Legenda Incurtzaduras | Legenda Sìmbulos

ampuàre 1 , vrb Definitzione cumprire is capacidades sessuales, cosa chi lompet a fúrriu de is tréighi, batórdighi annos (dipendhet de s'unu a s'àteru) candho a sa fémina dhi cumènciant a crèschere is titas, mascu e fémina comènciant a impilire in s'oru de sa natura (a s'ómine dhi essit sa braba puru e cumènciat a bogare) Sinònimos e contràrios aputzare Frases su pisedhu est cumintzandhe a ampuare Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu mûrir sexuellement Ingresu to mature Ispagnolu alcanzar la madurez sexual Italianu maturare sessualménte Tedescu reifen.

ancabíta , nf: ancalita, ancallita, ancarita, angallita Definitzione genia de brínchidu, fatu a unu pei; a logos, angalita est fintzes sa farrunca, s'unga de is pigiones / andhare o brincare a s'ancarita = a un'anca Sinònimos e contràrios peditzopu, peincanedhu, tzàncaru Frases cun tegus brincaia a s'ancallita ◊ ant fatu s'angallita, chirchendhe de lassare s'immina in su terrinu ◊ unu ciogu innotzente de criaduras in sa carrera brinchendhe a s'ancalita 2. s'àchili portat me is angalitas unu lèpuri chi at cassau Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu petit saut Ingresu hop Ispagnolu salto a la pata coja Italianu saltèllo Tedescu Hüpfer.

àpara , nf, nm: àparu Definitzione porru de angioni, genia de erba areste chi faet unu pagu che a s’àgiu, ma a cambu meda prus fine, biancu, unu pagu a conca (pagu prus grussa de su cambu) in s'oru de is arraighinas, unu pagu a triàngulu (in setzione), frores biancos a pubusone in punta furriaos conca a bàsciu a bisura de campana, de fragu e sabore forte, bona a papare Sinònimos e contràrios antzangioni, gusaju, porru / cdh. sàmbula Maneras de nàrrere csn: falàresi chei s'àpara in su mese de maju = arrui acomenti fait cust'erba in maju, candu si acaramat e sicat; genia de frastimu: abbasciau chei s'àpara!; vívere a coa de àpara = campare a fàmine, a dilléziu, cun cosighedhas de pagu contu Frases sos amministradores ant intituladu carrelas e piatzas a zente chi a bidha no li at dadu mancu un'àpara ◊ che fuint essidos time time, cun sas ancas modhes che àparu in maju (A.Cossu)◊ amus fatu sa falada chei s'àpara de maju! Terminologia iscientìfica rba, rbz, Allium triquetrum Ètimu ltn. cappara Tradutziones Frantzesu ail à trois angles, ail triquètre Ingresu wild garlic Ispagnolu lágrimas de la virgen Italianu àglio angolare Tedescu Glöckchen-Lauch.

apariciài , vrb: apariciare, aparitzare Definitzione pònnere, acostire sa cosa a manera chi bèngiat bene a betu a dha pigare candho e ue serbit, o fintzes su dha fàere, cuncordare a manera chi siat comente serbit; nau de gente, su si cuncordare, bestire, èssere prontos a calecuna cosa / aparitzare sa mesa (pro manigare) = pònnere sos aparitzos, pònniri sa tialla, is pratus, cullieras, tratabbucus, tassas, gortedhus, fruchitas, àcua, binu, pani e àteru Sinònimos e contràrios abrontai, allinzare, ammainare, ammanitzare, axilitae, cuncordai | ctr. ispariciai Frases at apariciau durcis sardus e cosa de bufai ◊ cumentzaus a apariciai sa mesa ca est ora de prandi ◊ ant apariciau sa festa po s'intrada de s'obispu ◊ sas nues fint aparitzendhe abbísciu e abbísciu isteit 2. no ti aparicis ca tanti no ti portu! ◊ so bénnidu aparitzau pro mi chèrrere cunfessare Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu apprêter Ingresu to prepare Ispagnolu preparar, poner la mesa Italianu apparecchiare, approntare Tedescu decken, vorbereiten.

arragiolíre , vrb: arrajolire, arrazolire, arrejolire Definitzione ingòllere s’arrajolu, sa maladia chi benit a is canes; arrennegare che cane arrajoladu Sinònimos e contràrios arragiolare* / achibberare, acroconai, afutare, airai, arrabbiai, arrannegai, inchietae, inchimerai, infelai, insutzuligai, intziminire, renignai Frases dae atentu ca cussu cane est arrejolidu! 2. candho li at nadu sa veridade si est arrazolidu Tradutziones Frantzesu se mettre en colère Ingresu to rage Ispagnolu padecer la rabia, encolerizarse Italianu contrarre la ràbbia, arrabbiarsi Tedescu sich die Tollwut zuziehen, zornig werden.

arremàre , vrb Definitzione ingòllere rema, arremadiu Sinònimos e contràrios acatarrare, arrasfriai, arremadiai, arrumai Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu attraper la rhinite Ingresu to catch rhinitis Ispagnolu coger la rinitis Italianu prèndere la rinite Tedescu sich die Rhinitis holen.

