acostumài , vrb: acostumare,
costumai Definizione
tènnere o àere a parusu, àere s'abbitúdine, s’avesu; giare bonas abbitúdines
Sinonimi e contrari
abbetuare,
abesare,
acomunai,
arranguai,
imbisciare,
ingustai,
parusare
Frasi
a dí de oi unu tempus acostumaiaus a fai cancuna sciampita puru! ◊ cussu no acostumat a abarrai a giru ◊ dh'apo pretzetadu chi no si atrameset de mi ne torrare a parte de manzanu comente acostumat issu (Z.Porcu)◊ dèu acostumu pagu a fuedhai ananti de genti meda
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
avoir coutume,
être coutumier
Inglese
to accustom,
to have in use
Spagnolo
acostumbrar
Italiano
costumare,
avére in uso,
èsser sòliti fare,
solére
Tedesco
gewohnt sein.
àere , vrb: ai,
àiri 1,
ari 1 Definizione
vrb. chi inditat possessu (po àere acanta/acurtzu o in dossu si narat gíghere/zúghere o portai/ portare e var.: dhu portu in buciaca, lu zuto inoghe); s'impreat coment'e vrb. aus. po fàere su tempus cumpostu de is vrb. ativos transitivos, ma fintzes de vrb. intransitivos, mescamente de totu cudhos chi inditant tempus (es. at imbatiadu, at próidu, at iscurigadu, at niadu); impreu distintu est su de serbire po fàere is bvrb. de tempus bnd. de totu is vrb. (apo a èssere, apu a fai, apo a bíere, apo a nàrrere); si ponet a su postu de èssere candho su sugetu est unu partitivu (e deosi sèmpere nm. chentza art.) o est unu calesisiat, indeterminau (es. b'at pane, b'at zente, b'at logu, b'at linna, cosa b'at?, chie b'at?, dhoi at un'ómini, dhue at calecunu chi no connòsciu, dhue at cosa de fàere; sinono: bi est su pane, bi est sa zente, bi est su logu, bi est sa linna, sa cosa b'est, bi est babbu, dhoi est Efisinu, dhu’est custa cosa de fàere); a/c.: in is domandhas chi bolent s’arresposta Emmo/eja o Nono, impreau coment'e ausíliu de àteru vrb. si ponet apustis de custu: fatu azis?, acabbau eus?, bidu as?, próidu at?, coitadu ant? / ind. pres. 1ˆ p. pl. aus, amus; ind. imp. 1ˆ p. sing. avio, 1ˆ p. pl. aviamus, abamus, aemus, 2ˆ p. pl. abazes, 1ˆ p. sing. dèu ei, emu; passau: 1ˆ p. sing. apei, apesi, 2ˆ p. sing. aisti, apesti, 3ˆ p. sing. apeit, apesit, 1ˆ p. pl. apemus, apéimus, apésimus, 2ˆ p. pl. apezis, 3ˆ p. pl. apeint, apesint; cong. pres. 1ˆ p. sing. epa, 1ˆ p. pl. epemus, 2ˆ p. pl. apetas, epedas; ger. aendhe, aindhe, apendhe, apenne, apenno (ma si narat meda in parte sua su ger. de tènnere: tenzendhe, tenindhe); pps. àpidu (fintzes po agatadu), tentu (de tènnere)
Sinonimi e contrari
tènnere
/
gíghere,
poltare
Modi di dire
csn:
b'àere, no b'àere meda a fàghere carchi cosa = chèrrere, no chèrrere tempus meda; aeresila = irfrancaresila, colaresichela gai chentza dannu, chentza deper fàghere nudha, sarbaresila (si narat mescas a su passadu: si l'at àpida); si as de fàghere (nadu a mineta, avertimentu) = si própiu ti la cheres buscare…
Frasi
ite as, oe, chi ses primmadu? ◊ cantas berbeghes azis? ◊ dinari meda no ndh'apo ◊ cantos annos as? ◊ at cumintzau a zubilare chene chi deo aèrepo cumpresu sa resone ◊ no bi cheriat a neunu pro timoria de l'istrobbare ◊ sos teracos, puru apenne unu pagu de paura, no si permitiant de la tocare
2.
custu l'at mortu, custu l'at uscradu ◊ intradu che l'at e dadu l'at a chenare ◊ a pagu a pagu aus torrau a camminai ◊ giogadu at e példidu at! ◊ at bófiu de aici e aici eus fatu ◊ eus acabbau ◊ dhi pariat de ari bíviu sèmpiri gosi ◊ si ti ndhe fisti abbizadu ndhe aisti leadu sa sua!
