ladhagiòne, ladhajòne, ladhajòni , nm: ladharione,
ladharone,
ladherone Definizione
ladamíngiu a orrugu grussu e tostau chi is animales (mescamente lanosos) portant pèndhe pèndhe apicigau a sa lana, a su pilu; ladharione funt puru a logos is birillas chi faet su crecu (bonas fintzes po giogare)
Sinonimi e contrari
àdhara,
cadhajoni,
dhàdhara,
gradhajone,
ghiritoni
/
cdh. tzacadhoni
Frasi
est tundhendhe lana e ladharione!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
éclaboussure
Inglese
dung
Spagnolo
sirle pegado a la lana
Italiano
pillàcchera
Tedesco
Kotfleck.
lía , prn: lilla 1 Definizione
li + la, bi + la: si dha (lia dao, lia pedo)
Sinonimi e contrari
Frasi
aiat provau deretu a bíere si che lia fachiat a brinchiare ◊ apustis de s'interru aiat tentau de lia picare sa pitzinna ◊ fit coment'e chi che l'essèrepo furandhe sa tanca, non comporandhelia! ◊ in ciaru lilla canto e no a fura, no lasso sa cantone chene posta!◊ aconcalia, toca!
Traduzioni
Francese
la-lui
Inglese
it to him (her)
Spagnolo
se la
Italiano
gliéla
Tedesco
ihn (sie,
es),
ihm (ihr,
ihnen).
mangiànu , nm, nf, avb: manzana,
manzanu,
megnanu,
mengianu,
menzanu,
mignanu,
mingianu Definizione
sa primu parte de una die, de s'abbréschia fintzes a mesudie; nau a solu, s'incràs mengianu, su mengianu apustis de sa die presente / min. manzanedhu, mangianedhu (e fintzes mengianedhedhu)= a primu manzanu, a manzanu ancora chito (ma, segundhu comente si narat, fintzas manzanu malu); su manzanu balet fintzas cussu manzanu; s'incràs m. = su mengianu de sa die apustis de una calesiògiat die
Sinonimi e contrari
| ctr.
deice,
sero
Frasi
su mengianu sa mama ndhe pesat is piciochedhos dea su letu po dhos mandhare a iscola ◊ dogni megnanu tiatia faet s'acostada a crésia ◊ su mengianu est de s'arbescidórgiu a mesudí ◊ oe est una manzana bella ◊ si ndh'est pesadu a manzanedhu ◊ su maridu su manzanu giuchiat sa luna a tónchinu ◊ su mignanu sa pipia pesat acoitu e annat a iscola ◊ intendhia sas vacas muliendhe, brincaiant sos bijos su mangianu…◊ su mingianu apustis is massàgias faiant is cocois e sa pintandàina ◊ s'incràs manzanu mi ndhe so pesadu chito
2.
bae e corcadiche ca manzanu depes pesare chito! ◊ si no ti poto sighire oe ti apo a sighire manzanu ◊ a cheret pònnere sa posta chi manzanu peso piús chitzo de vostè?!
3.
manzanedhu su chi at fatu, oe, cun cussu bentu!…◊ cuss'ómini passat dónnia mengianedhedhu ananti de domu mia
Terminologia scientifica
sdi
Etimo
ltn.
*maneanus
Traduzioni
Francese
matin,
demain matin
Inglese
morning
Spagnolo
mañana,
mañana por la mañana
Italiano
mattina,
mattino,
domattina
Tedesco
Morgen,
morgen.
manigiàda , nf: manizada Definizione
su manigiare; sa móvia de sa manu po fàere calecuna cosa, fintzes chentza dha fàere de abberu
Sinonimi e contrari
ammiada,
ingestu,
mesurada,
movitada,
tramesada
Frasi
ti ses che colora ischirchinadu ebbi'ebbia pro sa manizada de duas "capas" e duas "tizetas"
2.
si li fato sa manizada, cussu cane si che fuit ◊ ti bastet sa manizada! ◊ sa gente fut totu a manigiadas e a boghes po su piciochedhu a cuadhu ca fut binchendho
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
signe,
geste de la main
Inglese
wave (of the hand)
Spagnolo
ademán,
seña con la mano
Italiano
cénno della mano
Tedesco
Handzeichen.
medràre , vrb Definizione
mediare in is maneras de fàere, in su cumportamentu, callai a cerbedhu, imparare a èssere méngius
Sinonimi e contrari
afrenai,
arregulai,
insabiai,
medrire,
moderai
Etimo
spn.
medrar
Traduzioni
Francese
s'assagir,
revenir à la raison
Inglese
to recover one's wits
Spagnolo
sentar la cabeza
Italiano
rinsavire
Tedesco
wieder vernünftig werden.
mendigài , vrb: mindhigàre,
mindigai,
minnicare Definizione
pedire sa lemúsina, fàere su pedidore; torrare, o èssere, a míndhigu
Sinonimi e contrari
lemusinai,
pedie,
pedulianare,
mischinzare
/
abasciai,
amenguai,
immenguare,
miminare,
torrae
/
arrunzinare
| ctr.
