comprídu , pps, agt, nm: crompidu,
crompiu,
crómpiu 1,
crumpiu,
cumplidu,
cumpliu,
cumpridu,
cumpritu,
cumpriu Definitzione
de crompire, de cumprire; nau de cosas chi creschent, chi est lómpiu, a puntu giustu de arregòllere, bonu de papare; nau de gente, chi faet is cosas a dovere, su bonu a cara po totu su chi pertocat is àteros; su crumpiu est fintzes s'isposóngiu
Sinònimos e contràrios
lómpidu,
fatu,
trempidu
/
cumpudiu,
educadu
/
cumplimentosu
| ctr.
iscrómpiu
/
irmentidu
/
maleducadu
Maneras de nàrrere
csn:
fàchere su crompiu, fai su crumpiu a sos parentes de su mortu = donai is passiéntzias; èssiri cumpriu che fodhi de bétua isciundada = própiu in nudha!
2.
custu cíxiri est pagu cumpriu ◊ candho su ranu est cumpridu, sa fae si ndhe podet bogare ◊ su trigu est bellu a sede ma su ranu no lu zughet cumpridu ◊ sa gràtzia de chelu dade pustis chi est fata e cumplida sa pena! ◊ sa pipia no fut cumpria candu est nàscida, no portàt mancus is prummonis fatus
3.
cumpridu za est: pro donzi cosighedha ti ringràtziat! ◊ ite pena su de bi tènnere solu zente anzena mancari bona siat e cumprida! (V.Falchi)◊ su diretore de sa banca l'acumpanzeit totu cumpridu fintzas a sa zanna ◊ isteit cumpridu che ómine e a sas féminas che las at missas a bíere ◊ est una pessone cumprida de caràtere
4.
sunt andhaos a li fàchere su crompiu pro sa morte de su babbu ◊ su babbu fit atendhindhe sa fiza malàida chin totu sos cumpridos e chin totu sos sentidos
Tradutziones
Frantzesu
mûr,
poli
Ingresu
ripe
Ispagnolu
maduro,
amable
Italianu
maturo,
compito
Tedescu
reif,
höflich.
cótu , pps, agt, nm Definitzione
de còchere in totu is var.; nau de cosa posta a còere, chi at acabbau sa cotura; nau de unu colore, chi est forte o càrrigu meda; de frutuàriu (no de totu), chi est lómpiu, bonu de papare; de ccn. chi at bufau, chi portat sa conca leada a binu o àteru de cosa cun àrculu; chi si est indiosau, innamorau; nau de unu chi at provau calecunu male o arresurtau malu, chi at ischedhadu, chi at iscramentau, imparau a no dhu torrare a fàere
Sinònimos e contràrios
acogau,
acoighinadu,
ammuscau,
imbreacu,
iscarmentadu,
lómpidu
/
cotua
/
arrósciu
/
alluscau,
innamoradu
| ctr.
crú
/
ciaru
/
iscrómpiu
Maneras de nàrrere
csn:
fàghere su c. = fàghere sa saba; èssere c. de una cosa = iscramentau, arrósciu; nàrrere, contare calicuna cosa a cara cota = chentza birgonza peruna, a sa sfacia (mancai contendi fàulas); èssere de bonu cotu (nadu de laores de còghere) = coxibi, chi coitat coghindhe, chi coghet bene a budhidu; zente de malu c. = mala a cazare, mala a cussentire, mala, chi faghet male e no si currezet, mala a còiri; cotu a sole (nadu de frutuàriu) = inniedhigadu de su sole forte, a fortza de leare sole in terra; cotu a umbra = (nadu de frutuàriu) cotu ma pagu bellu de colore; cotu de su sidi = sididu meda, cassidu de su sidi; cotu che pipa, a lèllera = imbriagu pérdiu
Frases
tocade, benide ca su mànigu est cotu! ◊ de chitzi issa tenit su pani cotu, signali ca est chitzana! ◊ pira cota e pira crua, donzunu a domo sua! ◊ ua, figu, morisca, pruna cota ◊ cotu o no cotu, su fogu dh'at bitu ◊ no fumit, ciai dhu bit ca est peri grogànciu, parit cotu a umbra!◊ a bortas dea sa mata no est solu sa pira cota chi ndhe orruet!
2.
biaitu, arrúbiu cotu, colore de chinisu cotu
3.
prus de unu a sero, a limba lada, cotu dae su sutzu de su sarmentu, mancu si l'afurcarzant istat reu ◊ no passat die chi no torras cotu, mufosu! ◊ est cotu che preta, che santu Làzaru, che a sa làdhera, che pipa
4.
invece de fàghere bombas e cannones (già ndh'est cotu su mundhu!) est a nos dare sa manu pari pari ◊ e chie no ndh'est cotu de custa vanidade arragiolida?!
