abbrèschere , vrb: arbesce,
arbèscere,
arbèschede,
abrèschere,
arbesci,
albèschere,
arbèschere,
arbèssere,
alvèschere,
arvèschere,
arvèssere,
avèschere 1,
avrèschere,
avrèssere Definitzione
cumenciare a fàere lughe, a fàere die; naschire de ccn. cosa / arveschendhe a… = intro de note ma a parte de pudhiles de sa die noa
Sinònimos e contràrios
albeschire,
alburiai,
grinare,
illuchèschere,
illughintinare,
intrabatzinare,
ispalèschere,
ispanescare,
ispanigai,
obbrèsciri
/
nàschere
| ctr.
iscorigai,
murinai
Frases
dai s'alvèschere a serentina istaiat filendhe ◊ est avreschendhe die ◊ chi cras ti avescat cudha die santa! ◊ a su cringone li arvesset die mala! ◊ semus arribbaos a campu sena arbèschere ◊ sa pubidha trabballat che un'ómini dae candho arbescet a candho iscurigat
2.
prego pro chi avescat ateruna vida a fizos mios
Ètimu
ltn.
albescere
Tradutziones
Frantzesu
faire jour
Ingresu
to dawn
Ispagnolu
amanecer
Italianu
albeggiare
Tedescu
tagen,
grauen.
addedíe , avb: addeie Definitzione
a lughe de die, totu is oras de candho faet die a candho iscurigat
Sinònimos e contràrios
| ctr.
addenote
Frases
addenote e addedie che ómine dogau isto pessandhe ◊ si ammentabat totu su chi li fit capitau addedie ◊ su bandhuleri drommit addeie e zirat addenote
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
de jour
Ingresu
by day
Ispagnolu
de día
Italianu
di giórno
Tedescu
tagsüber.
annoài 1, annoàre , vrb: annovare Definitzione
fàere a nou, fàere una cosa torra; nau de su matedu, bogare sida, cambos noos, linna noa
Sinònimos e contràrios
arrennoare
| ctr.
imbecrare
Frases
sos fiados annoant su pilu, sas àrbures annoant sa foza ◊ in montes si annoant sos élighes de sida ◊ si annoant sas isperas che tràmula in s'olia (G.M.Cherchi)◊ no so prus in zoventura, no si m'est annovandhe sa sanna! ◊ sos ammentos mi annoant sentimentos delicados ◊ annoade s'abbonamentu!
2.
candho de s'isventura sa trobea isorves e annoas chizu e usos?
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
renouveler,
mettre à jour
Ingresu
to renew,
to update
Ispagnolu
renovar,
brotar
Italianu
rinnovare,
aggiornare
Tedescu
erneuern,
aufs laufende bringen.
Annunóu , nm Definitzione
sa prima die de s'annu
Tradutziones
Frantzesu
nouvel an,
le jour de l'an,
le premier de l'an
Ingresu
new year's day
Ispagnolu
Año Nuevo
Italianu
Capodanno
Tedescu
Neujahr.
dí, día , nf, nm: die,
diri Definitzione
su tempus de binti bàtoro oras, cantu istat sa Terra faendho una chindhulada intrea (giru); totu is oras de lughe de s'abbreschidórgiu a s'iscurigadórgiu (in srd. est foedhu de genia fémina, ma no est raru a dhu intèndhere a mascu)/ min. dixedha, diighedha, nadu in suspu pro die mala, metzana / is partes de sa die: parte de mengianu (de candho abbreschet a mesudie), obrescidroxu, mengianedhu chitzi, mengianu, mesudí; parte de sero: meigamma, merí/bortaedie, mericedhu, mericedhedhu o murriadroxu; su denote: primu noti, mesunoti, noti grussa, impudhiles); pl. dies, diis; una diri, duas diis; sa Die de sa Sardigna = su 28 de abrile (ammentu de sa die chi is Sardos in Castedhu su 1794 ant pinnigau is dominadores piemontesos po che dhos bogare)
Sinònimos e contràrios
diada
/
dedie
| ctr.