donai,
giare
/
errichire
Frasi
a unu mindhigu no li mancat it'e mindhigare ◊ cussos no si abbarrant a mannos a minnicare pasturas e mànnicos dae palas de sos àteros
2.
est mindigada sa sustàntzia chi lompit a is fròngias
Traduzioni
Francese
mendier,
être en difficultés financières,
vivre dans la gêne
Inglese
to beg,
to be in shortage
Spagnolo
mendigar,
vivir en la estrechez
Italiano
mendicare,
èssere in ristrettézze
Tedesco
betteln,
in beschränkten Verhältnissen leben,
abgebrannt sein.
mischinzàre , vrb Definizione
èssere o istare in mischinzia, a mindhighiu, in su pagu a tropu, in su bisóngiu, àere bisóngiu / m. de… = àere bisonzu de…
Sinonimi e contrari
arrunzinare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
avoir de la pénurie
Inglese
to be in shortage
Spagnolo
vivir en la estrechez
Italiano
avére penùria
Tedesco
mangeln,
in beschränkten Verhältnissen leben,
abgebrannt sein.
naríciu, narícre, narícru , nm Definizione
nau prus che àteru pl., càrigas o pinnas de su nasu, is duos istampos cun su modhímene chi dhos format
Sinonimi e contrari
càrica,
nare,
nàstula 1,
nasu
Frasi
at picau sa tutedha bruta e mi l'at irbentulata suta de sas naricres ◊ bi at una naricre destra e una naricre mànchina ◊ s'at postu tebbacu in cada nariga
Terminologia scientifica
crn
Etimo
ltn.
*naric(u)lus
Traduzioni
Francese
naseau
Inglese
nostril (of horse)
Spagnolo
aleta de la nariz
Italiano
frògia
Tedesco
Nasenloch,
Nüster.
nàstula 1, nàstule , nf Definizione
càriga, donniunu de is duos istampos de su nasu cun su modhímene chi dhos format (si narat prus che àteru pl.)
Sinonimi e contrari
acúgia,
cadrata,
càrica,
nare,
naríciu,
pinna 2
Frasi
nísidi su mucu, cantu chi ses faedhendhe a nàstulas tupadas! ◊ nuscos de alchimissa intrendhe in nàstules mi faghiant lagrimare
Terminologia scientifica
crn
Etimo
ltn.
*nasitare
Traduzioni
Francese
naseau
Inglese
nostril (of horse)
Spagnolo
aleta de la nariz
Italiano
frògia
Tedesco
Nüster.
níbbaru , nm: níbberu,
níbburu,
níparu,
níperu Definizione
tzinníbiri veru, genia de linna chi faet a mata fintzes manna, a fogighedhas piticas e puntudas: faet unu frutu a birilla, a pículas, chi narant arrulloni, bòdhero
Sinonimi e contrari
chiníberu,
cinnéberu,
gheníperu*,
trubénneru
/
cdh,
níbbanu,
ttrs. níbbaru
Frasi
osselvat su crabitu arrustidu, ruju, in s'ispidu de níbberu
Terminologia scientifica
mtm, Juniperus oxycedrus
Traduzioni
Francese
cade
Inglese
juniper
Spagnolo
enebro de la miera
Italiano
ginépro rósso
Tedesco
Zederwacholder.
Nostrasennòra, Nostrasignòra , nf Definizione
nostra segnora: sa mama de Cristos, cunsiderada mama de is cristianos puru
Traduzioni
Francese
la Vierge
Inglese
our lady
Spagnolo
la Virgen
Italiano
la Madònna
Tedesco
die Madonna,
die Gottesmutter Maria.
odhiólu , nm Definizione
sa trota candho est de naschidórgiu, ancora pitica
Sinonimi e contrari
groli,
seju 1,
sodhiscu,
trotischedha,
tzurrita
Terminologia scientifica
psc
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
alevin de la truite
Inglese
fry trout
Spagnolo
alevín de la trucha
Italiano
avannòtto della tròta
Tedesco
junge Forelle.
òros , nm pl: òrus Definizione
unu de is sinnos de is cartas de giogare, orrúbiu, a bàtoro puntas / aguantadí a òrus! = zoga bene sos oros!; mataoros = su re de oros
Frasi
apo fatu lillu e primera e ses puntos de oros
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
carreau dans les cartes à jouer
Inglese
denari (the italian suit card corresponding to diamonds)
Spagnolo
oros (palo de la baraja)
Italiano
danari
Tedesco
Schelle,
Karo.
pabagliòne , nm: pabiglione,
pabilloni,
papaglioni,
papallioni,
papalloni,
papiglione,
papillone,
parpallione Definizione
genia de tendha chi ponent a inghíriu de su letu e fintzes su chi pigant in bàtoro po bogare su Santíssimu in crufessone: su pabiglione est a logos una coberta de lana, ammontu grussu po letu
Sinonimi e contrari
inghiriabetu,
papigione
/
impàliu,
subacélu
Frasi
fit de cudhos letos cun su pabaglione trabagliadu ◊ apo agatadu a chirriolos tramata cun pabaglione ◊ su batulinu est gioghendhe cun sas frunzas de su pabaglione ◊ asuta de pabilloni a ginefras de òru Maria giumpat su mari
2.
