a bidha ◊ andaus a domu ◊ est a palas de su monte ◊ essimus a campu ◊ nci dh'ant ghetau a galera ◊ a inoghe! ◊ a pregare a crésia! ◊ andhare a su dutore, a su preíderu
5.
iscopu o ue che agabbat una cosa: besside a bídere! ◊ benide a bos combidare! ◊ semus lassendhe su cunzadu a fenu ◊ custu lu dao a tie ◊ dh'apu nau a mamma ◊ semus andhendhe a s'olia, a landhe ◊ so pessendhe a triballare ◊ a su fogu! a su fogu! [andai a dhu studai!]
6.
in disizos, lamentas o impudos, cumandhos, minetas, dimandhas: a ndhe bufare àteras bortas cun salude! ◊ a dhu connòsciri in su celu! ◊ a podiat durare tota vida! ◊ a no iscí ca dhu est s'unferru! ◊ a no si dinniai de mi agiudai! ◊ a lu podias fàghere tue, cantu chi chircas àtere! ◊ malaitu su pecadu, a no bi pensare innanti! ◊ a ndhe tenet de órulos cussu cane!…◊ a no ndhe pòdere nemmancu assazare! ◊ m'abbàida a no bi àere pessadu! ◊ acontzu ses, a no ndhe fàghere una de tzou! ◊ a trabagliare! ◊ a perdonare, su tziu, ca no bos poto dare nudha! ◊ a intrare, s'arretò! ◊ s'annu chi venit a èssere isposa! ◊ a dhu connòsciri mannu e bonu! ◊ a ti mazo, mih, si no mi l'agabbas! ◊ a candho como no pones mente, ite at a èssere a mannu! ◊ ite befe sutzessa in bidha mia a che furare a Santu Frantziscu! (A.Porcu)◊ a benis, Nina grasciosa, a binza a bodhire olia? (G.Raga)◊ a ti dhu fatzo su cafè?
7.
a + agt. o nm. = mannu, meda: ahi, letores, a dultze momentu chi proesi legindhe cuss'iscritu!…◊ coromeu, a bonu chi est!…◊ male, a fortes chi sunt!…◊ oh raju a proa sa chi ant fatu sos dutores!…◊ oh, malasorte, a ómine famidu: màndhigat cantu trinta bacas! (B.Truddaju)◊ a bellu chi est a istare inoghe!
8.
àteros impreos: mancari fachendhe a pastore, fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ fatu a professore, in cosas goi ndh'ischit prus pagu de nois ◊ so sempre matanendhe a abba, a sole, a caldu e a fritu che isciau ◊ dhus apu connotus a sa boxi ◊ dh'agatant a fragu ◊ anzare, fàghere a croba, a mascru, a fémina ◊ semenare una terra a trigu ◊ prantare s'ortu a basolu ◊ ispetare a nàschere ◊ coitare a fàghere
9.
in sas distintziones: a chini dha pentzat de una manera e a chini de un'àtera ◊ a chini arrít e a chini prangit ◊ a candho goi a candho gai ◊ c'est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri ammasedau (I.Lecca)◊◊ in sos paragones pro cosas cantepare: est mannu cantu a tie ◊ isse est che a sos àteros ◊ faghimus comente a bois ◊◊ pro inditare unu límite a su chi si narat: pecare a origras, èssere malàidu a su coro, èssere fertu a conca ◊◊ cun nm. de logu e de tempus pro inditare chi no est totu o totue o semper: est fatu a tretus, est a bighinados, a bidhas, a leadas, a logos; a iscutas, a dies, a bortas, a chidas istat bene, a iscutas istat male
Etymon
ltn.
ac, ad, aut
Translations
French
à
English
a,
an,
in,
at,
to
Spanish
a
Italian
a,
ad
German
a (Buchstabe des Alphabetes),
an,
in,
zu.
acanciofài , vrb Definition
aferrare a pilos brigandho e iscudendho o fintzes pigare de mala manera; betare apare, totu a méschiu
Synonyms e antonyms
aciufai 1,
atzuntzudhare,
incabigliare,
tipiliare,
tipilire
Sentences
nosu iscioperendu e is crumirus andendu a trabballai: ma is féminas gei dhus iant acanciofaus, iant ispinniau fintzas s'autista!
2.
cumentzat s'esami e ge m'iant acanciofau: de dogn'arratza mi nd'iant fatu, fintzas acapiau a manus e a peis in d-una cadira!
Etymon
srd.