5.
dae candho est mortu s'isposu si la leat gai a cotu a cotu, no màndhigat e no essit
6.
deo, ca ndhe so cotu, do sa rejone a totu: e benemindhe de peste si naro su chi est! ◊ si ogn'ora chentu iscudos mi oferzerant pro sighire custu motu, pro su modu chi deo ndhe so cotu lis tia nàrrere: Istàdebbos mudos! (F.Castia)
7.
eo puru ti apo connotu daghi su coro mi as feridu, daghi fia belle e cotu
Sambenados e Provèrbios
smb:
Cottu
Tradutziones
Frantzesu
cuit,
mûr
Ingresu
coocked,
ripe
Ispagnolu
cocido,
maduro
Italianu
còtto,
maturo
Tedescu
gekocht,
reif.
drempídu , pps, agt: addrempiu,
dimpridu,
trempidu Definitzione
de drempire; chi est fatu, bonu, nau de calecunu frutu o cosa chi creschet o chi tenet una concrusione
Sinònimos e contràrios
lómpidu
| ctr.
agurtitu,
iscrómpiu
2.
est tempus de sonare launedhas gurdas de sazos drempidos (Z.Delogu)◊ s'ispica fit drempida ◊ custa pira no est drempida ◊ faina acabbada, giorronada drimpia ◊ as bistu maneras prus dimpridas e santas de cantare
Tradutziones
Frantzesu
mûr
Ingresu
ripe
Ispagnolu
maduro
Italianu
maturo
Tedescu
reif.
fàtu , pps, agt, nm Definitzione
de fàchere, fàere, fàghere, fai; chi est acabbau de fàere; chi est lómpiu, crompiu, bonu, nau de cosa de papare; nau de ccn., chi tenet s'abbilesa de su mannu, de chie est créschiu; cosa chi si faet, ma pentzada coment'e acabbada, finia
Sinònimos e contràrios
acabbau,
finidu
/
lómpidu
/
deretu,
dovere
| ctr.
irfatu,
iscónciu
/
nadu
/
chélviu
Maneras de nàrrere
csn:
casu fatu, pira, superba fata, bimisone fatu = bellus a papai, in sa menzus muta pro manigare; fémina fata, ómine fatu = mannos, créschidos de poder fàghere sa faina, sos meres de domo, fata a fémina, fatu a ómine; bèni fatu, bèni fata (nadu de sa carena de unu o de una) = chi zughet una carena bella, galana, chentza pecu perunu; cadhu fatu = annestradu, domadu, bonu de si ndhe serbire; agt. + e fatu, fatu = deretu, deunudotu, sa calidade isazerada inditada de s'agt. (isprammau e fatu = isprammau meda, ispereladu fatu = ciurpu límpiu, tzegu deretu, iscassiadu fatu = macu deretu); cosa fata = fatuzu, brusceria; èssiri fatu e lassau = èssiri acoment'e nisciunus, èssiri mandronis, abarrai a su chi dhus faint is àterus, leàresi sas cosas tropu a pagu incuru; benevatu!, benivatu! = mellus aici, gei ti/dhi dexit!: peràula de valore morale pro aprovare una cosa fata, coment'e allegrendhesindhe, fintzas candho de custa ndhe benit carchi dannu a s'àteru; malevatu = chi no andhat bene, chi no est bonu, nadu de unu cumportamentu, de assiones; fatu male = fatu in manera irballada, no zusta, nadu de faina, de triballu, de òpera; fatu, fatu! = una borta fata, una css. cosa, abarrat fata e no si nci pentzat prus; fatu fatu (agt.: nr. fatuvatu, fuedhendi de cosa de papai)= fatu meda, lómpidu deunudotu; fatuvatu = avb., totora, dónnia tantis, de pagu in pagu; su nadu su fatu = nada e fata, nàrriri e fai una cosa sentza de abarrai a su pentza e torra, sentza de pònniri tempus in mesu; si no est gai, fata!… = no dhi fait nudha si no est aici; su fatu de domu = fainas de domo; su fatu meu, tou, sou e gai = su doveri miu, tuu, suu, sa cosa chi pertocat a mimi, a tui, a cussu; fatu a… (+ númene, agt.) = belle e chi…, cun totu chi est…; fata bi l'apo! = seo arrennésciu; fata mi l'at, cussu farabbutu! = mi at frigau, cussu farabbutu!; su pane chi zughia no mi l'at fata = su pane no mi est bastau po papai
2.
