Ditzionàriu in línia
de sa limba e de sa cultura sarda

ampuàre 1 , vrb Definition cumprire is capacidades sessuales, cosa chi lompet a fúrriu de is tréighi, batórdighi annos (dipendhet de s'unu a s'àteru) candho a sa fémina dhi cumènciant a crèschere is titas, mascu e fémina comènciant a impilire in s'oru de sa natura (a s'ómine dhi essit sa braba puru e cumènciat a bogare) Synonyms e antonyms aputzare Sentences su pisedhu est cumintzandhe a ampuare Etymon srd. Translations French mûrir sexuellement English to mature Spanish alcanzar la madurez sexual Italian maturare sessualménte German reifen.

ancabíta , nf: ancalita, ancallita, ancarita, angallita Definition genia de brínchidu, fatu a unu pei; a logos, angalita est fintzes sa farrunca, s'unga de is pigiones / andhare o brincare a s'ancarita = a un'anca Synonyms e antonyms peditzopu, peincanedhu, tzàncaru Sentences cun tegus brincaia a s'ancallita ◊ ant fatu s'angallita, chirchendhe de lassare s'immina in su terrinu ◊ unu ciogu innotzente de criaduras in sa carrera brinchendhe a s'ancalita 2. s'àchili portat me is angalitas unu lèpuri chi at cassau Etymon srd. Translations French petit saut English hop Spanish salto a la pata coja Italian saltèllo German Hüpfer.

àpara , nf, nm: àparu Definition porru de angioni, genia de erba areste chi faet unu pagu che a s’àgiu, ma a cambu meda prus fine, biancu, unu pagu a conca (pagu prus grussa de su cambu) in s'oru de is arraighinas, unu pagu a triàngulu (in setzione), frores biancos a pubusone in punta furriaos conca a bàsciu a bisura de campana, de fragu e sabore forte, bona a papare Synonyms e antonyms antzangioni, gusaju, porru / cdh. sàmbula Idioms csn: falàresi chei s'àpara in su mese de maju = arrui acomenti fait cust'erba in maju, candu si acaramat e sicat; genia de frastimu: abbasciau chei s'àpara!; vívere a coa de àpara = campare a fàmine, a dilléziu, cun cosighedhas de pagu contu Sentences sos amministradores ant intituladu carrelas e piatzas a zente chi a bidha no li at dadu mancu un'àpara ◊ che fuint essidos time time, cun sas ancas modhes che àparu in maju (A.Cossu)◊ amus fatu sa falada chei s'àpara de maju! Scientific Terminology rba, rbz, Allium triquetrum Etymon ltn. cappara Translations French ail à trois angles, ail triquètre English wild garlic Spanish lágrimas de la virgen Italian àglio angolare German Glöckchen-Lauch.

apariciài , vrb: apariciare, aparitzare Definition pònnere, acostire sa cosa a manera chi bèngiat bene a betu a dha pigare candho e ue serbit, o fintzes su dha fàere, cuncordare a manera chi siat comente serbit; nau de gente, su si cuncordare, bestire, èssere prontos a calecuna cosa / aparitzare sa mesa (pro manigare) = pònnere sos aparitzos, pònniri sa tialla, is pratus, cullieras, tratabbucus, tassas, gortedhus, fruchitas, àcua, binu, pani e àteru Synonyms e antonyms abrontai, allinzare, ammainare, ammanitzare, axilitae, cuncordai | ctr. ispariciai Sentences at apariciau durcis sardus e cosa de bufai ◊ cumentzaus a apariciai sa mesa ca est ora de prandi ◊ ant apariciau sa festa po s'intrada de s'obispu ◊ sas nues fint aparitzendhe abbísciu e abbísciu isteit 2. no ti aparicis ca tanti no ti portu! ◊ so bénnidu aparitzau pro mi chèrrere cunfessare Etymon itl. Translations French apprêter English to prepare Spanish preparar, poner la mesa Italian apparecchiare, approntare German decken, vorbereiten.

arragiolíre , vrb: arrajolire, arrazolire, arrejolire Definition ingòllere s’arrajolu, sa maladia chi benit a is canes; arrennegare che cane arrajoladu Synonyms e antonyms arragiolare* / achibberare, acroconai, afutare, airai, arrabbiai, arrannegai, inchietae, inchimerai, infelai, insutzuligai, intziminire, renignai Sentences dae atentu ca cussu cane est arrejolidu! 2. candho li at nadu sa veridade si est arrazolidu Translations French se mettre en colère English to rage Spanish padecer la rabia, encolerizarse Italian contrarre la ràbbia, arrabbiarsi German sich die Tollwut zuziehen, zornig werden.

arremàre , vrb Definition ingòllere rema, arremadiu Synonyms e antonyms acatarrare, arrasfriai, arremadiai, arrumai Etymon srd. Translations French attraper la rhinite English to catch rhinitis Spanish coger la rinitis Italian prèndere la rinite German sich die Rhinitis holen.