Translations
French
se crêper le chignon
English
to brawl
Spanish
andar a la greña
Italian
accapigliarsi
German
sich raufen.
aconziminàre , vrb: conziminare Definition
aconciare, agiustare a sa bona
Synonyms e antonyms
arragnare
Translations
French
ajuster tan bien que mal
English
to repair as best one can
Spanish
arreglar a la diabla
Italian
aggiustare alla bèlla mèglio
German
so gut es geht instandsetzen.
acúa , avb Definition
a cua, a cuba, a s'acua cua = a iscusi, chentza ndhe bíere e ne ischire nudha àtere, chentza si fàere a bíere / a s'acua de…, a s'acua mia, tua, sua, e gai = a iscusi de…, chentza ndhe ischire geo, tue, issu
Synonyms e antonyms
assicua,
cuagua
Sentences
màndhigat a sa sola e a s'acua ◊ si sunt acordados a s'acua cua ◊ ma diàulu de búglia, innoramala: no fit solu s'iscusa de sa zenina, ca bicadu at una pudhighina e acua l'at posta suta de s'ala! ◊ a s'acua sua aia iscritu una lítera a Bobbore
Etymon
srd.
Translations
French
en cachette
English
secretly
Spanish
a escondidas,
a hurtadillas
Italian
di nascósto
German
heimlich.
acuadhigài , vrb Definition
pònnere subràbare (es. is cambas), cicire a cuadhu
Synonyms e antonyms
acabadhare,
imperrai,
incadhare
Etymon
srd.
Translations
French
croiser
English
to overlap
Spanish
cruzar,
montar a caballo
Italian
accavallare
German
übereinanderlegen.
acucacúca , avb Definition
andhare o istare a. = andai a pampadas, a pampas, a s'imbàtoro, a su cua cua a manera de no si fai biri, o fintzas timendi
Sentences
bi fisti tue puru acucacua che su cucummiau in moridina! ◊ paret chi la bida abbandha intro de gianna, sempre in ilgiros a s'acucacuca, a minnanna ◊ fint coment'e túrtures in su trigu, a s'acucacuca, furendhe ◊ manízadi, maniza, e faghe sa multra che chi ti che andhes e tòrrache a inie acucacuca!
Etymon
srd.
Translations
French
à quatre pattes
English
on all fours
Spanish
a gatas,
a escondidas
Italian
carpóni,
di nascósto
German
auf allen vieren,
heimlich.
addorogiàre , vrb: addorojare,
atorojare Definition
prànghere a tzérrios, a toroju
Synonyms e antonyms
abboghinare,
cerriai,
orulare
Sentences
gai comente atitanne pranghes a sucutu, sa boghe tua diat àere sa fortza de addorojare su teu de sa malesaura
Etymon
srd.
Translations
French
sangloter
English
to cry
Spanish
llorar a gritos
Italian
piàngere a urla
German
klagen.
addugonàre , vrb Definition
fàere su dugone
Synonyms e antonyms
cumandai,
ghiai
Etymon
srd.
Translations
French
être à la tête,
mener,
guider
English
to lead
Spanish
capitanear,
ponerse a la cabeza
Italian
capeggiare
German
anführen.
afrontànte, afrontànti , nm Definition
chie tenet sa propiedade o su possessu a làcana in mesu cun calecun’àteru o cun calecuna cosa (es. istrada)
Synonyms e antonyms
lacanante,
lacanarju
Etymon
srd.
Translations
French
riverain
English
frontager
Spanish
propietario de un inmueble que da a una calle o a un río
Italian
frontista
German
Anlieger.
allimbràre , vrb Definition
papare cun asuria
Synonyms e antonyms
lambrire,
irrujonare,
istruntzonare
Etymon
srd.
Translations
French
manger comme un goinfre
English
to eat greedily
Spanish
comer con avidez,
a dos carrillos
Italian
mangiare con ingordìgia
German
gierig essen.
amarète, amarètu , nm: ammaretu Definition
genia de druche, de forma tundha, ladu, grussu pagu prus de unu centímetru, fatu cun méndhula druche mólia e pagu pagu de méndhula marigosa, farra e tzúcuru
Synonyms e antonyms
maricosu
Sentences
est cumbidandu sa gente cun is amaretos, is pistocos e is licores fatus in domu ◊ ant combidadu suspiros e amaretes de Utieri
Scientific Terminology
drc
Translations
French
macaron
English
macaroon
Spanish
pastel a base de almendras amargas
Italian
amarétto
German
Makrone.
amèga , avb: ammegu,
ammega,
ammegas,
megas Definition
megai de…, èssere faendho, acant'a fàere, apenas fata calecuna cosa / ammegas de mandhigare = sughestantu, in s'ora chi fit, o chi est, manighendhe
Sentences
ammegas de bènnere so in su mamentu
2.
proite tue, fizu de s'upa manna e de unu filu de lughe, ammega in s'oru de sa corona, cun sa làntia de su pensamentu già chircas e preguntas?
Etymon
srd.
