Ditzionàriu in línia
de sa limba e de sa cultura sarda

arbàu , agt Definitzione nau de su sabore de frutuàriu candho no est bene cotu Sinònimos e contràrios abru 1, cruàxini, crudonzu, iscrómpiu Maneras de nàrrere csn: arenada arbara = agra, de sabore agritzu; arenada arbara durci = unu pagu agra, no cota dereta, de pòdere manigare Sambenados e Provèrbios smb: Arbau Terminologia iscientìfica sbr Tradutziones Frantzesu vert, qui n'est pas mûr Ingresu varied, not completely ripe Ispagnolu agrio Italianu non ben maturo Tedescu unreif.

comprídu , pps, agt, nm: crompidu, crompiu, crómpiu 1, crumpiu, cumplidu, cumpliu, cumpridu, cumpritu, cumpriu Definitzione de crompire, de cumprire; nau de cosas chi creschent, chi est lómpiu, a puntu giustu de arregòllere, bonu de papare; nau de gente, chi faet is cosas a dovere, su bonu a cara po totu su chi pertocat is àteros; su crumpiu est fintzes s'isposóngiu Sinònimos e contràrios lómpidu, fatu, trempidu / cumpudiu, educadu / cumplimentosu | ctr. iscrómpiu / irmentidu / maleducadu Maneras de nàrrere csn: fàchere su crompiu, fai su crumpiu a sos parentes de su mortu = donai is passiéntzias; èssiri cumpriu che fodhi de bétua isciundada = própiu in nudha! 2. custu cíxiri est pagu cumpriu ◊ candho su ranu est cumpridu, sa fae si ndhe podet bogare ