abbandhàre , vrb: abbandhiare Definizione
pònnere o lassare abbandha, a una parte (fintzes po chistire)
Sinonimi e contrari
apaltare,
assolae,
chirrare
| ctr.
abbamare,
amedhare,
aunire
Frasi
pro èssere segura cussa cosa cheret abbandhada ◊ daghi sas fozas de su fiore si abbandhant, in tzertas àrbures, abbarrat su frutu ◊ oriolos mannos ant ghiadu sa zente marranera e pro cussu, pesso, sunt tucados abbandhendhe sa preítia chena pore de arguais ◊ abbandhatiche!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mettre de coté,
s'écarter
Inglese
to withdraw to put aside
Spagnolo
apartar,
poner aparte
Italiano
métter da una parte,
appartarsi,
estraniarsi
Tedesco
zur Seite legen,
sich zurückziehen.
adhía 1 , prep, nf Definizione
a s'àtera parte de…, a cudh'ala de…, prus atesu de…; s'àtera parte, apalas de…
Sinonimi e contrari
adhae,
asegus,
avatu
Frasi
s'ortu miu est adhia de s'istrada ◊ mi as agatadu adhia de is làcanas ◊ is ferrus de pudai funt in su tascapani adhia de sa porta ◊ ita fiast ascurtendi adhia de sa porta?! ◊ in sa becesa puru, adhia de aundi s'istrantaxat sa làcana de is bisus, apubu ancora is bellesas chi mi ant donau allirghia
2.
bivu s'úrtimu bisu téndiu a s'adhia de sa làcana de is bisus
Traduzioni
Francese
au-delà de…,
de l'autre côté de…
Inglese
further
Spagnolo
más allá,
allende
Italiano
óltre,
di là da…
Tedesco
weit,
jenseits.
apaltàre , vrb: apartai,
apartare,
partare Definizione
pònnere a una parte; su si giare o pònnere a una parte, su si cuare po sa giustítzia o àteru / a. unu pensamentu = bogaresiche un'idea dae conca
Sinonimi e contrari
abbandhare,
coigiare
/
abbuare,
aclisare,
acuae,
ammagare,
apatai,
frànghere,
impertusare,
intanae,
intupai,
intuvedhare,
istichire,
istugiai
Frasi
medas si sunt apartados e ti ant negadu provinas unu lughinzu! ◊ ahi cantu atesu mi seu apartau de bosu, Sennori! ◊ propongu de apartai dónnia perígulu de pecai ◊ no istes annuzada pro mi èssere pagu tempus apartadu ◊ ipèrradi una canna e tzoca, si sos iltrunellos si podent apaltare! ◊ cun signalis de tristesa sa Crésia apartat is fielis de is allirghias de su mundu
2.
si est apartadu ca lu sunt chirchendhe sos carabbineris ◊ s'amante a ue si est apartada?
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
mettre de côté,
se réfugier
Inglese
to put aside,
to shelter
Spagnolo
apartar,
refugiarse
Italiano
méttere da parte,
accantonare,
rifugiarsi
Tedesco
beiseitelegen,
sich flüchten.
apunghitài , vrb Definizione
arregòllere cosa a pagu a pagu, cun dificurtade
Sinonimi e contrari
preulire,
regutzulare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mettre de côté
Inglese
to scrape together
Spagnolo
ahorrar,
recoger poco a poco
Italiano
raggruzzolare
Tedesco
zusammensparen.
bàndha , nf: banna 1 Definizione
parte, foedhandho de logu o de tempus
Sinonimi e contrari
ala,
cherru,
filada,
leada,
parte,
simada
Modi di dire
csn:
a b., a bandhas (abbandha) = itl. in disparte; fàchere b. a unu = fai is partesas a unu; pònnere, collire cosa a b. = allogai una cosa; a b. de fora, de intro = a sa parti de foras, de aintru; annare, incaminàresi banna de… = andai faci a…; pònneresi a bandha = pònneresi a contu sou; dare bandha una cosa = passai, abbacai, menguare
Frasi
a una bandha e a s'àtera de su caminu bi sunt sos muros de sas tancas ◊ ch'est faladu a sa bandha de Campidanu ◊ a sa bandha de martis, de abrile, de mesaustu, a bandha de sas bàtoro, de mesunote ◊ li est andhau dae bandha de palas
2.
