abboàu , pps, agt: abbuau Definitzione
de abboai, abbuai; guastu de sa népide, de s'abbuera, nau de laore
Sinònimos e contràrios
addulliu,
afrachilau,
allampiau,
anneuladu,
calinu,
chiconosu
Frases
su lori est abboau
Tradutziones
Frantzesu
rabougri,
niellé
Ingresu
for a fruit which,
doesn't ripe for excess of heat,
affected by smut
Ispagnolu
atizonado
Italianu
golpato
Tedescu
aufgrund von Hitze ungenügend gereiftes Getreide,
von Brandpilzen befallenes Getreide.
afallídu , pps, agt: afalliu,
avaliu,
avalliu,
fallidu Definitzione
de afallire; nau de laores e frutuàrios, chi funt guastos, chentza lómpios; nau de un'animale, de ccn., chi est làngiu
Sinònimos e contràrios
bíciu,
caliu
/
afésiu,
scalixiu
| ctr.
líaru
Frases
su trigu est afallidu ◊ is trigus candu si sicant e no funt cumprius ancora funt avalius
Tradutziones
Frantzesu
desséché,
rabougri
Ingresu
fruit which doesn't come to ripeness for an excess of heat
Ispagnolu
zocato,
zorollo
Italianu
afato
Tedescu
verkümmert.
afavàdu , agt: afavau Definitzione
de afavare; immalaidau de sa fae chi at papau; chi est chentza fortzas, arréndhiu coment'e malàidu de afavamentu, chi si est pérdiu de ànimu
Sinònimos e contràrios
afaighedhau
/
cdh. afaatu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
malade,
atteint du favisme
Ingresu
a person which can easily contract the ilness of favism
Ispagnolu
que padece favismo
Italianu
fàbico
Tedescu
Bohnenvergiftung (Fabismus)
atecadiàre , vrb Definitzione
nau de frutuàriu, aortire, fàere a tegadia
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
rabougrir
Ingresu
generally referred to fruit which grow badly
Ispagnolu
zocatearse
Italianu
imbozzacchire
Tedescu
einschrumpfen.
cài 1 , agt, prn: cale,
cali Definitzione
agt. e prn. indefiniu impreau in is pregontas de css. manera fatas: no càmbiat de m. a f., ma solu de su sing. a su pl. (coment'e agt.); su plurale, cun is artículos e chi tenet valore de cng. po ispiegare: su cale, su cali, su (sa, sos, sas) cales chi… = e pro cussu…, difatis…(no tenet valore relativu, mai)
Frases
cai cosa ti andat bèni, a tui? ◊ cali mòri pigas po andai a ingunis? ◊ cale bentu ti ndhe at batidu? ◊ ma cale ómine, ma cale fémina?!…◊ cales àrbures est a pudare? chini iscít cun calis ideas nd'iant a èssi torraus!
2.
fàghelos totu guales, e no cale goi cale gai! ◊ de custas cosas, cali bolis? ◊ de sos fizos, cale est su cojadu? ◊ tia chèrrere ischire cale ti andhat bene: custu o cudhu ◊ no isco ne chie e ne cale
3.
issa est sa prus sàbia e onesta, su cales chi sas bighinas la chircant pro unu cossizu ◊ no bi at istudiadu nudha: su cales chi lu ant botzadu!◊ cussu depet àere finidu sas iscolas, su cales chi lu cherent a triballare in postu ◊ sa mama cosit e tàpulat, su cales sos pitzinnos no andhant in giru istratzulados
Ètimu
ltn.
qualis
Tradutziones
Frantzesu
quel
Ingresu
which
Ispagnolu
qué,
cuál
Italianu
quale
Tedescu
welcher.
