sa , art, prn: cià,
tza Definizione
artículu impreau po acumpangiare e distínghere su númene fémina sing. (sa barra, sa corte, sa domu, sa fémina, sa gana, sa lepa, sa mama, sa nue, sa panatera, sa pipia, sa sorri, sa téula), andhat sèmpere bene apostrofau cun númenes chi cumènciant cun vocale (s'ànima, s'arte, s'eréntzia, s'intrada, s'ispina, s'olia, s'ortalíssia, s'umbra): si ponet sèmpere cun númenes upm. (es. sa folla, sa méndhula, sa nuxedha, s'olia, sa musca) e candho inditant su paru, s'arratza, totu sa genia (es. sa craba = totu is crabas, su paru cràbinu, sa fémina = totu is féminas, su paru fémina); che a totu is artículos est pronúmene puru (cun significau de cudha, sèmpere cun su prn. relativu chi aifatu ca si agatat in fràsias acapiadas apare); cun prep.: a, cun, de, in, pro sa (in srd. no faet mai “articolata”!); su pl. sas, is, as / a/c.: cun númene de parentela inditat sèmpere cussu chi apartenet o pertocat a sa persona-sugetu de sa fràsia (es. Antoni est bénnidu cun sa muzere; sa muzere est essida a cumandhu = cale muzere? cussa de s'ómine chi seus naendho / in sa de... = anch'e ..., a che… (sèmpere gente); sa ’irgonza!… = ita brigúngia!
Frasi
sa die de sa Sardinna ◊ sa domu de sa mama ◊ o sa tzia!, o sa meri!
2.
sa chi mi piaghet mi chírrio ◊ mi pigu sa chi istimu dèu, a mulleri ◊ piga sa chi boles
3.
sa pudha mia criat in sa de compare ◊ a sa de su conaju bi andhaiat àtera zente ◊ unu de sos chimbe fradighedhos andheit a sa de babbu e lu pregunteit, ma babbu lu giagareit nèndheli a si ndhe torrare a sa de nois
4.
Antoni fit cun sa muzere ◊ su pipiu est cun sa mama
Etimo
ltn.
ipsa
Traduzioni
Francese
la,
celle
Inglese
the,
that
Spagnolo
la
Italiano
la,
quélla
Tedesco
die,
jene.
scerbedhài , vrb: igerbedhare*,
sciorbedhai Definizione
segare, bogare, pistare is crebedhos, sa conca, fintzes in su sensu de bochíere; pigare a conca, a crebedhos, su si pigare pentzamentu mannu o meda po calecuna cosa
Sinonimi e contrari
ischerbicare,
ispistidhai
/
irmedhighinare
Frasi
si dh'incòciu, cussu molenti dhu tzucu a puntara de pei, dhu sfiguru, dhu sciorbedhu!
2.
custu est trabballu chi sciorbedhat ◊ no s'eus a sciorbedhai mera: si est mascu dhi poneus su nòmini de ajaju
Traduzioni
Francese
casser la tête
Inglese
to smash one's head
Spagnolo
abrir la cabeza,
devanarse los sesos
Italiano
pestare,
rómpere la tèsta
Tedesco
schlagen,
jdm. den Kopf einschlagen.
scerbigài , vrb: scervigai Definizione
segare sa mola de su tzugu, fèrrere is crebedhos de asegus (su gatzile) a terra, orrúere de mala manera, andhare male
Sinonimi e contrari
ischerbicare*
Traduzioni
Francese
se casser le cou
Inglese
to break one's neck
Spagnolo
romperse la crisma
Italiano
rómpersi il còllo
Tedesco
den Hals brechen.
sciampladúra , nf Definizione
su sciamplai, illargada o créschia chi si faet a unu bestimentu
Sinonimi e contrari
illargadura,
sciamplamentu
/
irfodhionadura
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
élargissement
Inglese
widening
Spagnolo
ensanchamiento de la ropa
Italiano
slargatura
Tedesco
Verbreiterung.
séru 1 , nm Definizione
sa parte abbosa de su sàmbene
Terminologia scientifica
crn
Traduzioni
Francese
sérum sanguin
Inglese
serum
Spagnolo
suero de la sangre
Italiano
sièro del sàngue
Tedesco
Blutserum.