3.
èssere: - chie b'aiat? ◊ in custa piatza nche at unu putu ◊ in sa festa dhue aiat zente meda ◊ ndi pigas istrepus cantus dhui at ◊ in su monte de Gonare bi at una sirena…◊ àsiu aia, dego, de zubilare: tziu Luisi no s'aiat in locu (G.Piga)◊ nos tocat de andhare mesu nudos: cosa chi no si aviat bidu mai! (T.Ziranu)◊ innui at arralla at genti ◊ dhoi at unu niu de espis rabiosas ◊ bi at unu in mesus vostru chi non connoschites
4.
ajó, meda b'as?! ◊ ispetade za b'apo pagu: apo bell'e fatu!
5.
pro como si l'at àpita! ◊ est unu de sos pacos tirrinos chi si l'ant àpita dae sa "Letze de sas crujuras"
6.
si as de fàghere lassa sa zanna abberta, si bi podet intrare animale a sa domo!…
Cognomi e Proverbi
prb:
chie no at no est
Etimo
ltn.
habere
Traduzioni
Francese
avoir,
y avoir
Inglese
to have
Spagnolo
haber
Italiano
avére
Tedesco
haben.
altudhíre , vrb rfl: altzudhire,
artudhire,
artzudhire,
astudhire,
atudhire Definizione
atzutzudhire, pònnere sa tzudha, inteterare su pilu de su fritu, de s'assíchidu o de sa timoria, de s'isprama
Sinonimi e contrari
aciuciudhae,
altudhare,
assunciudhai,
aturtudhire,
atzudhai
Frasi
sos pilos mi si fint altzudhidos ca mi pariat de intèndhere ispisinzu de pessones ◊ unu cane orulendhe ti astudhit sas palas de ispreu ◊ bastat solu un'umbra dai tesu chi bos faghet altudhire onzi tudha ◊ s'assuconu l'aiat fatu atudhire cantos pilos giughiat ◊ solu a bi pessare si mi artzudhint sas palas!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
en avoir la chair de poule
Inglese
to get goose-flesh
Spagnolo
espeluznar
Italiano
accapponare
Tedesco
schauern.
apenài, apenàre , vrb rfl Definizione
tènnere dolu, làstima, piedade, provare pena, dispraxere, su si interessare de calecuna cosa o de ccn. assumancu po làstima, po piedade
Sinonimi e contrari
apiadai
Frasi
su padronu si ndh'est apenadu e li at abbonadu su dépidu ◊ suporto tanta pena e tantu istragu: apenadindhe, apena! (P.Pisurzi)◊ de sa vida chi fatzu apenadindi! ◊ cussu pòburu béciu s'est apenau po mei ◊ a mei mi apenat su coru su intendi a issa!
2.
eo t'iscrio, si tue ti ndhe apenas de lègere su chi t'imbio ◊ si apenet de iscultare unu lamentu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
s'apitoyer,
avoir de la compréhension
Inglese
to be moved
Spagnolo
compadecerse
Italiano
impietosirsi,
avére comprensióne
Tedesco
Mitleid haben,
für jdn Verständnis zeigen.
aprummonàre , vrb Definizione
giare o pigare carda, arrennegu meda, tzacu meda
Sinonimi e contrari
aciumonare,
afelonare,
imprumonare
Frasi
mi ndhe aprummonat solu a bi pessare a totu su male chi mi ant fatu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
avoir du dépit,
prendre la mouche
Inglese
to make s.o. angry
Spagnolo
enfadarse mucho
Italiano
fare stizza
Tedesco
jdn ärgern,
sich ärgern.
arrebbechinàre , vrb: rebbechinare* Definizione
istare a perrica, fàere s'abbetiosu, arrespòndhere po abbétia
Sinonimi e contrari
abbetiae,
reotare,
tricatare
Traduzioni
Francese
avoir une prise de bec
Inglese
to squabble
Spagnolo
altercar
Italiano
battibeccare
Tedesco
zanken.
arrósciu , pps, agt: (ar-ró-sci-u)
arrúscidu,
orróschiu Definizione
de arròsciri; chi no ndhe tenet prus gana
Sinonimi e contrari
cascaviadu,
strufudhiu
Frasi
gei dh'apu arrosciedhu!…
2.
arrúscida za est arrúscida, muzere mia, ma, si mi brigat, finas sos becos in conca li fato essire! ◊ seu arrósciu che mobenti arréndiu!◊ dhu tenei arrósciu e nci dh'apu bogau!
