ampuàre 1 , vrb Definizione cumprire is capacidades sessuales, cosa chi lompet a fúrriu de is tréighi, batórdighi annos (dipendhet de s'unu a s'àteru) candho a sa fémina dhi cumènciant a crèschere is titas, mascu e fémina comènciant a impilire in s'oru de sa natura (a s'ómine dhi essit sa braba puru e cumènciat a bogare) Sinonimi e contrari aputzare Frasi su pisedhu est cumintzandhe a ampuare Etimo srd. Traduzioni Francese mûrir sexuellement Inglese to mature Spagnolo alcanzar la madurez sexual Italiano maturare sessualménte Tedesco reifen.

ancabíta , nf: ancalita, ancallita, ancarita, angallita Definizione genia de brínchidu, fatu a unu pei; a logos, angalita est fintzes sa farrunca, s'unga de is pigiones / andhare o brincare a s'ancarita = a un'anca Sinonimi e contrari peditzopu, peincanedhu, tzàncaru Frasi cun tegus brincaia a s'ancallita ◊ ant fatu s'angallita, chirchendhe de lassare s'immina in su terrinu ◊ unu ciogu innotzente de criaduras in sa carrera brinchendhe a s'ancalita 2. s'àchili portat me is angalitas unu lèpuri chi at cassau Etimo srd. Traduzioni Francese petit saut Inglese hop Spagnolo salto a la pata coja Italiano saltèllo Tedesco Hüpfer.

àpara , nf, nm: àparu Definizione porru de angioni, genia de erba areste chi faet unu pagu che a s’àgiu, ma a cambu meda prus fine, biancu, unu pagu a conca (pagu prus grussa de su cambu) in s'oru de is arraighinas, unu pagu a triàngulu (in setzione), frores biancos a pubusone in punta furriaos conca a bàsciu a bisura de campana, de fragu e sabore forte, bona a papare Sinonimi e contrari antzangioni, gusaju, porru / cdh. sàmbula Modi di dire csn: falàresi chei s'àpara in su mese de maju = arrui acomenti fait cust'erba in maju, candu si acaramat e sicat; genia de frastimu: abbasciau chei s'àpara!; vívere a coa de àpara = campare a fàmine, a dilléziu, cun cosighedhas de pagu contu Frasi sos amministradores ant intituladu carrelas e piatzas a zente chi a bidha no li at dadu mancu un'àpara ◊ che fuint essidos time time, cun sas ancas modhes che àparu in maju (A.Cossu)◊ amus fatu sa falada chei s'àpara de maju! Terminologia scientifica rba, rbz, Allium triquetrum Etimo ltn. cappara Traduzioni Francese ail à trois angles, ail triquètre Inglese wild garlic Spagnolo lágrimas de la virgen Italiano àglio angolare Tedesco Glöckchen-Lauch.

apariciài , vrb: apariciare, aparitzare Definizione pònnere, acostire sa cosa a manera chi bèngiat bene a betu a dha pigare candho e ue serbit, o fintzes su dha fàere, cuncordare a manera chi siat comente serbit; nau de gente, su si cuncordare, bestire, èssere prontos a calecuna cosa / aparitzare sa mesa (pro manigare) = pònnere sos aparitzos, pònniri sa tialla, is pratus, cullieras, tratabbucus, tassas, gortedhus, fruchitas, àcua, binu, pani e àteru Sinonimi e contrari abrontai, allinzare, ammainare, ammanitzare, axilitae, cuncordai | ctr. ispariciai Frasi at apariciau durcis sardus e cosa de bufai ◊ cumentzaus a apariciai sa mesa ca est ora de prandi ◊ ant apariciau sa festa po s'intrada de s'obispu ◊ sas nues fint aparitzendhe abbísciu e abbísciu isteit 2. no ti aparicis ca tanti no ti portu! ◊ so bénnidu aparitzau pro mi chèrrere cunfessare Etimo itl. Traduzioni Francese apprêter Inglese to prepare Spagnolo preparar, poner la mesa Italiano apparecchiare, approntare Tedesco decken, vorbereiten.

arragiolíre , vrb: arrajolire, arrazolire, arrejolire Definizione ingòllere s’arrajolu, sa maladia chi benit a is canes; arrennegare che cane arrajoladu Sinonimi e contrari arragiolare* / achibberare, acroconai, afutare, airai, arrabbiai, arrannegai, inchietae, inchimerai, infelai, insutzuligai, intziminire, renignai Frasi dae atentu ca cussu cane est arrejolidu! 2. candho li at nadu sa veridade si est arrazolidu Traduzioni Francese se mettre en colère Inglese to rage Spagnolo padecer la rabia, encolerizarse Italiano contrarre la ràbbia, arrabbiarsi Tedesco sich die Tollwut zuziehen, zornig werden.

arremàre , vrb Definizione ingòllere rema, arremadiu Sinonimi e contrari acatarrare, arrasfriai, arremadiai, arrumai Etimo srd. Traduzioni Francese attraper la rhinite Inglese to catch rhinitis Spagnolo coger la rinitis Italiano prèndere la rinite Tedesco sich die Rhinitis holen.