su binu como fintzas in su tzilleri est postu a bandha ◊ mi at mutiu a una bandha e mi at nau cosa ◊ fia teracu ma a sos vinti annos mi ponei a bandha cun d-unu grustu de chentu porcos
3.
de coro no mi poto divertire pro ca no mi dat bandha su dolore ◊ callentura furiosa male chi dat banna in lestresa ◊ sa zente at cumintzau a dare bandha a s'iscuricada, imbisitandhe su mortu
Etimo
itl.
banda
Traduzioni
Francese
partie,
côté
Inglese
side,
part
Spagnolo
parte,
lado
Italiano
parte,
lato
Tedesco
Teil,
Seite.
cantòni , nm: contone,
contoni Definizione
cugigone, tretu, parte o bandha de unu logu, de un'orruga / girai de chirru in cantoni = innòi e innia, fatu de su logu, de unu logu a s'àteru, de una parti a s'àtera
Sinonimi e contrari
bandha,
chírriu,
parte
Frasi
furrissí a custu cantoni ca fadeus sa braba! (A.Garau)◊ trentzeisí a cudhu cantoni ca depu ispariciai! ◊ allughie sos sírios de sa pache in sos cúcuros de sos bàtoro contones de su mundhu!(G.Piga)◊ bríllios e sonazos chin sonos míschios de puzones fachent dónnia contone ammachiare (L.Loi)◊ sunt fuidos peri sos contones de sa bidha
2.
seu duas diis girendi de chirru in cantoni tochendi portalis e portixedhas de totus cussus chi mi depint dinai!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
coin,
côté
Inglese
canto
Spagnolo
parte (f),
lado
Italiano
canto,
parte
Tedesco
Ecke.
chérru , nm: chírriu 1,
chirru Definizione
donniuna de is partes de una cosa, de unu tretu, de unu logu, fintzes de sa bértula
Sinonimi e contrari
bandha,
bicu,
corru,
leada,
palte
/
cdh. chirrioni
/
arrogu,
corriolu
Modi di dire
csn:
a chirr'imbesse = a s'imbesse, a cúcuru ficadu; andai de chirru in chirru = de una bandha a s'àtera; girai de chirru in cantoni = innòi e innia, ifatu de su logu, de unu logu a s'àteru; chirru a mie = faci aundi seu dèu; a chirru mancu, drestu, a cherru de aínturu = a manu manca, dereta, a manu de intro; a sos chirros de… = faci a…, a is partis de…; portai a chirru a unu = leare a befe, fàghere a birgonza
Frasi
moviat sos bratzos a dogna cherru ◊ a cussu cherru dhui creschit ónnia arratza de birdura ◊ si est bortau a s'àteru chirru ◊ s'aposentu est friscau de chirru de intro
2.
est muntenindhe sos chírrios de sa fardita ◊ li fit faghindhe sos pannos totu a chírrios ◊ s'últimu chírriu de luna bos imbio
3.
custu est su chírriu de terra ue sunt inferchidas sas raighinas de s'identidade nostra ◊ betaiant laore in chírrios de terra tostada
4.
óminis imbriagus ti ant ispudau, aciotau, portau a chirru cun d-una canna tzerriendudí "su Rei"◊ seu duas diis girendi de chirru in cantoni tochendi portalis e portixedhas de is chi mi depint dinai!