stàngiu , nm: istagnu* Definizione
elementu chímicu de símbulu Sn, númeru atómicu 50 e pesu atómicu 118,7: genia de metallu de colore craru, biancale, modhe, chi iscàgiat a temperadura bàscia, bonu mescamente po dh'ammesturare cun àteru metallu (es. cun s'arràmene faet su brunzu) o po istangiare àteros metallos ca dhos badrat de si ossidare; in s'arte de sa terràglia, genia de terra bianca de Làconi chi si frigat a s'istrégiu de terra po dh'istangiare
Terminologia scientifica
mtl
Traduzioni
Francese
étain,
engobe
Inglese
tin,
engobe
Spagnolo
estaño,
esmalte arcilloso con que se reviste la cerámica
Italiano
stagno,
ingòbbio
Tedesco
Zinn,
Angußfarbe.
tacài 1 , vrb: tacare Definizione
pònnere taca, imbrutare faendho tacas; nòghere a sa salude
Sinonimi e contrari
ammaciae,
macrare,
maculai 1,
punciai
| ctr.
smanciai
/
aciacai,
atzacorare,
inciacai,
nòcere,
tachignare,
tunconire
Frasi
no bortes s'imbustu a s'infache, si no cheres a lu tacare ◊ su sutzu de sa melaeranu tacat e no ndhe andhat prus ◊ e za no tacat, mih, su mústiu!…◊ si no ti pones guantes a tirare erba ti tacat sas manos
2.
su bentu fritu no ti at mai tacadu e ne fatu male ◊ su bene sou za est seguru: no siat chi bi lu tachent sos fritos de bennarzu, puru!…
Etimo
ctl.
tacar
Traduzioni
Francese
tacher,
nuire
Inglese
to stain,
to injure
Spagnolo
manchar,
perjudicar la salud
Italiano
macchiare,
chiazzare,
nuòcere
Tedesco
beflecken,
schaden.
tadaítu , nm Definizione
sa paga chi si giaet a sa tadàgia
Sinonimi e contrari
tatajiu,
tatalleu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mois de nourrice
Inglese
wetnurse wages
Spagnolo
sueldo que se da a la nodriza
Italiano
baliàtico
Tedesco
Ammenlohn.
tèndhere , vrb: tèndiri,
tènnere 1 Definizione
istrecare a alladiare sa pasta fintzes a dha fàere de sa grussària giusta e parívile segundhu sa calidade de pane chi si bolet (o fintzes po fàere a macarrones, es. lisòngias); nau de orrobba o fintzes de àteru, pònnere istérria, istirada; rfl. nau de ccn., su si prestare, giare agiudu / pps. téndhiu, tesu; tèndhere sa manu = (a unu) agiudai, donai una manu de agiudu, ma fintzas ponnirisí a fai faina, aprontai su logu po calincun'àteru trabballu; téndhia de manu = manu de agiudu
Sinonimi e contrari
acannonare,
incannonare 1
/
atendiai,
ispàlghere,
istèndhere,
istenniare,
istèrrere,
istirai,
stendiai
Frasi
tendhindhe su pane a cannedhu cheret chi sas manos fetant fortza paris ◊ a tèndhere bi cheret pratighesa, sinono su pane essit a tretos russu e a tretos fine ◊ a tèndhere su pane como est a màchina ◊ tèndiri pillus de pasta
2.
intrat a samunare e sa robba l'at totaganta tesa e ispalta ◊ Marta fit in su cortile tendhindhe sos pannos chi aiat sammunadu
3.
issu fut sèmpere prontu a si tèndhere po agiudare is àteros
4.
unu massau iat pigau un'incone de terrenu e, brexosu, cumènciat a dhue tèndhere sa manu narbonandhodhu
Etimo
ltn.
tendere
Traduzioni
Francese
abaisser la pâte avec le rouleau
Inglese
to roll bread
Spagnolo
extender la masa
Italiano
spianare la pasta col matterèllo
Tedesco
den Teig mit dem Nudelholz dehnen.
terriólu , nm: (su t. = suterriólu) tirriolu
tzirriolu Definizione
babboi de soli, genia de bobboi niedhu a corros longos totu nodighedhos: ponet sa cria e creschet in sa linna sicada, mescamente de crecu, essit in su beranu, bolat, est longu unos chimbe centímetros; a logos dhu narant a su tzuntzurredhu / trugu de tirriolu = tzugu niedhu, regotu, brutu
Sinonimi e contrari
broca 1,
carrintolu,
cincicorru,
cincimurru,
corriluna,
corrimpala,
pesabesa,
tintirriolu,
tzintzurriolu
/
cdh. tzilimbrinu
/
alaepedhe,
arratapignata,
cincidedhu
Frasi
tirriolu, fala! fala! ◊ bido s'umbra de unu terriolu bolendhe de milli modos e maneras
Terminologia scientifica
crp, anar, cerambyx cerdo
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
cérambyx
Inglese
cerambyx
Spagnolo
escarabajo longicornio,
capricornio de la encina
Italiano
ceràmbice
Tedesco
Bockkäfer.