chi , prn: ci 1 Definitzione
prn. relativu in parte de calesiògiat númene mascu o fémina, singulare o plurale, sugetu o cumplementu (su sardu no narat "su/sa cale, is calis, sos/sas cales", si no cun valore de càusa: su cales); coment'e prn. relativu s'impreat meda cun funtzione de avb. de logu in su sensu de inue, aundi, de tempus in su sensu de candho e de àteros cumplementos (fintzes acumpangiau cun pron. pers. po su sensu precisu de su cmpl.); in campidanesu e mesania s'impreat meda cun valore de cng. si po pònnere una cunditzione (e fintzes in prop. de ispédhiu); faet un'avb. in d-unas cantu maneras de nàrrere po inditare un'atzione chi sighit: èssere o istare + bvrb. sing. 2ˆ p. impr + chi ti… + bvrb (1ˆ p. sing. ind. pres.) = èssere o istare a su + bvrb 2ˆ p. impr. + matessi bvrb 2ˆ p. impr.; su/sa + nm. chi est su/sa + matessi nm… = fintzas su/sa… (s'impreat fintzes cun avb: oe chi est oe… = fintzes oe, ancora como)
Sinònimos e contràrios
ue,
candho
/
si
Frases
dàemi sa cosa chi zughes in manu ◊ càstia a su trabballu chi ses fendi! ◊ custu est su contu chi praxit a tui ◊ bi ndhe at chi trampistant negusciendhe runza ◊ nàrami totu sas cosas chi cheres ◊ a carrela acudiat pisedhos chi teniant àteras cosas de contare ◊ sa Sardínnia tenit risorsas chi point èssi postas a fundamentu de indústrias noas ◊ apo arriciu is novas ci mi as mannau ◊ custa no est màchina chi potas cúrrere meda!◊ su ci apo fatu est istàpia una cosa ci est pràcia a totus (C.Argiolas)
2.
sa domo chi isto l'apo comporada ◊ bi aiat unu palatu chi bi fint sas fadas ◊ sa die chi ant fatu a tie no ant fatu àtera cosa si no gravèglios e rosas ◊ fut s'annu chi at niau meda ◊ a candho como chi no at mes'annu apedhat, ite at a èssere a mannu, custu catedhu! ◊ sa dí chi furia gioghendu a mammacua apu agatau custu ◊ in s'annu chi non isciu ci funta duus fradis, unu arricu e s'àteru pòbiru ◊ sa poesia est unu frutu chi li cunfaghet su tempus asciutu (Màsala)◊ aiant postu a béndhere una siendha chi su mere fuit mortu ◊ at tzerriau unu cassadori chi dhi teniat cunfiantza meda (E.Musio)
3.
un'amigu bonu no dhu agatas mancu a perda furriada, chi dhu circas in s'ora de s'abbisúngiu ◊ su meri miu, ci tèngiu fàmini, mi donat pastura ◊ chi boles chi mi chelle, chelladi innanti tue! ◊ como, ci morzo, mi morzo cuntentu ◊ oe nemos andhat a carrixae: bieus ci su mere si decidit a nosi pagae comente si depet! ◊ filla mia, chi si lassasta intrai finas a candu passat s'àcua!
4.
fúrria chi ti fúrrio, e ite no ant imbentadu?! ◊ fint tira chi ti tiro fintzas chi che l'ant segadu ◊ est totaganta die pista chi ti pisto, cun cudhu martedhu! ◊ fit chirca chi ti chirco, fintzas chi l'at àpidu ◊ primu fiast sempri "papa chi est papa" e immoi no mi ndi bolis donai?!
5.
teniat unu difetu chi no papàt atra cosa si no pasta reali
6.
sa fera chi est sa fera candho ofendhet lu fachet pro si difèndhere (G.Piga)
Ètimu
ltn.
qui
Tradutziones
Frantzesu
que,
qui
Ingresu
what,
which
Ispagnolu
que
Italianu
che,
il quale,
la quale,
i quali,
le quali
Tedescu
der,
die,
das,
welcher,
welche,
welches.
incaussài , vrb Definitzione
nau de cosa chi s'ingurtit, àere dificurtade a passare in su gúturu; asciutare sa buca (nau de cosa chi si papat po s'efetu chi faet a sa buca, ca essit arrasposa)
Sinònimos e contràrios
aèschere,
arrèschere,
incaussire
Frases
a Sarbadori, comenti at biu sa pobidha, dh'incaussat su binu!
2.
tengu sa buca totu incaussada de cussu cachi chi apu papau
Tradutziones
Frantzesu
de travers
Ingresu
which goes the wrong way (said of food)
Ispagnolu
atragantar
Italianu
andare di travèrso (détto di cibo)
Tedescu
in die falsche Kehle kommen.