Traduzioni
Francese
lassé,
en avoir marre
Inglese
bored
Spagnolo
harto
Italiano
annoiato,
stufo
Tedesco
gelangweilt.
àrviu , nm: àviu 1 Definizione
cosa chi si arrennescet a ischire de calecuna chistione; capacidade de pigare is fragos; fintzes marcu, neghe, mància chi abbarrat de calecunu male / pigai àrviu de ccn. cosa = leare oru, chircare de ndh’ischire, bènnere a ischire, pigai s’arrastu
Sinonimi e contrari
arviedhu,
assunta,
indíscia,
seru,
sudhitura
/
annasu,
arrasta
Frasi
is arrúndilis si pesant a bolai fintzas a candu no intendint àrviu de luna prena ◊ ndi apu inténdiu un'arviedhu a trevessu chi ses isposa ◊ arguai si teniat àrviu de unu nemigu: dhu carriàt finas a dhu fai a chirriolus!
2.
s'àxina ocannu tenit àrviu de pesti niedha ◊ su chi fint chirchendhe l'at agatadu su cane cun s'àviu ◊ paret cane de cassa chi at pigau àviu a crachi cosa!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
connaissance,
avoir vent de qqch.
Inglese
inkling
Spagnolo
indicios
Italiano
sentóre
Tedesco
Witterung.
atzaculitàre , vrb: atzucuritae,
tziculitare* Definizione
fàere tzaculitas, èssere a tzaculitas
Sinonimi e contrari
tzuluchitare
Traduzioni
Francese
avoir le hoquet
Inglese
to hiccup
Spagnolo
hipar
Italiano
singhiozzare
Tedesco
den Schluckauf haben.
bergungiàe , vrb: birgonzare,
bregugnare,
bregungiai,
bregunzai,
brigonzare,
brigungiai,
ergunzare,
virgonzare Definizione
tènnere o sentire bregúngia / malu a bregugnare (nadu de ccn.)= chi no tenit o no sentit bregúngia
Sinonimi e contrari
frigonzare,
imbregungiai,
rigonzare
Frasi
Maria, mancari birgonzandhe, li at istrintu sa manu prus forte, a Portolu ◊ bos ponides a assuconare unu malevadadu… birgonzadebbondhe!◊ mi seu bregunzau de àiri iscritu adiasi!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
avoir honte
Inglese
to be ashamed
Spagnolo
avergonzarse
Italiano
avére,
sentire vergógna
Tedesco
sich schämen.
bisongiài , vrb: abbisongiai,
bisonzare,
bissonzare,
bisungiai Definizione
tènnere bisóngiu, serbire calecuna cosa chi mancat; èssere necessàriu, doverosu a fàere una cosa
Sinonimi e contrari
bòlliri,
chèrrere,
selvire,
tocae
Frasi
inoghe che bisonzat zente ◊ su pisedhu est andhendhe cun su babbu ca li bisonzat ◊ nos bisonzat una cosa chi no podimus agatare ◊ li bisonzat bestimenta noa ◊ a ti bisonzo? a frimmo?
2.
bisòngiat a giai atentzioni ◊ bisòngiat a pregai chi acabbit custu delúviu ◊ bisonzat chi bi andhemus luego
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
avoir besoin,
falloir
Inglese
to be necessary
Spagnolo
ser necesario
Italiano
bisognare,
necessitare,
occórrere
Tedesco
brauchen.
bòmbere , vrb Definizione
caciare, torrare de s'istògomo sa cosa chi unu at papau, nau fintzes in su sensu de bogare cosa meda; èssere a conos, àere gana de caciare; orròschere a unu; pagare o prànghere po su male fatu: s'impreat prus che àteru a pps. (bómbidu, bómbiu) o a inf. / bòmberenche su frocu de s'ànima = catzàrendhe sos ogros, caciaindi totu
Sinonimi e contrari
arrevesciai,
bombare,
bombitai,
butare,
caciae,
gòmbere,
istercorare
/
marigai
Frasi
est a cónios e comintzandhe a bòmbere ◊ sa miniera aiat incomintzatu a bòmbere abba chi s'aiat piligatu rocas, funnos e donzi cosa ch'imbeniat ◊ ambos duos si aiant apompiatu su chi nche aiat bómbitu su frastinzu
2.
como los apo bómbidos custos argas de muntonarzu chi no ischint fàghere àteru si no dare ifadu a s'àteru!
3.
addaghi mi che segas ben'ene sa passéntzia che la bombes totu a una bia!
