acàcia , nf: acàssia,
acatza,
arcatza Definizione
carrubba ispinosa, genia de linna chi faet a mata manna, ispinosa: su frore (pipiu) sèberat una tega pitica e fine ue faet su sèmene / acàcia a frori arrúbiu (faghet a arburedha) = Robinia hispida
Sinonimi e contrari
carrubbaresta,
pudhighinedhu 1
Terminologia scientifica
mtm, Robinia pseudacacia
Traduzioni
Francese
acacia
Inglese
acacia
Spagnolo
acacia blanca
Italiano
acàcia comune
Tedesco
Robinie.
acumonài , vrb: acumonare Definizione
arregòllere o pònnere totu impare, totu a unu (bestiàmene, àteru), a cumone; giare su bestiàmene a contivigiare a mesu pérdia e a mesu badàngiu, a mesapare; su si pònnere impare
Sinonimi e contrari
aggregare,
assotziai
Frasi
parte de sas abbas de cussu riu est intubbada: su restu est acumonada pro abbare campos e frutales ◊ si boleis guadangiai de prus, acumonaisí in sotziedadi!
Terminologia scientifica
pst
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
réunir
Inglese
to aggregate
Spagnolo
juntar,
poner en común
Italiano
aggregare,
méttere in comune
Tedesco
zusammentreiben,
Vieh in Halbpacht haben
basolugadhínu , nm Sinonimi e contrari
faiseta 1,
ghírtzoru,
pabasolu,
pisibisi,
pisu 3
Terminologia scientifica
lrs, Vicia sativa ssp. nigra, V. articulata
Traduzioni
Francese
vesce
Inglese
vetch
Spagnolo
alverja
Italiano
véccia comune
Tedesco
Pferdehüter.
caixèdha 1 , nf Definizione
genia de cau marinu; marragau de mare o caita / c. niedhutza = chlidonias nigra (itl. mignattino); caixedha peis arrúbius = chlidonias leucoptera (itl. mignattino alibianche)
Sinonimi e contrari
caita
Terminologia scientifica
pzn, larus minutus, sterna hirundo
Traduzioni
Francese
sterne commun
Inglese
little gull
Spagnolo
golondrina de mar
Italiano
gabbianèllo,
stèrna comune
Tedesco
Zwergmöwe.
cànna , nf Definizione
genia de erba linnosa (upm) chi faet manna, arta, longa fintzes chimbe e ses metros, cun su truncu buidu de nodu in nodu ue bogat una fògia manna, longa e lada unu tretu imbodhigada a istrintu e poi aperta deunudotu e acabbada a punta, portat s'arraighina a cotzina nodosa, unu pagu a cotzighina grussa, faet su frore a ispiga manna (pinnitzu); cun custu númene si podet nàrrere css. cambu de erba buidu in mesu (o fintzes prenu), mancari precisandho canna de ite est (es. de trigu, de órgiu, de fae, de orruo, de bide, de moriscu, de càule, de latuca, de gureu); un'arremu de sa carena fatu a cundhutu; mesura antiga de longària; una calidade de canna est cussa de tzúcuru, prena che a sa canna de su moriscu ma abbosa e druche meda, a brocadas curtzitas (sa brocada est su tretu de nodu a nodu); parte tuvuda de un’arma chi isparat, ue ch’essit su tiru / min. cannita, cannixedha
Sinonimi e contrari
cambu
Modi di dire
csn:
c. pisana = canna bella tènnera chi faghet in sos rios (ma nadu de zente, pessone arta meda, fintzas conchilébia e de pagu frimmesa); c. furistera = itl. bambú, impitada pro fàghere ainas de sonare; c. de tzúcuru = canna prena, russa che a sa canna pisana, durche meda (de cussa faghent túcaru), a nodos curtzos; c. de filiverru = arrogu longu de filiverru; c. de figuíndia = upu, canna isperrada in punta fata pro bodhire morisca, figu, e gai; c. de candelobbru = ue s'intrat sa candhela, in su candhelobbre; sa c. de su gúturu o de is prummonis = garguena; canna de rú = tentalza, àlamu; c. de soli = rajos de sole; c. de romana = su bratzu de s'istadea, ue bi sunt marcadas sas intacas e si ponet su pirone; c. de aràdulu = sa timona; innetare c. (in cobertantza)= fàghere sa púliga; essiri in cannas de crobeta, in cannas malas = pesàresi a boghes male arrennegados, pesaisí a cannas pisanas; no tocare una cosa mancu cun tres cannas de Baronia = èssereche tropu atesu, no fàghere a la tocare; si bi girat su bàrriu de sa c. (nadu de logu) = no bi at nudha, est líchidu totu, bóidu, chentza trastes nudha, (nadu pro ccn.: chi est solu deunudotu, chentza neune)
Frasi
ispuligare, segare, isperrare, prantare canna ◊ sa canna si ndhe segat in zennarzu, candho est lómpida ◊ a ndhe iscutinare s'olia andhat bene a canna ◊ trexentus cannas friscas, cincuxentus sicadas… ses in mari e no piscas…
2.