assamodàre , vrb: assemodare Definizione bestire a sa moda, bene Sinonimi e contrari allaputzai, allepuritzare 2. est una giòvana assemodada Etimo srd. Traduzioni Francese pomponner, parer Inglese to make fit tightly Spagnolo vestir a la moda, acicalar Italiano vestire secóndo la mòda, attillare Tedesco nach der Mode anziehen.

atibbiàre , vrb: atzibbiare Definizione pònnere sa tíbbia, frimmare o prèndhere cun sa tíbbia (nadu mescamente de tzintas) Sinonimi e contrari afibbiai Frasi zughiat sos zóculos bene atibbiados a sos cambutzos ◊ cussu atíbbiat sa chintolza aissegus 2. si at atzibbiatu deretu sa medàglia in petorras Etimo srd. Traduzioni Francese boucler Inglese to buckle Spagnolo abrochar la hebilla Italiano affibbiare Tedesco zuschnallen.

batorúnu , nm Definizione de bàtoro, unu: una parte de css. cantidade o mannària ispartzia in bàtoro partes oguales Frasi si apillieit a sos carvonajos a li dare su batorunu de su carvone Etimo srd. Traduzioni Francese quartier Inglese quarter Spagnolo la cuarta parte Italiano il 25% Tedesco fünfundzwanzig prozent.

biscaína , avb: briscaina Definizione nau de una manera de fàere is cosas: fuedhai, fai a sa b. = a cudha manera, male, chentza una régula precisa, a comente essit essit, a s'istrambulatzina Frasi su andhare a sa moda biscaina podet medas surpresas preparare ca bisonzat su passu misurare pro no rúere in fossu o in pischina (A.Casula)◊ fint imbolaos a sa briscaina in sos muntones de terra e de preda Etimo spn. a la viscaína Traduzioni Francese à la six-quatre-deux Inglese in a slapdash way Spagnolo a la buena de Dios Italiano alla carlóna Tedesco nachlässig.

briàre , vrb: brigai, brigare Definizione giare unu certu, una briga, nàrrere cosa a unu, pigare a ccn. a tzérrios o cun arrennegu; nàrrere foedhos malos s'unu a s'àteru, tènnere murrúngiu mannu, a boghes e a gherra puru Sinonimi e contrari abbetiae, aciociai, brigociae, certai, ghirtare, irvapiare, iscancamurrare, pabarotare, trilliare Frasi fiant brighendi prima de cummentzai sa riunioni ◊ a briare chin tecus no bi at gustu ◊ cun sos cumpanzos tuos no ti brighes! ◊ sa mama l'at brigadu, a su pitzinnu, ca fit ora meda in ziru ◊ ci babbu e mama mi brigant tegno passiéncia ◊ aiat brigau s'amigu ca dh'aiat lassau solu ◊ murrunzade ma no bos brighedas!◊ brigadas apare si seis cun sa bighina, chi no dha bio prus in domo tua? 2. dae candho ant brigadu no sunt prus, cussas famíllias, e mancu si faedhant ◊ abbàssiami sas boghes, chi parimus brighendhe! Cognomi e Proverbi prb: si unu no cheret duos no brigant Etimo itl. brigare Traduzioni Francese réprimander, tancer, rabrouer, se disputer, se quereller Inglese to dispute Spagnolo reprochar, echar la bronca, pelear Italiano redarguire, rimbrottare, bisticciare, diverbiare, litigare Tedesco ausschelten, streiten.

brundajàna , nf: brundaxana Definizione genia de erba marigosa, erba de isprene, connota coment'e bona po passare is callenturas Sinonimi e contrari brundajò, brundariana, brundedha, brundina, sintàula / cdh. brunzedha Terminologia scientifica rbc, Centaurium erythraea, C. maritimum Etimo srd. Traduzioni Francese centaurée Inglese kind of gentianacaea Spagnolo hiel de la tierra, hierba pepedorrera Italiano biondèlla Tedesco Tausendgüldenkraut, Fieberkraut.

càliga , nf Definizione genia de cugudhedhu, sa caciola o covechedhu de su landhe Sinonimi e contrari angudha, cocotu, croghedha Terminologia scientifica rbr Traduzioni Francese cupule du gland Inglese acorn cap Spagnolo cascabillo de la bellota Italiano concolino delle ghiande Tedesco Fruchtbecher.

campàriu , nm Definizione castiadore de campu Frasi in bidha no dhui fuat su barrucellau ma iant postu dus campàrius Traduzioni Francese garde champêtre Inglese land warden Spagnolo guardia de la campiña Italiano guàrdia campèstre Tedesco Feldwache.

carigài , vrb: carigare Definizione fàere a càriga, nau mescamente de sa figu ma fintzes de àteros frutos / carigàresi de unu = pagaresindhe, vengaisí Sinonimi e contrari acalabiare, acalamai, addormicare, allacanae, allartzanai, allizare, ammustiai, apabassai Frasi sa figu cota, si no ndh'est bodhida, si che càrigat dereta ◊ sa figu si ponit in su soli a carigai ◊ sa figu est carighendi 2. za mi ndhe at fatu, ma mi ndhe so carigadu! Etimo srd. Traduzioni Francese sécher des figues Inglese to desiccate Spagnolo secarse (de la fruta) Italiano assecchire (détto di frutta) Tedesco trocken werden.