cussu triballu est fatu: cheret petzi abbaidadu pro carchi irballu ◊ ndi est artziau gopai vicàriu ispramau e fatu ◊ fàghela tue sa faina, chi cussu est fatu e lassadu! ◊ cussas duas piciocas che sunt pigadas a chéxia a coa fata (A.Dettori)◊ si podent giúghere a ispantu fatu: no ndhe at nàschidu in perunu giardinu bellas che a issas! ◊ custu meloni est tropu fatu ◊ benivatu: cuss'iscupetada dha meresciat!◊ vàrias boltas, pensendhe a sa fata ndhe ruet prima sa frúture crua (Cuca)
3.
nos imbreagamus de faedhos e nos irmentigamus de sos fatos ◊ de su nau a su fatu nc'est grandu diferéntzia
4.
mai malesa o trofizos fit disposta a perdonare, no cheriat a leare a nemos su fatu sou ◊ dàemi su fatu meu e mi ndhe andho ◊ sa picioca no at istudiau, ma iscít fai bèni su fatu de domu
5.
custa fémina dh'at abbovau cun cosa fata ◊ odheu, custa paret cosa fata: no ndhe li andhat una in bonu! ◊ biu eis candu si faint is cosas fatas bèni? ◊ si tenes ora faghe, za no est malevatu si sàmunas su pamentu in totu sa domo: ma chi siat fatu bene!
6.
sighi a fàghere, assumancus… fatu, fatu, no si bi pessat prus! ◊ custa pira est fata fata!
7.
fatu a preíderu, cosas dortas ndhe faghet isse puru! ◊ fatu a professore, a bortas irballat iscrindhe ◊ est a conca de criadura, fatu a mannu!
Sambenados e Provèrbios
prb:
su fatu est prus forte de su ferru
Tradutziones
Frantzesu
fait,
bletti,
blet
Ingresu
done,
ripe,
become overripe,
medium
Ispagnolu
hecho,
maduro
Italianu
fatto,
ammezzito,
mézzo
Tedescu
getan,
gemacht,
überreif,
Faktum.
lómpidu , pps, agt: lómpiu Definitzione
de lòmpere; nau de frutos e de laores, chi funt fatos, a puntu de papare, de arregòllere, de incungiare
Sinònimos e contràrios
arribbau,
assupridu
/
compridu,
fatu,
giómpidu,
trempidu
| ctr.
iscrómpiu
/
irmentidu
Frases
candho est lómpida s'ora est in debbadas a perricare! ◊ nos fit lómpidu su fogu a pes
Tradutziones
Frantzesu
arrivé,
mûr
Ingresu
reached,
ripe,
ripened
Ispagnolu
llegado,
maduro
Italianu
giunto,
arrivato,
maturo
Tedescu
angekommen,
reif.
púpu 1 , nm Definitzione
sa figu apenas chi si cumènciat a bíere e po cantu est crua
Sinònimos e contràrios
crabione,
perchinzone
Frases
a santu Zubanne de làmpadas si biet su pupu de sa ficu predinzana… ◊ a bortas ruet innantis su pupu chi no sa ficu
Terminologia iscientìfica
rbr
Tradutziones
Frantzesu
sycone
Ingresu
syconium
Ispagnolu
higo no maduro
Italianu
sicònio,
fico immaturo
Tedescu
Feigenblüte,
unreife Feige.
trempídu , agt: drempidu,
trimpidu,
trimpiu Definitzione
nau de cosa chi creschet, de matedu, de frutu, chi est bona a puntu giustu de pòdere serbire
Sinònimos e contràrios
compridu,
ingranidu,
lómpidu
| ctr.
agurtitu,
bíciu,
iscrómpiu
Frases
su trigu est trimpiu ◊ sa cariasa no est galu trempida
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
mûr
Ingresu
ripe
Ispagnolu
maduro
Italianu
maturo
Tedescu
reif.
ufiòne , nm, agt: ofione,
ufrone,
unfione,
unfrone Definitzione
giúmburu ufrau, ufradura de carre bia pistada; sa figu créschia de mannària pagu innanti de còere; in cobertantza, nau de gente, chi o chie si ofendhet e si primmat luego, po cosas de pagu contu
Sinònimos e contràrios
abbugnadura,
tzulumbone,
unfiatzu
/
cdh. unfioni
/
crabione,
perchinzone
/
primmagiolu,
ufrósigu
Frases
bubbullancas, tzoedhos, tzurumbones si únfiant che pane intro 'e sa bura: in su coro ti ponent sa tristura e sos mermos diventant che unfrones (G.Ruju)
2.
làssalu istare, cuss'ufrone, chi no faghet mancu a bi zogare!
Terminologia iscientìfica
rbr, ntl
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
figue verte
Ingresu
unripe fig
Ispagnolu
higo no maduro
Italianu
fico immaturo
Tedescu
unreife Feige.