Etimo
ltn.
vomere
Traduzioni
Francese
vomir,
avoir du dégoût pour…
Inglese
to vomit,
to loathe sthg
Spagnolo
vomitar
Italiano
vomitare,
avére qlc. a nàusea
Tedesco
brechen,
vor etwas Ekel empfinden.
ciúghere , vrb: giúchere,
zúchere Definizione
prus che àteru, pigare o portare in dossu, in sa carena, o apresu meda, siat foedhandho de gente, siat de animales o cosas / ger. ciughindhe
Sinonimi e contrari
batire,
batúchere,
bíghere,
dúcere*,
gíchere,
leai,
poltare
/
cadhicare,
futire
| ctr.
lassai
Frasi
su coro tue lu ciughes de granitu! ◊ sa pudhedra la ciughia in giru ◊ a minore, mi che aiant ciutu fena a su méigu de sos pisedhos ca no manigaia
Traduzioni
Francese
avoir sur soi
Inglese
to have something on
Spagnolo
llevar
Italiano
portare addòsso,
avére con sé
Tedesco
tragen.
contifizàre , vrb: contipizare,
contivigiare,
contivizare,
cuntipizare Definizione
atèndhere a calecuna cosa o a unu cun contivígiu, tènnere contu una cosa, unu bene, a ccn., incurandhosindhe, faendhondhe contu; fintzes fàere impresse, tènnere coidu
Sinonimi e contrari
atèndhere,
oloire
| ctr.
irbandhonare,
lassai,
sbandonai
Modi di dire
csn:
contivizare s'interessu, sa memória, contivizare s'ortu, sa binza, su bestiàmine, sa domo; contipitzàresi pro ccn. = pentzai a ccn. pro su chi dhi podit bisongiai
Frasi
su contifizu in persone benzat pro contifizare! ◊ is féminas bolent contivigiadas! ◊ abertiat sos teracos de tentare e contipizare ◊ prima chi noche furent terra e mare est menzus a contipizare ◊ deviat torrare a sos impignos e sighire a contivizare su trabàgliu ◊ a chie che as a ti contivizare como chi ses malàidu? ◊ s'àrbure mia fit dada tentu e contivizada ◊ azis isvirgadu ésitos bonos candho bos sezis contivizados
2.
non bos cuntipitzetas pro mene!
3.
contipiza ca non bi at tempus de pèrdere!
Cognomi e Proverbi
prb:
a chie contivizat no mancat su pane
Traduzioni
Francese
avoir soin,
soigner
Inglese
to take care
Spagnolo
cuidar
Italiano
aver cura,
gestire,
seguire
Tedesco
sich kümmern.
cumpadèssere, cumpadèssi , vrb: cumpadèssiri,
cumparessi,
cumpodèssiri Definizione
tènnere passiéntzia cun is àteros, cricare de no si ofèndhere o de dhos padire candho istrobbant o pregontant cosa, lassare fàere
Sinonimi e contrari
cumpatire,
iscugiare,
lastimai,
paedhare
Frasi
ma ita cumparessi e cumparessi: no mi depu lassai arrovinai! ◊ funt piciochedhus de cumpadessi! ◊ custa cosa est bogandumí de conca: mi depit cumpadessi! ◊ Deus at a cumpadessi is mancàntzias nostas ◊ cumpadessat, ma no est acomenti narat fustei! ◊ lassais currillai is fillus e cumpadesseis chi istrobbint puru!
Etimo
spn.
compadecer
Traduzioni
Francese
avoir de l'indulgence
Inglese
to pity
Spagnolo
aguantar
Italiano
compatire
Tedesco
nachsichtig sein mit.
cunfiài , vrb: cunfidai,
cunfidare Definizione
giare fide a unu, su si fidare de unu, tènnere cunfidàntzia / cunfidai cun = àere fide in…, dare fide a…
Sinonimi e contrari
fidaisí
Frasi
cunfiu chi eis a olvidai de cantu bos apu aggraviau ◊ Segnori, dèu cunfiu m’eis a usai misericórdia (Ctz)
Etimo
spn.
confiar
Traduzioni
Francese
avoir confiance
Inglese
to confide
Spagnolo
confiar
Italiano
confidare,
aver fidùcia
Tedesco
vertrauen.
disigàre , vrb Definizione
bènnere a malu puntu de is dispraxeres, de s'afrigimentu, agummai coment'e consumàresi de sa tisichéntzia
Sinonimi e contrari
indisicare,
indisichire
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se consumer de douleur,
avoir de la peine
Inglese
to grow sad,
to pine away
Spagnolo
debilitarse por el dolor
Italiano
intristire,
consumarsi per dolóre
Tedesco
sich verzeheren.