carràlzu , nm: carrarju, carrarzu, carraxu, carrazu Definizione fossu chi si faet in terra po orrostire unu pegus intreu imbodhigau in murta, carragiau e fatu su fogu in pitzu: coi un'animali a carraxu; logu inue si chistit petza in friscu, cuadórgiu de cosa furada; cosas betadas a muntone, boghes betadas apare, isterratzu fuliau; cosa chi serbit a carragiare Sinonimi e contrari abbatúliu, abbolotu, atrepógliu, bullíssiu, chichígliu, chimentu, derreore, digorju, sciumbullu, trambullu, tregollu, trinellu / isterratzu / carragliatura Modi di dire csn: fai una cosa a carraxu = male, chentza régula; carrazu de pannos = muntone, cabidhada de pannos Frasi aiant furadu una baca, l'aiant fata a peta e cuada in su carrarzu, in sa tuva de unu beterone élighe ◊ in d-una conchedha aiat sistemau su carrarju ca in intro bi aiat una perca funguda e frisca ◊ depiat picare unu ladus de peta dae su carrarju chi teniat in sas bírghines ◊ sa limba sua paret peta de carrarzu! 2. at nadu unu carralzu de fàulas ◊ dhoi fiat unu carraxu de genti ◊ pro aparizare su terrinu peseint unu muru e fateint una cora chi bi betaiant totu su carrarzu pro la pienare 3. custus funt bellus isceti a fai carraxu, a tzérrius e a sàrtidus 4. est iscriendi a carraxu ◊ est unu carralzu de domos lampadas ◊ custu logu est totu a carraxu: circai de dh'allichidiri! 5. si sunt drommidos sentza carralzu, in fora, mancu una tupa e ne unu barracu ◊ a monte no si dhue podet erribbari ca sa ní fait carràrgiu Etimo ltn. carnariu(m) Traduzioni Francese tollé Inglese place to cook or store meat, din Spagnolo foso en el suelo para cocer la carne Italiano carnàio, putifèrio, bailamme, gazzarra Tedesco Fleischkammer, Krawall.

carrucàre , vrb: carrugare Definizione portare a carruga, carrare o portare su trigu, su laore, a s'argiola po dhu treulare, a domo a dh'incungiare Sinonimi e contrari assedare, isseidare Frasi los bido carruchendhe in sas costeras cun sa màrghine a cúcuru ◊ bi cheriat su carru a carrugare trigu e lana ◊ carrucat a s'arzola sos mannucros de su tricu Etimo srd. Traduzioni Francese porter les graines à l'aire Inglese to carry grain to barnyard Spagnolo rebañar el trigo en la era Italiano portare il grano all'àia per la trebbiatura Tedesco den Weizen auf den Dreschplatz bringen.

cenadórgiu, cenadróxu , nm, nf: chenadolzu, chenadorju, chenadorza, chenadorzu, chenadroxu, chenatòglia, chenatógliu, chenatòrgia Definizione s'ora candho e su logu inue si chenat; paschimentu chi su bestiàmene faet addenote Modi di dire csn: istedhu de chenadorzu o istedhu chenatógliu (ma fintzas "sa chenadorza")= su primu istedhu chi si podet bídere su sero irmurinendhe (ma est su pianeta Vènere); noti de chenadroxu = note de tempus malu addata pro piscare ambidha in su stàinu Frasi sos pastores inie cun sas bamas a chenadorzu sòlene passare (P.Mossa)◊ sas bamas a chenadorzu essint a pàschere ◊ sa robba a chenadorza s'isprabinaiat in sas palas umbrinas 2. dae donzi cussòglia no si pesant sas robbas pro sa chenatòglia Terminologia scientifica sdi Etimo srd. Traduzioni Francese heure du dîner, lieu du dîner Inglese time and place of the supper Spagnolo la hora y el lugar donde se cena Italiano l'óra e il luògo della céna Tedesco Uhrzeit und Ort des Abendessens.

chindhàre , vrb: ghindhare Definizione rfl. furriare, mòvere po abbaidare o coment'e abbaidandho a un'àtera bandha Sinonimi e contrari bortare, chindhalare, furriai, girai 2. su narrer chi m'istrues su castedhu… podet puru chindhare su chervedhu solu su lu mirare dae lontanu! (Cugurra) Etimo srd. Traduzioni Francese tourner Inglese to turn (over) Spagnolo volver la vista Italiano vòlgere Tedesco wenden.

ciapída , nf Definizione iscanzada, carpida, aperta o ispacadura in is orrocas Modi di dire csn: s'abba de sa c. = abba chi essit in sa roca; c. de laras = tzocu chi si faghet abberindhe sas laras a corpu Etimo srd. Traduzioni Francese fente des rochers Inglese cliff split Spagnolo hendidura en la roca Italiano spaccatura delle rupi Tedesco Riß.

«« Cerca di nuovo