assamodàre , vrb: assemodare Definition bestire a sa moda, bene Synonyms e antonyms allaputzai, allepuritzare 2. est una giòvana assemodada Etymon srd. Translations French pomponner, parer English to make fit tightly Spanish vestir a la moda, acicalar Italian vestire secóndo la mòda, attillare German nach der Mode anziehen.

atibbiàre , vrb: atzibbiare Definition pònnere sa tíbbia, frimmare o prèndhere cun sa tíbbia (nadu mescamente de tzintas) Synonyms e antonyms afibbiai Sentences zughiat sos zóculos bene atibbiados a sos cambutzos ◊ cussu atíbbiat sa chintolza aissegus 2. si at atzibbiatu deretu sa medàglia in petorras Etymon srd. Translations French boucler English to buckle Spanish abrochar la hebilla Italian affibbiare German zuschnallen.

batorúnu , nm Definition de bàtoro, unu: una parte de css. cantidade o mannària ispartzia in bàtoro partes oguales Sentences si apillieit a sos carvonajos a li dare su batorunu de su carvone Etymon srd. Translations French quartier English quarter Spanish la cuarta parte Italian il 25% German fünfundzwanzig prozent.

biscaína , avb: briscaina Definition nau de una manera de fàere is cosas: fuedhai, fai a sa b. = a cudha manera, male, chentza una régula precisa, a comente essit essit, a s'istrambulatzina Sentences su andhare a sa moda biscaina podet medas surpresas preparare ca bisonzat su passu misurare pro no rúere in fossu o in pischina (A.Casula)◊ fint imbolaos a sa briscaina in sos muntones de terra e de preda Etymon spn. a la viscaína Translations French à la six-quatre-deux English in a slapdash way Spanish a la buena de Dios Italian alla carlóna German nachlässig.

briàre , vrb: brigai, brigare Definition giare unu certu, una briga, nàrrere cosa a unu, pigare a ccn. a tzérrios o cun arrennegu; nàrrere foedhos malos s'unu a s'àteru, tènnere murrúngiu mannu, a boghes e a gherra puru Synonyms e antonyms abbetiae, aciociai, brigociae, certai, ghirtare, irvapiare, iscancamurrare, pabarotare, trilliare Sentences fiant brighendi prima de cummentzai sa riunioni ◊ a briare chin tecus no bi at gustu ◊ cun sos cumpanzos tuos no ti brighes! ◊ sa mama l'at brigadu, a su pitzinnu, ca fit ora meda in ziru ◊ ci babbu e mama mi brigant tegno passiéncia ◊ aiat brigau s'amigu ca dh'aiat lassau solu ◊ murrunzade ma no bos brighedas!◊ brigadas apare si seis cun sa bighina, chi no dha bio prus in domo tua? 2. dae candho ant brigadu no sunt prus, cussas famíllias, e mancu si faedhant ◊ abbàssiami sas boghes, chi parimus brighendhe! Surnames and Proverbs prb: si unu no cheret duos no brigant Etymon itl. brigare Translations French réprimander, tancer, rabrouer, se disputer, se quereller English to dispute Spanish reprochar, echar la bronca, pelear Italian redarguire, rimbrottare, bisticciare, diverbiare, litigare German ausschelten, streiten.

brundajàna , nf: brundaxana Definition genia de erba marigosa, erba de isprene, connota coment'e bona po passare is callenturas Synonyms e antonyms brundajò, brundariana, brundedha, brundina, sintàula / cdh. brunzedha Scientific Terminology rbc, Centaurium erythraea, C. maritimum Etymon srd. Translations French centaurée English kind of gentianacaea Spanish hiel de la tierra, hierba pepedorrera Italian biondèlla German Tausendgüldenkraut, Fieberkraut.

càliga , nf Definition genia de cugudhedhu, sa caciola o covechedhu de su landhe Synonyms e antonyms angudha, cocotu, croghedha Scientific Terminology rbr Translations French cupule du gland English acorn cap Spanish cascabillo de la bellota Italian concolino delle ghiande German Fruchtbecher.

campàriu , nm Definition castiadore de campu Sentences in bidha no dhui fuat su barrucellau ma iant postu dus campàrius Translations French garde champêtre English land warden Spanish guardia de la campiña Italian guàrdia campèstre German Feldwache.

carigài , vrb: carigare Definition fàere a càriga, nau mescamente de sa figu ma fintzes de àteros frutos / carigàresi de unu = pagaresindhe, vengaisí Synonyms e antonyms acalabiare, acalamai, addormicare, allacanae, allartzanai, allizare, ammustiai, apabassai Sentences sa figu cota, si no ndh'est bodhida, si che càrigat dereta ◊ sa figu si ponit in su soli a carigai ◊ sa figu est carighendi 2. za mi ndhe at fatu, ma mi ndhe so carigadu! Etymon srd. Translations French sécher des figues English to desiccate Spanish secarse (de la fruta) Italian assecchire (détto di frutta) German trocken werden.