bi aimus pabigliones, màntuas e fressadas
Etimo
ctl., spn.
papalló, pabellón
Traduzioni
Francese
rideaux du lit
Inglese
bed-curtains
Spagnolo
cortinaje de la cama
Italiano
cortinàggio del lètto
Tedesco
Bettvorhang.
paltinàre , vrb: pastinare,
pastinzare Definizione
prantare una bíngia noa; prantare, pesare matas; semenare; in cobertantza, istare a tropu in d-unu logu, istare che prantaos, arraighinaos / p. fàulas = bogai fogu a ccn., pònniri in giru cosas chi no funt, falsidadis contr'a unu
Frasi
at pastinadu sa binza a bide americana ◊ in s'oru de sa domo bi at pastinadu unu fundhu de bide
2.
sos de sos partidos fuint abbarrados pastinados a custa proposta: aiant nadu ca nono, ca no fuit zustu a che chirrare cussos amigos e cumpanzos
3.
apo pastinadu aligalza ◊ apo pastinadu unu fiore cun sas raighinas ◊ melone sedulesu pàltino in mesu ’e rena… ◊ unu padr'e cunventu est paltinendhe olia…
4.
si ch'est pastinau in su cilleri e no ghirat prus!
Cognomi e Proverbi
prb:
chie at dinare pastinzat binza in sa codina
Etimo
ltn.
pastinare
Traduzioni
Francese
planter la vigne
Inglese
to plant a vineyard
Spagnolo
plantar la viña
Italiano
impiantare la vigna
Tedesco
einen Weinberg anlegen.
passionèra , nf Definizione
genia de frore chi faet a cannàile longu e bogat unu frore asulu o sambíngiu
Frasi
sa passionera est ingespiada de su asulu de su celu
Terminologia scientifica
fr, passiflora coerulea
Etimo
ctl.
passionera
Traduzioni
Francese
fleur de la passion
Inglese
passionflower
Spagnolo
flor de la pasión
Italiano
passiflòra,
fiór di passióne
Tedesco
himmelblaue Passionsblume.
peronòspera , nf: pronòspera Definizione
genia de mufa e maladia de erbas e matedu (famada sa chi atacat a sa bide)
Terminologia scientifica
atn, mld, Plasmopara viticola
Traduzioni
Francese
péronospora
Inglese
downy mildew
Spagnolo
mildiu de la vid
Italiano
peronòspora
Tedesco
Peronospora.
píchiu , nm Definizione
sonu o cropu, tzochedhu a sa genna po si giare a intèndhere pedindho de intrare a una domo, o de apèrrere; fintzes genia de tocu de campana: po tocare sa missa bàscia si fadiat a p. (din, din, din); in cobertantza, pistighíngiu, pentzamentu
Sinonimi e contrari
tzocu
/
arraolu,
pensamentu
Frasi
in su portali, totu tremi tremi aferrat s'anella e donat unu pichiedhu ◊ lah, cussu est su píchiu de su posteri! ◊ ti apu connotu a su píchiu
3.
custa borta giutzo unu bellu píchiu in conca!
Traduzioni
Francese
action de frapper à la porte
Inglese
knock
Spagnolo
golpe dado al llamar a la puerta
Italiano
bussata
Tedesco
Anklopfen.
piòto, piótu , avb: piutu 2 Definizione
a p., piotu piotu = manera de andhare mautu mautu, abbellu abbellu de no si giare a intèndhere e ne a bíere: a bortas dhu narant fintzes coment'e agt.
Sinonimi e contrari
abbellabbellu,
cucutinu,
piotibioti,
pitoubitou
Frasi
giaja ndi fiat bénnia piotu piotu a s'aposentu po no nd'iscidai su prus pitichedhu ◊ camminandhe a zassos, a piotu a piotu pro no dare carchi istrampada, arrivo a su coile ◊ poto andhare a piutu a piutu
2.
nci fiant essius de sa domixedha citius citius, a passu piotu (R.Spissu)
Traduzioni
Francese
en tapinois
Inglese
squatting
Spagnolo
a la chita callando,
sigiloso
Italiano
quatto
Tedesco
ganz sacht,
leise.
pititéri , agt Definizione
nau de ccn., chi cricat is pititos, chi punnat a papare is cosas prus saborias
Sinonimi e contrari
allicantzadu,
assorjoladu,
pipiteri,
pititarzu
Frasi
fit azicu crétiu e pititeri e no manicabat mai de su chi manicabant sos àteros
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
qui aime la cuisine soignée
Inglese
tasteful (eater)
Spagnolo
gourmet,
exigente en la comida
Italiano
ricercato nel mangiare
Tedesco
gewählt essen.