Translations
French
être sur le point de…
English
in the act of…
Spanish
mientras,
a punto de
Italian
nell'atto di…
German
im Begriff zu.
amegài, amegàre , vrb: ammegai,
ammegare,
megai Definition
èssere apunta a…, acanta a…, èssere faendho
Sentences
bàsciu chi faint su giru de totu sa bidha, no amegant de ndi torrai (A.Garau)◊ sa zente amegat de betare fiores ca est passendhe su santu
2.
amegat ca est istenteriau fendi sa missa, ca nci ponit ora e mesu, gopai vicàriu
Translations
French
être sur le point de…
English
to be going to…
Spanish
estar a punto depara,
estar
Italian
stare per…,
èssere nell'atto di…
German
im Begriff sein zu.
ammalaía , avb Definition
a mala gana, mancai chentza gana o contras a sa gana chi si tenet
Synonyms e antonyms
ammalaoja,
ammaròglia,
provortza
Sentences
ammalaia sos contos teviant torrare! ◊ ammalaia est andhadu a chircare cosa, si cheriat manigare! ◊ ammalaia est torradu a domo de su babbu
Translations
French
à contrecœur,
force est de…,
finalement
English
reluctantly
Spanish
de mala gana,
a regañadientes
Italian
malvolentièri,
giocofòrza,
finalménte
German
ungern,
gezwungen sein.
ammalaòxa, ammalaòza , avb Definition
a mala bògia, a mala gana, contr’a sa volontade
Synonyms e antonyms
ammalaia,
ammaròglia
Sentences
ammalaoza nos benit de andhare, mancari malàidos! ◊ oe ci non ti callas a sola ti callas ammalaoja!
Etymon
srd.
Translations
French
à contrecœur
English
unwillingly
Spanish
de mala gana,
a regañadientes
Italian
malvolentièri
German
ungern.
ammeschinàu , agt: ammischinau Definition
chi si ammischinat; chi dhue at de ndhe tènnere làstima
Sentences
"Tocamí, teni piedadi!" tzerriàt unu a totu boxi, ammeschinau
Etymon
srd.
Translations
French
minable
English
who moves to pity
Spanish
que mueve a piedad
Italian
che muove a pietà
German
wer Mitleid erregt.
ammischinài , vrb: ammischinare Definition
fàere, ammostare o cunsiderare mischinu a ccn. a manera chi is àteros ndhe tèngiant làstima; crèdere o cunsiderare a unu peus o prus pagu de su chi est
Synonyms e antonyms
allastimai,
apibiare
Sentences
est ca s'est ammischinadu, sinono li fint corpendhe puru ◊ ammischinendusidhoi iat cumentzau a dhi nai: Caridadi! Tengat caridadi! (M.Porru)◊ dèu dh'ammischinamu, pensendi chi trabballàt tropu!
Etymon
srd.
Translations
French
plaindre,
sous-estimer
English
to ask for symphaty,
to undervalue
Spanish
mover a compasión,
subestimar
Italian
chièdere comprensióne,
compassióne,
sottovalutare
German
um Verständnis bitten,
Mitleid bitten,
unterschätzen.
ammusadúra , nf Definition
su ammusare, pònnere is musas in is brúcios arrestandho a unu
Etymon
srd.
Translations
French
arrestation par menottes
English
handcuffing
Spanish
el sujetar a alguien con esposas
Italian
ammanettaménto
German
Anlegen von Handschellen.
ancabíta , nf: ancalita,
ancallita,
ancarita,
angallita Definition
genia de brínchidu, fatu a unu pei; a logos, angalita est fintzes sa farrunca, s'unga de is pigiones / andhare o brincare a s'ancarita = a un'anca
Synonyms e antonyms
peditzopu,
peincanedhu,
tzàncaru
Sentences
cun tegus brincaia a s'ancallita ◊ ant fatu s'angallita, chirchendhe de lassare s'immina in su terrinu ◊ unu ciogu innotzente de criaduras in sa carrera brinchendhe a s'ancalita
2.
s'àchili portat me is angalitas unu lèpuri chi at cassau
Etymon
srd.
Translations
French
petit saut
English
hop
Spanish
salto a la pata coja
Italian
saltèllo
German
Hüpfer.
apigliài , vrb: apillai 1,
apizare 1 Definition
artzare apitzu, a pígiu, fàere o pònnere su pígiu, nau de cosa in mesu de abba o de cosas deasi; fintzes essire de si pòdere bíere, bogare a pígiu
Synonyms e antonyms
aproghilare,
bènnere
Sentences
no isciat a nadai e po ndi podi apillai fiat is cambas de innòi e de ingudheni ◊ ndi torràt a apillai sa conca assicau timendi de si allupai ◊ su late caentadu si murigat a manera chi no apizet
2.
apilla a domu! ◊ a unus a unus apillant is istedhus ◊ e candu ndi dh'apillat su nòmini de sa santa, su predicadori, in custa prédica?
Etymon
ltn.
applicare
Translations
French
remonter à la surface
English
to surface
Spanish
subir a flote
Italian
venire a galla,
risalire in superfìcie
German
auftauchen.