trubàre , vrb: trubbare,
truvare,
turbare,
turvare Definizione
fàere andhare, apretare po andhare (nau pruschetotu po is animales, ma fintzes po gente pigada coment’e animales, chentza arrispetu); portare su bestiàmene de una pastura a s'àtera; fàere essire a pígiu sa fera in cassa, fintzes su pische po piscare, istesiare, fàere istesiare, fintzes solu andhare; prnl. afracai, su si betare cun fortza contra a ccn. a iscúdere, mossigare, atumbare, incorrare o fàere àteru de male; nau in cobertantza de s'ómine, de su mascu, cobèrrere; fintzes nàrrere o atuare una cosa a unu candho no dha faet po su pagu interessamentu
Sinonimi e contrari
sucai,
tzitziare
/
atramudai
/
afarcai,
agghegiare,
assurpire,
azachinare,
crazugai,
tzurricare
/
zúchere
Frasi
pastores, truvade sas berveghes! ◊ sos canes si sunt betados a sa tupa pro trubbare sa fera ◊ commo no turbas prus sos pecos dae Costera ◊ trubba s'àinu, fàghelu andhare impresse! ◊ turvaiat sos voes cun d-unu frúschiu chi ischiat isse ◊ su ventàriu aiat sichitu a turvare e a molinare sas framas
2.
o luna maca, a ube ses turbandhe?! ◊ trubba a dainanti: bae, no istes ispetendhe! ◊ trubbachelu su bestiàmine, no mi che collat s'olia!
3.
si li est trubbadu su trau e si no si fit fatu a bonu a si partare l'aiat mortu! ◊ ajó, ista masedu, cantu ti truvas daghi ti faedho! ◊ si mi est trubbadu a m'iscúdere, ma candho at bidu sa lepa at furriadu!
Etimo
ltn.
turbare
Traduzioni
Francese
pousser,
conduire en avant
Inglese
to spur,
to conduct
Spagnolo
aguijonear,
ojear la caza
Italiano
stimolare,
far andare,
condurre avanti
Tedesco
antreiben,
anstacheln.
tziníbiri, tziníperu , nm: cinnéberu,
tzinnébiri,
tzinníbaru,
tzinníbberu,
tzinníbere,
tzinníberu,
tzinníbiri,
tzinníbiru,
tzinníviri,
tzinnívuru Definizione
tzinníbiri ’eru, genia de linna chi faet a mata fintzes manna, a fogighedhas piticas e a bortas puntudas: faet unu frutu a birilla chi narant arrulloni, bòdhero / tzinníbiri burdu, o masedu o fémina = Juniperus phoenicea
Sinonimi e contrari
chiníberu,
gheníperu,
níbbaru,
subínnuru,
tenníperu,
trubénneru
Frasi
is domus funta fatas a duas àcuas, a bigas grussas de tziníbiri, linna chi no tenit mai fini ◊ su tzinnívuru fait fogu bellu ◊ sa mata de tzinníbiri abbruxada no torrat a pillonai, ita dannu!
Terminologia scientifica
mtm, Juniperus oxycedrus
Etimo
ltn.
zyniperus
Traduzioni
Francese
cade
Inglese
juniper
Spagnolo
enebro de la miera
Italiano
ginépro rósso
Tedesco
Zederwacholder.
tzurríta, tzurrítu , nf, nm Definizione
min. de tzurra 1, sa trota pitichedha
Sinonimi e contrari
groli,
odhiolu,
seju 1,
sodhiscu,
trotischedha
Traduzioni
Francese
alevin de la truite
Inglese
alevin
Spagnolo
alevín de la trucha
Italiano
avannòtto della tròta
Tedesco
Forellefischbrut.
zúnta , nf: giunta* Definizione
is manos postas impare cun is pódhighes bene acostios apare coment'e a fàere una conchedha o cíchera a pigare cosa; sa cosa chi cabet in is manos postas deasi
Sinonimi e contrari
farrancada
Frasi
dàemi una zunta de méndhula, de olia, de cariasa ◊ leare sa cosa a zuntas ◊ in sa funtana at bufadu s'abba a zuntas ca no bi aiat isterzu a umprire
Traduzioni
Francese
creux de mains
Inglese
double-handful
Spagnolo
hueco de la mano,
almorzada
Italiano
giumèlla
Tedesco
zwei Handvoll.