assamodàre , vrb: assemodare Definitzione bestire a sa moda, bene Sinònimos e contràrios allaputzai, allepuritzare 2. est una giòvana assemodada Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu pomponner, parer Ingresu to make fit tightly Ispagnolu vestir a la moda, acicalar Italianu vestire secóndo la mòda, attillare Tedescu nach der Mode anziehen.

atibbiàre , vrb: atzibbiare Definitzione pònnere sa tíbbia, frimmare o prèndhere cun sa tíbbia (nadu mescamente de tzintas) Sinònimos e contràrios afibbiai Frases zughiat sos zóculos bene atibbiados a sos cambutzos ◊ cussu atíbbiat sa chintolza aissegus 2. si at atzibbiatu deretu sa medàglia in petorras Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu boucler Ingresu to buckle Ispagnolu abrochar la hebilla Italianu affibbiare Tedescu zuschnallen.

batorúnu , nm Definitzione de bàtoro, unu: una parte de css. cantidade o mannària ispartzia in bàtoro partes oguales Frases si apillieit a sos carvonajos a li dare su batorunu de su carvone Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu quartier Ingresu quarter Ispagnolu la cuarta parte Italianu il 25% Tedescu fünfundzwanzig prozent.

biscaína , avb: briscaina Definitzione nau de una manera de fàere is cosas: fuedhai, fai a sa b. = a cudha manera, male, chentza una régula precisa, a comente essit essit, a s'istrambulatzina Frases su andhare a sa moda biscaina podet medas surpresas preparare ca bisonzat su passu misurare pro no rúere in fossu o in pischina (A.Casula)◊ fint imbolaos a sa briscaina in sos muntones de terra e de preda Ètimu spn. a la viscaína Tradutziones Frantzesu à la six-quatre-deux Ingresu in a slapdash way Ispagnolu a la buena de Dios Italianu alla carlóna Tedescu nachlässig.

briàre , vrb: brigai, brigare Definitzione giare unu certu, una briga, nàrrere cosa a unu, pigare a ccn. a tzérrios o cun arrennegu; nàrrere foedhos malos s'unu a s'àteru, tènnere murrúngiu mannu, a boghes e a gherra puru Sinònimos e contràrios abbetiae, aciociai, brigociae, certai, ghirtare, irvapiare, iscancamurrare, pabarotare, trilliare Frases fiant brighendi prima de cummentzai sa riunioni ◊ a briare chin tecus no bi at gustu ◊ cun sos cumpanzos tuos no ti brighes! ◊ sa mama l'at brigadu, a su pitzinnu, ca fit ora meda in ziru ◊ ci babbu e mama mi brigant tegno passiéncia ◊ aiat brigau s'amigu ca dh'aiat lassau solu ◊ murrunzade ma no bos brighedas!◊ brigadas apare si seis cun sa bighina, chi no dha bio prus in domo tua? 2. dae candho ant brigadu no sunt prus, cussas famíllias, e mancu si faedhant ◊ abbàssiami sas boghes, chi parimus brighendhe! Sambenados e Provèrbios prb: si unu no cheret duos no brigant Ètimu itl. brigare Tradutziones Frantzesu réprimander, tancer, rabrouer, se disputer, se quereller Ingresu to dispute Ispagnolu reprochar, echar la bronca, pelear Italianu redarguire, rimbrottare, bisticciare, diverbiare, litigare Tedescu ausschelten, streiten.

brundajàna , nf: brundaxana Definitzione genia de erba marigosa, erba de isprene, connota coment'e bona po passare is callenturas Sinònimos e contràrios brundajò, brundariana, brundedha, brundina, sintàula / cdh. brunzedha Terminologia iscientìfica rbc, Centaurium erythraea, C. maritimum Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu centaurée Ingresu kind of gentianacaea Ispagnolu hiel de la tierra, hierba pepedorrera Italianu biondèlla Tedescu Tausendgüldenkraut, Fieberkraut.

càliga , nf Definitzione genia de cugudhedhu, sa caciola o covechedhu de su landhe Sinònimos e contràrios angudha, cocotu, croghedha Terminologia iscientìfica rbr Tradutziones Frantzesu cupule du gland Ingresu acorn cap Ispagnolu cascabillo de la bellota Italianu concolino delle ghiande Tedescu Fruchtbecher.

campàriu , nm Definitzione castiadore de campu Frases in bidha no dhui fuat su barrucellau ma iant postu dus campàrius Tradutziones Frantzesu garde champêtre Ingresu land warden Ispagnolu guardia de la campiña Italianu guàrdia campèstre Tedescu Feldwache.

carigài , vrb: carigare Definitzione fàere a càriga, nau mescamente de sa figu ma fintzes de àteros frutos / carigàresi de unu = pagaresindhe, vengaisí Sinònimos e contràrios acalabiare, acalamai, addormicare, allacanae, allartzanai, allizare, ammustiai, apabassai Frases sa figu cota, si no ndh'est bodhida, si che càrigat dereta ◊ sa figu si ponit in su soli a carigai ◊ sa figu est carighendi 2. za mi ndhe at fatu, ma mi ndhe so carigadu! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu sécher des figues Ingresu to desiccate Ispagnolu secarse (de la fruta) Italianu assecchire (détto di frutta) Tedescu trocken werden.