Cognomi e Proverbi
smb:
Chirru
Traduzioni
Francese
coin,
côté
Inglese
side,
part,
border
Spagnolo
lado
Italiano
lémbo,
lato,
parte
Tedesco
Zipfel,
Seite.
còlta , nf: costa Definizione
in sa carena, donniunu de is ossos longos chi de s'ischina fúrriant e si benint apare in petorras formandho sa càscia: pl., donniuna de is duas bandhas de sa carena in sensu manca/destra; foedhandho de erbas a fògia larga, sa fògia etotu mescamente su tretu de mesu, inue est prus grussa; de un'istrégiu, sa parte chi si pesat de su fundhu fintzas a is oros; logu largu meda e in calada, pala manna de unu monte / min. costizola
Sinonimi e contrari
coltazu,
fiancu
/
costalla,
crosta
/
incosta
/
costale,
costera,
cugutada,
pala,
trempada
Modi di dire
csn:
costas curtzas = sas costas chi no torrant a su petorru, sas prus in bassu; costas tinniadas = cannidas; rúere a costa longa = rúere a longu, de pàrrere corcadu, istiradu; costas apari = a costazu, a fiancu de pare; a costas de… = a costazu, a fiancu de…; ghetaisí una cosa de pala in costas = dae pala in codhu, lassare chi la fetat s’àteru o fintzas betare sa curpa s'unu a s'àteru; fuedhai, ríere in costas = crebare; essire dae costas = (nadu cun fele) ispèndiri de buciaca; essíreche palabala costagosta, in costas de pinnetu, de mandra = arrispúndiri ma no a tonu, fuedhendi de àteru, nàrriri chentza de nàrriri, essiri in coranta mois; parare sa costa a unu = fai s'ala o amparai a unu; costa soliana, costa umbrosa = pala de monte a cara a mesudie, a cara a su nord; andai costa costa = in logu de costera, essire in paris, andhare in paris
Frasi
est romasu cadidu chi si li contant fintzas sas costas ◊ comente est rutu si at cannidu duas costas ◊ est faladu a terra a costa longa che unu buatone!
2.
in costas si lu depiant tzacare su fogu! ◊ fipo isterjolau in terra a costa longa ◊ ca fipo istracu mi so corcatu costas a terra
3.
si su fogu est tropu artu brúsiat sas costas de s'isterzu ◊ sas costas de su sedatu si sunt segadas a fortza de lu manizare
4.
comente faghet a costa su logu, sa terra fuit a zosso ◊ in sas costas a cara a sole bi pigat pàsculu prus bonu ◊ cun sos benujos frazados giómpidos semus in chima de sa costa
5.
est andhadu a chircare costas de aldureu
6.
funt ghetendisí sa curpa de palas in costas ◊ gei as a fuedhai, mancai in costas! ◊ candho lu apo dimandhadu de sa chistione ch'est essidu pala pala, costa costa ◊ si mi fato àteros bestires, dae costas ti essit?! ◊ che ses essindhe in costas de pinnetu: torramus a su chi fipo nandhe!
Cognomi e Proverbi
smb:
Costa
Terminologia scientifica
crn, slg
Etimo
ltn.
costa
Traduzioni
Francese
côte (anat.),
côte versant (géo.)
Inglese
rib,
hillside
Spagnolo
costilla,
cuesta,
vertiente
Italiano
còstola,
còsta,
pendìo alquanto estéso,
versante
Tedesco
Rippe,
Abhang.
coltàzu , nm: costàgiu,
costazu Definizione
totu is costas de una parte de sa carena
Sinonimi e contrari
costíglia
/
costau,
fiancàglia,
fiancu
/
cdh. custàgliu
Modi di dire
csn:
dolore de costazu = infetu a prummones, prummonite, preurite; avb. a costazu = acanta, a fiancu de pare; sos costazos de su carru = costallas, costanas; drommire totu a unu costazu = drommire chentza pidinos, totu a unu surtu, bene
Frasi
sos costazos de su porcu, salidos, si faghent a piscadura ◊ su babbu fit mortu a càusa de unu dolore de costazu
2.