note
Maneras de nàrrere
csn:
sa die = su tempus chi est faghindhe, chi at a fàghere oe (o fintzas un'àtera css. e podet bàlere fintzas in su sensu de "cussa die"); fàghere die = obrèsciri; a sa fata de sa die = obrescendi, faghindhe die; colare, barigare sa die = passai su tempus de sa dí; passa/passade die bona! = itl. buona giornata!; die mala, die bona, die de abba, de bentu = dí de tempus malu, légiu; colare die bona, mala = istendhe o sentíndhesi bene, male, de saludu o fintzas de àteru; die frisca = dí (de istadi) chi no est fendi basca; die de calura, de fritu, de bentu, de abba = dí chi fait basca, frius, bentu, àcua, proendho; die mústia = die annuada; die assuta = chi no est proindhe, chi no proet; die de bonu = de istonzu bonu, chentza male, chentza dispiagheres o tropu suferéntzia; sa die diata = sa dí signalada; dí de festa o nodia, dí de fatu, de faina o de fatoriu, faturibu, dí de discansu, feriada o de pasu; bonas dias! = passade die bona!; intro ’e die = intr'e su mengianu e su merí; èssere die manna, arta = fatu die dae ora meda; a punta ’e die = itl. in pièno giórno; a lugh'e die = a dedie, a luxi; a sas tres, a sas deghe, a sas baranta dies = tres, dexi, coranta diis apustis; s'àtera die de…= sa dí apustis de…; die cun die = dónnia dí, una dí e s'àtera puru; a dies, a diis = una die emmo, s'àtera nono, a bortas ei a bortas nono; èssere a dies (nadu de comente s'istat de saludu) = intendirisí una dí bèni, s'àtera mali; a die in mesu (a dimmesu) = una die emmo e una nono, a dies vicànicas; pònnere die bona = (nau de su tempus) impromítiri ca fait dí bella; mancai sa mellus dí de s'annu a ccn. = pecare a conca, èssere unu pagu macu, istoladu, fertu; sa die no mai = sa dí de martis mai, mai; dí rasigada, límpia = die de sole, de aera neta; picare sa die pro su note = drommire intro de die e suguzare su note (mescamente a divertire); die manna cun die, die die, a die intrea = a totu dí; oe est die, custa no est die = est/no est sa dí adata, bona po fai calincuna cosa
Frases
istaiat a dies pijadas in montes ◊ e chini de bosatrus, po cantu siat atrupelliau, podit aciungi una dia in prus a sa vida sua? (Ev)◊ in custas diis mi at bófiu libberai de un'istadu chi mi fiat bregúngia ◊ a sos tres dies est arrividu isse ◊ disígiu sa diri chi si eus a cojai ◊ su martis de coa est sa dia de sas crocorigas ◊ sa die m'intendhio male e no so essidu a logu ◊ custas dias apu agatau duas foedhos ci no connosces
2.
inoghe mi faghet die cantendhe a pramm'adorada ◊ si ndhe pesat a sa fata de sa die ◊ est unu die giaru ◊ sa die est cumintzendhe a dare borta ◊ istat male meda chi no che at a colare sa die ◊ in istiu sas dies sunt mannas, in zerru minores ◊ coladu làmpadas, sas dies sunt miminendhe ◊ passat sa diri domandendi, sa noti sentza fogu e ni domu ◊ – A it'ora ti ndhe ses pesadu? – Za fit fatu die!
3.
irvertúdalu, chi est die manna! ◊ die manna chin die istaiat tessindhe ◊ s'aera est neta: paret ca oe ponet die bella ◊ su sole a die manna est sempre giaru ◊ essi a fora a bídere ite paret sa die! ◊ si sa die est assuta, cras andhamus a s'olia ◊ oe est die, si andhamus a s'olia! ◊ balla ca oe no est die pro binnennare, proindhe goi!◊ si pesas chito meda, za ti drommis carchi ora intro de die!