carràlzu , nm: carrarju, carrarzu, carraxu, carrazu Definition fossu chi si faet in terra po orrostire unu pegus intreu imbodhigau in murta, carragiau e fatu su fogu in pitzu: coi un'animali a carraxu; logu inue si chistit petza in friscu, cuadórgiu de cosa furada; cosas betadas a muntone, boghes betadas apare, isterratzu fuliau; cosa chi serbit a carragiare Synonyms e antonyms abbatúliu, abbolotu, atrepógliu, bullíssiu, chichígliu, chimentu, derreore, digorju, sciumbullu, trambullu, tregollu, trinellu / isterratzu / carragliatura Idioms csn: fai una cosa a carraxu = male, chentza régula; carrazu de pannos = muntone, cabidhada de pannos Sentences aiant furadu una baca, l'aiant fata a peta e cuada in su carrarzu, in sa tuva de unu beterone élighe ◊ in d-una conchedha aiat sistemau su carrarju ca in intro bi aiat una perca funguda e frisca ◊ depiat picare unu ladus de peta dae su carrarju chi teniat in sas bírghines ◊ sa limba sua paret peta de carrarzu! 2. at nadu unu carralzu de fàulas ◊ dhoi fiat unu carraxu de genti ◊ pro aparizare su terrinu peseint unu muru e fateint una cora chi bi betaiant totu su carrarzu pro la pienare 3. custus funt bellus isceti a fai carraxu, a tzérrius e a sàrtidus 4. est iscriendi a carraxu ◊ est unu carralzu de domos lampadas ◊ custu logu est totu a carraxu: circai de dh'allichidiri! 5. si sunt drommidos sentza carralzu, in fora, mancu una tupa e ne unu barracu ◊ a monte no si dhue podet erribbari ca sa ní fait carràrgiu Etymon ltn. carnariu(m) Translations French tollé English place to cook or store meat, din Spanish foso en el suelo para cocer la carne Italian carnàio, putifèrio, bailamme, gazzarra German Fleischkammer, Krawall.

carrucàre , vrb: carrugare Definition portare a carruga, carrare o portare su trigu, su laore, a s'argiola po dhu treulare, a domo a dh'incungiare Synonyms e antonyms assedare, isseidare Sentences los bido carruchendhe in sas costeras cun sa màrghine a cúcuru ◊ bi cheriat su carru a carrugare trigu e lana ◊ carrucat a s'arzola sos mannucros de su tricu Etymon srd. Translations French porter les graines à l'aire English to carry grain to barnyard Spanish rebañar el trigo en la era Italian portare il grano all'àia per la trebbiatura German den Weizen auf den Dreschplatz bringen.

cenadórgiu, cenadróxu , nm, nf: chenadolzu, chenadorju, chenadorza, chenadorzu, chenadroxu, chenatòglia, chenatógliu, chenatòrgia Definition s'ora candho e su logu inue si chenat; paschimentu chi su bestiàmene faet addenote Idioms csn: istedhu de chenadorzu o istedhu chenatógliu (ma fintzas "sa chenadorza")= su primu istedhu chi si podet bídere su sero irmurinendhe (ma est su pianeta Vènere); noti de chenadroxu = note de tempus malu addata pro piscare ambidha in su stàinu Sentences sos pastores inie cun sas bamas a chenadorzu sòlene passare (P.Mossa)◊ sas bamas a chenadorzu essint a pàschere ◊ sa robba a chenadorza s'isprabinaiat in sas palas umbrinas 2. dae donzi cussòglia no si pesant sas robbas pro sa chenatòglia Scientific Terminology sdi Etymon srd. Translations French heure du dîner, lieu du dîner English time and place of the supper Spanish la hora y el lugar donde se cena Italian l'óra e il luògo della céna German Uhrzeit und Ort des Abendessens.

chindhàre , vrb: ghindhare Definition rfl. furriare, mòvere po abbaidare o coment'e abbaidandho a un'àtera bandha Synonyms e antonyms bortare, chindhalare, furriai, girai 2. su narrer chi m'istrues su castedhu… podet puru chindhare su chervedhu solu su lu mirare dae lontanu! (Cugurra) Etymon srd. Translations French tourner English to turn (over) Spanish volver la vista Italian vòlgere German wenden.

ciapída , nf Definition iscanzada, carpida, aperta o ispacadura in is orrocas Idioms csn: s'abba de sa c. = abba chi essit in sa roca; c. de laras = tzocu chi si faghet abberindhe sas laras a corpu Etymon srd. Translations French fente des rochers English cliff split Spanish hendidura en la roca Italian spaccatura delle rupi German Riß.