si sunt agatados a costazu apare e si sunt faedhados ◊ cussas famíllias istant a costazu ◊ "No ndhe tèngio, fémmina!" dhi arrespondhet aperindho sa gennighedha a costàgios po che dhu fàere essire a camminu
Cognomi e Proverbi
smb:
Costaggiu
Terminologia scientifica
crn
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
côté
Inglese
side,
ribs
Spagnolo
costado
Italiano
costato,
fianco
Tedesco
Seite,
Rippengegend.
costàtu, costàu , nm Definizione
in sa carena de su cristianu, de un'animale, totu is costas de una parte; donniuna de is duas bandhas de una cosa cunsideradas in su matessi paris
Sinonimi e contrari
coltazu,
fiancu
Modi di dire
csn:
a c. = a costazu, acanta, a fiancu; dolori de costau = infetu grave a prummones (in suspu, male de mandronia); pònniri de c. = cun d-unu de sos costazos postu a suta; drommiri totu a unu costau = drommire bene de fàghere unu surtu ebbia
Frasi
su pobidhu fiat a dolore de costau ◊ su sonnu est torrau: mi giru de costau, mi pòngiu a dromí
2.
is poetas fúrinti cicidos in iscannos a costau de pare, prontos a cumenciare ◊ is isposus camminant a costau de pari ◊ ge no at a drommí totu a unu costau!…◊ s'isposa puru portat a unu costau su babbu e a s'àteru su nonnu
Terminologia scientifica
crn
Traduzioni
Francese
côté
Inglese
rib,
side
Spagnolo
costado,
lado
Italiano
costato,
fianco
Tedesco
Rippengegend.
cugutàda , nf Definizione
su logu in costera totu comente andhant is montes
Sinonimi e contrari
colta,
costale,
costera,
palinzu
| ctr.
paris
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
pente,
côte
Inglese
hillside
Spagnolo
pendiente,
cuesta
Italiano
pendìo,
costièra
Tedesco
Abhang.
dibbàndha , avb: dirbandha Definizione
a bandha, a una parte / istare, corcare, èssere a d. = a sa sola, a contu suo
Frasi
una pitzinna ebbia no leaiat parte a su trechetu e si che istaiat sola sola a dibbandha de sas fedales ◊ no potendhe piús baliare tantu forroxu, ponzeit sa pascénscia a dibbandha
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
de côté
Inglese
apart
Spagnolo
aparte
Italiano
disparte
Tedesco
beiseite.
fiàncu , nm Definizione
parte e àtera a bandha contrària in sensu destra/manca de una cosa, de un'animale, de una persona, mescamente su tretu acanta a bentre, de is lumbos in susu
Sinonimi e contrari
coltazu,
igiarile
Modi di dire
csn:
giúghere fiancos = èssiri grassu; giúghere o chèrrere fiancos = tènniri coràgiu, fortza, passiéntzia meda; pònnere fiancos = ingrassai; èssere, istare a f., a fiancos de… = a costazu, acanta a…
Frasi
dèu ti nau chi ei a crepu de fiancus! ◊ fit crependhe in fiancos de su risu chi si at fatu ◊ za ndhe giughet, de fiancos, cussa fémina: rassa che porcu est! ◊ sa robba rassa ponet fiancos ◊ za si los at prenos sos fiancos, sa robba, in cussa bell'erba!…◊ s'animale mascadu si paret a fiancos
2.
Antoni at giutu fiancos, sinono bi ndh'aiat de s'ispèrdere! (G.Ruju)◊ bi cheret fiancos pro suportare a tie!
3.
comente ant a istare a fiancos suo?
Terminologia scientifica
crn
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
côté,
hanche,
flanc
Inglese
side,
hip
Spagnolo
costado,
lado
Italiano
fianco
Tedesco
Seite,
Weiche,
Flanke,
Hüfte.
làdos , nm: ladu 1,
ladus,
lau 2,
laus Definizione
su mesu, una metade, nau pruschetotu de un'animale bochitu po sa petza: est foedhu chi no càmbiat de su sing. a su pl.