candho lu tocat si ndhe dogat innedha tremèndhesi che canna ◊ est reu, téteru che canna ◊ est débbile che canna
3.
lassànt is mannugas in terra acapiadas cun sa canna de su trigu atotu ◊ a nudha servit sa canna si no at ispiga ◊ su trigu fàciat conca manna, mancai non fàciat canna!
4.
in sa càscia bi at cannas de fresi, lentolos e costúmenes ◊ iseta finas a che tèssere custa canna de furesi! ◊ at fatu una canna de muru bullu ◊ est bortaedie: bi at galu sete cannas de sole
5.
si fut imbàtiu in is primus cannas de su soli, chi fut bessendu ◊ duas cannas de sole a serentina, longa s'umbra de su chercu in sa piata…
Cognomi e Proverbi
smb:
Cannas, (Decannas)
Terminologia scientifica
mt, Arundo donax
Etimo
ltn.
canna
Traduzioni
Francese
roseau
Inglese
reed
Spagnolo
caña
Italiano
canna comune
Tedesco
Rohr.
cassí , nm: cassibi,
cassile,
cassili,
cassívile Definizione
genia de animaledhu, gatagreste o cane de serra, pagu prus mannu de s'annaemele o bíurru, a pilu in colore de castàngia, in colore de aràngiu in su gúturu e in petorras, coa longa e grussa, pilosa: unu tempus in Sardigna si ndhe agataiat medas e como ch'est agiummai ispérdiu; papat sórighes, pigiones, bobbois, conillos: est amparau cun lei po no dh'ispèrdere deunudotu
Sinonimi e contrari
ansile*,
assíbile,
bassili,
grassíbile,
ibbirru,
ischirru,
màrcia 3,
vrassívile
Cognomi e Proverbi
smb:
Cassili, Cascili
Terminologia scientifica
anra, martes martes latinorum
Traduzioni
Francese
martre des pins,
martre sarde
Inglese
pine marten,
sardinian marten
Spagnolo
marta
Italiano
màrtora comune,
màrtora sarda
Tedesco
Baummarder,
Edelmarder.
commúnu , agt: cumunu Definizione
chi est de medas, de totus, chi pertocat a totugantos, chi no tenet nudha de ispeciale
Modi di dire
csn:
loris communus = sos laores chi si faghent a tiradura (fae, basoludundhu); genti comuna = chi no tenet incàrrigos, chi no manizat podere; àere in comunu = a cumone, totus paris
Frasi
s’onorèvole at fatu carriera subra de sas palas de su bisonzu de sa zente comune ◊ ses de cussos batiados in cuile po no ti nàrrere béstia comune, de cussos chi no andhant mancu a fune! ◊ funt cosas mannas acontéssias a genti comuna
2.
in comunu teniant terra e frutu, bestiàmine e cantu si est connotu
Etimo
ltn.
communis
Traduzioni
Francese
commun
Inglese
common
Spagnolo
común
Italiano
comune
Tedesco
allgemein.