carràlzu , nm: carrarju, carrarzu, carraxu, carrazu Definitzione fossu chi si faet in terra po orrostire unu pegus intreu imbodhigau in murta, carragiau e fatu su fogu in pitzu: coi un'animali a carraxu; logu inue si chistit petza in friscu, cuadórgiu de cosa furada; cosas betadas a muntone, boghes betadas apare, isterratzu fuliau; cosa chi serbit a carragiare Sinònimos e contràrios abbatúliu, abbolotu, atrepógliu, bullíssiu, chichígliu, chimentu, derreore, digorju, sciumbullu, trambullu, tregollu, trinellu / isterratzu / carragliatura Maneras de nàrrere csn: fai una cosa a carraxu = male, chentza régula; carrazu de pannos = muntone, cabidhada de pannos Frases aiant furadu una baca, l'aiant fata a peta e cuada in su carrarzu, in sa tuva de unu beterone élighe ◊ in d-una conchedha aiat sistemau su carrarju ca in intro bi aiat una perca funguda e frisca ◊ depiat picare unu ladus de peta dae su carrarju chi teniat in sas bírghines ◊ sa limba sua paret peta de carrarzu! 2. at nadu unu carralzu de fàulas ◊ dhoi fiat unu carraxu de genti ◊ pro aparizare su terrinu peseint unu muru e fateint una cora chi bi betaiant totu su carrarzu pro la pienare 3. custus funt bellus isceti a fai carraxu, a tzérrius e a sàrtidus 4. est iscriendi a carraxu ◊ est unu carralzu de domos lampadas ◊ custu logu est totu a carraxu: circai de dh'allichidiri! 5. si sunt drommidos sentza carralzu, in fora, mancu una tupa e ne unu barracu ◊ a monte no si dhue podet erribbari ca sa ní fait carràrgiu Ètimu ltn. carnariu(m) Tradutziones Frantzesu tollé Ingresu place to cook or store meat, din Ispagnolu foso en el suelo para cocer la carne Italianu carnàio, putifèrio, bailamme, gazzarra Tedescu Fleischkammer, Krawall.

carrucàre , vrb: carrugare Definitzione portare a carruga, carrare o portare su trigu, su laore, a s'argiola po dhu treulare, a domo a dh'incungiare Sinònimos e contràrios assedare, isseidare Frases los bido carruchendhe in sas costeras cun sa màrghine a cúcuru ◊ bi cheriat su carru a carrugare trigu e lana ◊ carrucat a s'arzola sos mannucros de su tricu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu porter les graines à l'aire Ingresu to carry grain to barnyard Ispagnolu rebañar el trigo en la era Italianu portare il grano all'àia per la trebbiatura Tedescu den Weizen auf den Dreschplatz bringen.

cenadórgiu, cenadróxu , nm, nf: chenadolzu, chenadorju, chenadorza, chenadorzu, chenadroxu, chenatòglia, chenatógliu, chenatòrgia Definitzione s'ora candho e su logu inue si chenat; paschimentu chi su bestiàmene faet addenote Maneras de nàrrere csn: istedhu de chenadorzu o istedhu chenatógliu (ma fintzas "sa chenadorza")= su primu istedhu chi si podet bídere su sero irmurinendhe (ma est su pianeta Vènere); noti de chenadroxu = note de tempus malu addata pro piscare ambidha in su stàinu Frases sos pastores inie cun sas bamas a chenadorzu sòlene passare (P.Mossa)◊ sas bamas a chenadorzu essint a pàschere ◊ sa robba a chenadorza s'isprabinaiat in sas palas umbrinas 2. dae donzi cussòglia no si pesant sas robbas pro sa chenatòglia Terminologia iscientìfica sdi Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu heure du dîner, lieu du dîner Ingresu time and place of the supper Ispagnolu la hora y el lugar donde se cena Italianu l'óra e il luògo della céna Tedescu Uhrzeit und Ort des Abendessens.

chindhàre , vrb: ghindhare Definitzione rfl. furriare, mòvere po abbaidare o coment'e abbaidandho a un'àtera bandha Sinònimos e contràrios bortare, chindhalare, furriai, girai 2. su narrer chi m'istrues su castedhu… podet puru chindhare su chervedhu solu su lu mirare dae lontanu! (Cugurra) Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu tourner Ingresu to turn (over) Ispagnolu volver la vista Italianu vòlgere Tedescu wenden.

ciapída , nf Definitzione iscanzada, carpida, aperta o ispacadura in is orrocas Maneras de nàrrere csn: s'abba de sa c. = abba chi essit in sa roca; c. de laras = tzocu chi si faghet abberindhe sas laras a corpu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fente des rochers Ingresu cliff split Ispagnolu hendidura en la roca Italianu spaccatura delle rupi Tedescu Riß.

«« Torra a chircare