Sinonimi e contrari
costazu,
mesu
Modi di dire
csn:
segare, fàghere a lados = segare in duos mesos zustos un'animale mortu; faisí a ladus po unu = fàgheresi a cantos pro unu; ladu mancu, ladu drestu = costazu de manca, costazu de dresta; passai a ladu de una cosa = a un'ala, a largu; pastore a ladus de frutu = pastore a part'e frutu, dividindhe su frutu a mesapare; sorres, frades de unu lados = concóinus, fillus de su própiu babbu e diferenti mama, o de sa própiu mama e diferenti babbu; frasca per lados = genia de frastimu malu (iat a bolli nàrriri "anchi ti ndi portint a bidha mortu"), ma nau in cobertantza po nàrriri fintzas "no mi nd'importat própiu nudha", = su pisci a sodhu mi ponis!…
Frasi
iant orrostiu unu lados de su magiolu ◊ cussu crabitu seghidedhu in duus, e unu laus mandincedhu a cussa fémina ◊ si ant garrigau unu ladus de su porcu perómine ◊ tronos e lampos pariat chi cheriant isperrare sa terra in duos lados ◊ sa paràlisi li at leadu su lados mancu ◊ cussu si chenat unu lados intreu de noedhu! ◊ apu comporau unu ladus de boe ◊ de su bochisorzu nd'amus infertu unu lados in donz'ispidu pro l'arrustire
2.
li pendhet sa bértula a unu ladus ◊ prammizendhe dae sa sedha si sebestaiat su campusantu betzu a bàtoro lados
3.
at pigau brobeis e crabas a lau de frutu
Etimo
ltn.
latus
Traduzioni
Francese
côté,
moitié
Inglese
side,
half
Spagnolo
lado,
mitad
Italiano
lato,
metà,
mezzèna
Tedesco
Hälfte.
pàlte , nf: parte,
parti Definizione
de una cosa o cantidade, unu tanti prus piticu de su totu, prus pagu de su totu, nau fintzes de s'interessu, de su chi tocat a unu (e deosi cantepare a sa chi tocat a is àteros); nau de logu, leada, bandha, su logu cunsiderau coment'e tretu postu de calecuna manera po chie dh'abbàidat o ndhe chistionat (ma si narat fintzes de tempus); a su tempus de is bàtoro regnos sardos si naraiat fintzes po regnu, logu = istadu, es. Parte de Càlaris / min. partichedha
Sinonimi e contrari
arressioni,
arrogu,
bículu,
istallada,
partzida
/
aba,
bandha
/
cdh. palti
| ctr.
totu
Modi di dire
csn:
sa parte = su chi a unu dhi tocat de s'interessu de sa famíllia, e "sa parti" fintzes in su sensu de unu terrenu; sa p. manna = sa menzus, sa prus manna, de calecuna cosa ispartzia in partes diferentes; fàghere partes belosas = fai calecuna cosa chi praxit a una parti de sa genti ma dispraxit a s'àtera; sa prus p. de…= sa mazore parte, su prus; pònnere a unu in p. de ccn. cosa = fàghere a manera chi in carchi modu bi siat cussu puru, dàreli una parte de carchi cosa; intrare in p. = tènniri o pigai sa parti de ccn. cosa; bogare sa parte de ccn. = de sa cosa chi si ponet a manigare o chi s'impreat, pònnere abbandha innanti sa parte de sa pessone chi no bi est presente pro bi la lassare; pònnere sa p., pagare sa p. = pònniri o pagai su chi tocat de pònniri o de pagai de calincuna cosa; fàghere, fai sa p. a unu = fàghere partzialidades, fàghere parte gelosa, fai s'ala o s'anta a unu, dare resone, difèndhere a unu, pònneresi a s'ala sua de acordu; s'ocru puru cheret sa p. sua = sa cosa depit èssiri bella de bisura puru; fàgheresi sa parte sua = fai, de trabballu, su tanti chi depit, unu, fai figura