dòlere , vrb: doli,
dòliri Definizione
provare o sentire su dolore po calecunu male a sa carena, fàere male; sentire dispraxere po css. male o dannu: s'impreat solu sa 3ˆ p. singulare de unu modu finiu (mi, ti, li dolet, nos, bos, lis dolet, doliat, e totu deasi), s’inf., pps. e ger. / pps. dófidu, dólfidu, dórfiu, dólidu, dóliu, dóssiu
Sinonimi e contrari
incrèschere,
incrudèschere
/
dispiàchere
Frasi
dae su pódhighe malu mi ndhe dolet totu su bratzu ◊ mi est dolindhe meda, custa pistadura, como a sàmbene fritu ◊ narabbilu a mamma, fizu meu, inue ti dolet! ◊ mi ses tochendi aundi mi dolit ◊ no mi sunt mai dólias is origas
2.
a nois nos dolet su dannu chi ant tentu in cussa famíllia! ◊ mi dolit su coru solu su pensai ◊ su èssere pecadore mi dolet cantu su èssere bisonzosu
Etimo
ltn.
dolere
Traduzioni
Francese
avoir mal
Inglese
to ache
Spagnolo
sentir dolor,
sentir
Italiano
sentire il dolóre,
dolére,
rincréscere
Tedesco
weh tun,
leid tun.
fidài , vrb: fidare,
firai Definizione
crèdere, giare fide; lassare a unu o una cosa chentza dhi giare atentzione a sa sighia, chentza dha castiare, chentza pentzare in su malu; nàrrere o giare a ischire cosa a persona chi si credet segura, chi giughet capia, chi mantenet su segretu
Sinonimi e contrari
intregai
Modi di dire
csn:
fidare una cosa in manos de unu, fidare a unu cun àtere = intregai, lassai una cosa a unu, lassai a unu cun carchi àteru (pruscatotu pro dhu castiai); est malu fidare a… = no fait a si fidai de…, est perigulosu a…; fidai is pudhas a marxani = pònnere su grodhe a tentare sos anzones, comporare casu dae sos sórighes, chircare seguresa o bene in chie ti traighet, in chie tenet s’iscopu de ti fàghere male
Frasi
ello cun chie mi cherzo fidare, giaghí fide in nisciunu si agatat?! (P.Pisurzi)◊ comintzas s'anzone a lusingare si si fiderat chi t'intrat in manu (Carta)◊ no ti fides in cussa nae ca si che podet segare! ◊ nosu bellus e prexaus ca tenaiaus una poriga de iscudus allogaus… bai e fidadidha! ◊ no fait a si fidai de sa buca a su nasu ◊ como su pisedhu za ch'est mannu e abbistu e faghet a li fidare sa màchina
2.
lah chi no dhu fidis a Cappai, sinò in pagu tempus ti dhu mànciat! ◊ tenia cosa in su fogu, mi so fidada e brusiada mi ch'est ◊ pro ti àere fidadu unu mamentu ses diventada un'ebba rude! ◊ no faghet a fidare sa laghinza, ca si ch'essit de su cunzadu ◊ su mastru at fidadu sos pisedhos solos e si sunt totu postos a brincare ◊ custa criadura no l'at fidada un'iscuta, a sa mama, timindhe chi si che andhet
3.
si as bisonzu de cossizos, abbàida cun chie ti fidare!
Cognomi e Proverbi
prb:
a cani chi papat cinixu no dhi fidis su lardu
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
avoir confiance,
confier
Inglese
to trust,
to entrust
Spagnolo
confiar
Italiano
fidarsi,
affidare
Tedesco
sich verlassen auf + Akk.,
anvertrauen.
gelài 1, gelàre , vrb: zelare Definizione
àere, pònnere o sentire gelu, regelu contras a unu o calecuna cosa / g. male a unu = no piàghere; pro chi eo male ti gele = mancari no ti piaga
Frasi
fustei puru est istróllica, no s'iscít a chini istimat e a chini gelat: cussas puru funt fillas! ◊ "m'istimat, mi gelat" funt is fuedhus chi narant ispollendi unu frori po biri comenti arresurtat…
Etimo
itl.
gelare
Traduzioni
Francese
avoir de l'aversion contre qqn.,
antipathie
Inglese
to feel a strong dislike
Spagnolo
sentir antipatía
Italiano
sentire avversióne,
antipatìa,
detestare
Tedesco
gefroren,
eisig,
Eis.