comúna , nf, nm: comune,
comunu,
cumona,
cumuna Definizione
pópulu chi si guvernat cun is leis suas etotu; domo cumonale, sede de s'amministratzione de una bidha
Frasi
già ti poto comune lastimare candho penso comente ses torrada (B.R.Carbone)◊ sa guàrdia de sa cumona est marranu de vídere una vetura chi l'achicat deretu una contravintzione ◊ su segretàriu de comuna dhu pagant a su mese
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
mairie,
hôtel de ville
Inglese
town-hall
Spagnolo
ayuntamiento
Italiano
municìpio,
comune
Tedesco
Rathaus.
comunèdha , nf Definizione
genia de ambidha
Frasi
a sa cassola dhoi dexit sa comunedha puru
Terminologia scientifica
psc
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
anguille
Inglese
eel
Spagnolo
anguila
Italiano
anguilla comune
Tedesco
Aal.
ferràssa , nf, nm: ferratza,
ferratzu Definizione
genia de musciola o scrita, assimbígiat unu pagu a sa palaja ca est lada meda e de colore prus craru asuta, ma est manna meda, a forma de triàngulu e portat una coa a bisura de foete
Sinonimi e contrari
ferradu 1
Terminologia scientifica
psc, dasyatis pastinaca
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
raie pastenague
Inglese
common stingray
Spagnolo
raya làtigo común
Italiano
ferràccia,
pastinaca comune
Tedesco
Gewöhnliche Stechrochen.
grassíbile, grassíle, grassímene, grassímile , nm Definizione
genia de animaledhu, gatagreste o cane de serra, pagu prus mannu de s'annaemele (o can’e linna), a pilu in colore de castàngia, in colore de aràngiu in su gúturu e in petorras, coa longa e grussa, pilosa: unu tempus in Sardigna si ndhe agataiat medas e como ch'est agiummai ispérdiu; papat sórighes, pigiones, arresias, conillos: sa lei dhu badrat po no che dh'ispèrdere deunudotu
Sinonimi e contrari
ansile,
assíbile,
bassili,
cassí,
ibbirru,
ischirru,
màrcia 3
Frasi
naschint crapitos, grassiles e mela de lidone ◊ bae, tue, cara de grassímile!◊ sont parandhe cropos po lèpores, marzanes e grassiles
Terminologia scientifica
anra, martes martes, m. m. latinorum
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
martre des pins
Inglese
pine marten
Spagnolo
marta
Italiano
màrtora comune,
m. sarda
Tedesco
Baummarder,
Edelmarder,
eine Edelmardersorte.
ibbírru , nm: ibirru,
ilbirru,
irbirru,
isbirru,
sbirru Definizione
genia de animaledhu, gatagreste o cane de serra, pagu prus mannu de s’annaemele o bíurru, a pilu in colore de castàngia, in colore de aràngiu in su gúturu e in petorras, coa longa e grussa, pilosa: unu tempus in Sardigna si ndhe agataiat medas e como ch'est belle e ispérdiu; papat sórighes, pigiones, bobbois, conillos: po sa lei est amparau po chi no si che isperdat
Sinonimi e contrari
ansile,
assíbile,
bassili,
birru,
cassí,
grassíbile,
ischirru*,
màrcia 3
Frasi
is pedhes de irbirru unu tempus fiant cricadas
Terminologia scientifica
anar, martes martes latinorum
Traduzioni
Francese
martre commune
Inglese
pine marten
Spagnolo
marta
Italiano
màrtora comune,
m. sarda
Tedesco
Baummarder,
Edelmarder.