coment'e is àterus; fàghere sas partes = pratziri s'interessu, pratziri ccn. cosa intr’e totu is chi ndi depint pigai; èssere chentza arte e ne p. = abarrai sentza de nudha, a manus isbuidas, pruscatotu sentza de trabballu; a sa parte! (genia de saludu e cómbidu a chini benit candu sa genti est papendi e saludat nendi Bon'apititu!) = beni tui puru a papai cun nosu!, beni e piga! (ma si agiungit: Beni ca ti ndhe leas!); faedhare o fàgheresi a p. colada, a part'e subra = antibitzaresiche dèndhesi resone chentza ndhe àere, pigaisí sa parti manna; parti de aintru, parti de foras, parte de sero, parti de mengianu, a parti de chitzi = a sa bandha de…, a merí, a mengianu, e gai; pònnere a p. = lassai istai a una parti, fintzas allogai in ccn. logu, remonire; pònniri unu per parti = unu a cada bandha; no si ponit in parti de perdi = no faghet su contu de pèrdere nudha; part'e pari = paribari, s'unu cun s'àteru, de pari a pari; ne in parte ne in logu = in logu perunu; de parte de… = a su postu de…; po parte/parti mia…= a pàrrere meu, pro su chi interessat a mie
Frasi
una parte de s'ozu lu bendhimus, una parte nos la lassamus ◊ mi est tocada sa parti prus pitica ◊ su babbu lis at addesumadu sas partes, a sos fizos
2.
míntemi in parte de sos milliones! ◊ l'at postu a parte de su regnu pro lu cumpessare de su bene chi li aiat fatu ◊ isse intrat in parte de s'eréssia ca fit maridu de una sorre de sa morta ◊ si at papau totu cudhu pisci e intrau in parti de sa petza puru ◊ at lassadu sa parte a sos fizos e a su teracu ◊ in cosa agnena mi seo agatau: seo in parte de unu magioledhu, ma àtera cosa no n'apo tocau ◊ sa prus parti de custa méndua est bícia ◊ l'ant triballadu a cumone e faghent sas partes de su chi bi essit ◊ e si pigat peri sa parti manna!…◊ faedhat a parte colada puru, candho no tenet resone! ◊ est poete chi si faghet sa parte sua in sas garas ◊ cussu no tenit arrexoni e tui dhi fais sa parti!
3.
su pipiu est ispartzinandho sa cosa a totu is partes ◊ benit zente dae dogni parte e logu ◊ cun sa sula at trapassadu sa pedhe de parte in parte ◊ in sas partes de Patada bi est proindhe ◊ maridu meu est de sas partes de Campidanu ◊ apu connotu a unu de is partis de Aristanis
4.
passendusí sa boxi part'e pari curriant po èssiri prontus a dhu biri ◊ sighiant a si itzutzullai part'e pari
5.
notesta a parti de mengianu at fatu un'iscutulada de àcua
6.
abbàida s’istrada, de parte de abbaidare a mie! ◊ est arrangiandhe su chi cheret arrangiadu, de parte de lu fuliare
7.
pro parti mia, dèu seu cuscientziosu ◊ no bi at pro parte mia àteru santu chi apat afrontadu su turmentu (Tucone)
8.
babbai miu teniat una parti a mesapari in su sartu de Lanusè, ma su meri biviat in Àrtzana
Cognomi e Proverbi
smb:
Partis
Etimo
ltn.
parte(m)
Traduzioni
Francese
part,
partie,
côté
Inglese
part,
side
Spagnolo
porción,
parte,
lado
Italiano
porzióne,
quòta,
parte,
lato
Tedesco
Teil,
Seite.
parendadhài , nm Definizione
in logu de monte, de serra, sa costera de s'àtera parte (sa chi no si biet), o fintzes afache (inue faet a badhe)
Etimo
srd
Traduzioni
Francese
côte,
versant
Inglese
hillside
Spagnolo
vertiente
Italiano
versante
Tedesco
Abhang.