4.
portat sa faci che diri mala intruinada
Sambenados e Provèrbios
prb:
bi at prus dies chi no canónigos ◊ sa die bona si chircat in campu
Terminologia iscientìfica
tpc
Ètimu
ltn.
dies
Tradutziones
Frantzesu
jour
Ingresu
day
Ispagnolu
día (f)
Italianu
giórno,
giornata
Tedescu
Tag.
diatòglia, diatòrja , nf Definitzione
die de fatoriu, dí de fatu, chi si trebballat, die de trebballu
Sinònimos e contràrios
gerronada
Frases
fit bestita chin sos pintzos de arribbu fintzas in diatòglia ◊ aiant fatu festa manna macari in diatòglia ◊ essendhe diatorja, oe in bidha sa zente est paca
Tradutziones
Frantzesu
jour ouvrable
Ingresu
weekday,
working day
Ispagnolu
laborable
Italianu
giórno feriale
Tedescu
Werktag,
Wochentag.
illuchèschere , vrb: illucrèschere,
illuèschere Definitzione
cumenciare a fàere lughe, su mengianu chitzo, nau de sa die acanta a essire su sole, e fintzes de sa luna; fàere lughe, illuminare
Sinònimos e contràrios
abbrèschere,
abrurai,
albeschire,
illughintinare,
intrabatzinare,
isgrinare,
ispanigai
/
ilgiarare,
iscrariai
| ctr.
iscuricare
Frases
atacabant a traballare illucheschendhe e acabbabant a s'intríghinu
2.
sa luna illucreschiat in su monte: a cussu lucore bidu che apo tres sàgomas benendhe ◊ su locu est mesu iscuru: sa luche illucheschet sa prata ◊ sa domita de tiu Bachis est illuéschida dae una téula de bidru
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
faire jour
Ingresu
to dawn
Ispagnolu
amanecer
Italianu
albeggiare
Tedescu
dämmern.
isclarài , vrb: iscrarai Definitzione
fàere craru, bogare a craru, fàere prus in colore craru (o fintzes ispiegandho cosa a foedhos)/ iscrarai sa boxi = ispertai sa boxi
Sinònimos e contràrios
ilgiarare,
isclarire,
iscrariai*,
ispanigai,
scampiai
/
ispiegare
Frases
oi su mengianu est imburrascau: funt is otu e no at iscrarau ancora ◊ as a biri un'ispéndula de luxi e s'ànima ti at a iscrariai ◊ unu lampu at iscrariau su logu
2.
candu eus iscrarau sa coja portamu una fardeta imprestara! ◊ est un'argumentu difítzili a isclarai
Tradutziones
Frantzesu
éclairer,
faire jour
Ingresu
to light up,
to clear
Ispagnolu
aclarar,
clarear
Italianu
schiarire,
illuminare,
albeggiare
Tedescu
aufhellen,
erleuchten,
dämmern.
murinài, murinàre , vrb Definitzione
nau de sa die, essire múrina, iscuriosa, cumenciare a iscurigare, a fàere note
Sinònimos e contràrios
ammurratzare,
ilmurinare,
incrinare,
interighinare,
interinare,
murrinai
| ctr.
abbrèschere,
illuchèschere,
ispanigai
Frases
innantis de murinare abbamus s'ortu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
tombée du jour
Ingresu
to grow dark
Ispagnolu
anochecer
Italianu
imbrunire
Tedescu
verdunkeln (sich).
obbrèsciri , vrb: obresci,
obrèsciri,
obrexi,
orbèschere,
orbeschi,
orbesci,
orbèsciri Definitzione
cumenciare a fàere die / su stedhu de obresci = pianeta Vènere, s'úrtimu istedhu chi si podet bíere faendho die (e su primu chi si paret iscurigandho, istedhu de chenadorzu o de su boinarxu)
Sinònimos e contràrios
abbrèschere*,
albeschire,
alburiai,
illuchèschere,
illughintinare,
ispanigai
| ctr.
iscorigai
Frases
su bíere sa die orbeschendhe e pompiare sa taschedha bódia est pejus de àteros males! ◊ no s'iscít chi dh'obrexat, cras
Tradutziones
Frantzesu
faire jour
Ingresu
to dawn
Ispagnolu
amanecer,
alborear
Italianu
albeggiare
Tedescu
dämmern,
tagen.