lèpere , nm: lèperi,
lèpiri,
lèpore,
lèpori,
lèporo,
lèpuri Definizione
genia de animale areste, prus mannitu de su conillu, de intina orrubiasta, a origas longas meda e cambas de apalas prus mannas: s'arratza l. c. europaeus est batia de fora e iscapada po cassa; in cobertantza si narat de sa natura de sa fémina / lèpore, lèpuri de argiola = piulaghe, pipiaghena, zenia de puzone chi paschet in sas arzolas; lèpere de sant'Antoni = porchedhu de sant'Antoni, itl. falèna; coa de lèpuri = Lagurus ovatus, zenia de erba chi narant finas mussimmussi o bafus de gatu
Sinonimi e contrari
tèpui
/
cdh. lèparu
Modi di dire
csn:
lestru che lèpere = lestru meda; tènnereche su cascu de su lèpere = sapíresi donzi cosighedha
Frasi
li brincaiat su coro che lèpere pessighidu ◊ mai no sigas duus lèpuris paris! ◊ de s'assuconu zughiat su coro a brincos che lèpere in sachedhu ◊ su lèpuri currendi si aterrat po s'iscabbulli de is canis ◊ unu lepiredhu est atidhendu de una parti a s'atra ◊ nci seu pesau a una mata cument’e unu lèpiri ◊ b'aiat perdighes e lèperes
2.
si cumponiant deretos candho intendhiant ifraschinzu ca sas teracas che teniant su cascu de su lèpere
Cognomi e Proverbi
smb:
Lepore, Leporeddu, Lèpori, Lèppori, Lepureddu, Lèpuri
/
prb:
chini sighit duus lèpuris no ndi cassat manc'unu
Terminologia scientifica
anar, lepus capensis mediterraneus
Traduzioni
Francese
lièvre
Inglese
brown hare
Spagnolo
liebre
Italiano
lèpre comune
Tedesco
Feldhase.
madròna , nf: mardona,
medrona,
meldona,
merdana,
merdona Definizione
calidades diferentes de sórighes: mardona de mara, de bassa (sórighe mannu), e mardona de teulada, de molinu o de cresura (prus pitica); a logos narant mardona, merdona a su biurru (s'annaemele), a logos a s'assile; in cobertantza, imbriaghera puru / m. de mare = zenia de pische, mogliola (phycis phycis)
Sinonimi e contrari
sóriche
/
cdh. ratzu 1
Frasi
cust'est un'arretonera bèni preparada po si cassai a totus coment'e merdonas! ◊ ses istétiu tui, merdona de bassa, a fai sa spia!
2.
e ita meldona chi ti ses pigara notesta!…
Terminologia scientifica
anar, rattus norvegicus, r. rattus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rat
Inglese
rat
Spagnolo
rata,
ratón
Italiano
ratto,
ratto comune
Tedesco
Ratte,
Wanderratte,
Hausratte.
olzàle , nm: orgiabi,
orgiali,
orxabi,
orxali,
orzale Definizione
orgiali de denti o cincirri a dentes, una genia de pigione; orgiali de is cannas, de is mostassus, orgiau cannaca, àtera genia de pigione chi si assimbígiat
Sinonimi e contrari
cincirri,
tzichirriadori
/
moretina,
morinata,
trinedha
Frasi
in sa tébida noti de beranu est billendi s'orgiali cantadori
Terminologia scientifica
pzn, emberiza calandra
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
proyer,
bruant
Inglese
corn bunting
Spagnolo
triguero
Italiano
strillòzzo,
zìgolo comune
Tedesco
Grauammer.
sarigótu , nm Definizione
pische, una calidade de isparedha manna (faet fintzes de baranta centímetros)
Sinonimi e contrari
sàragu
Terminologia scientifica
psc, diplodus vulgaris
Traduzioni
Francese
sargue
Inglese
sargo
Spagnolo
mojarra
Italiano
sàrago comune
Tedesco
gemeine Geißbrasse.
sarràgna , nf, nm: sarrània,
sciarrani,
serrani,
serrània,
serranu Definizione
genia de pischighedhu de mare: un'arratza de vaca
Sinonimi e contrari
bollàrgiu
Frasi
ammisturu prupu, sépia cun pagellu, una sarragna, unu sàlixi, calamaris… una bella cassola!
Terminologia scientifica
psc, serranus cabrilla
Etimo
ctl., itl.
serrà, sirrania
Traduzioni
Francese
serran
Inglese
sae perch
Spagnolo
cabrilla
Italiano
sciarrano comune
Tedesco
gemeiner Sägebarsch.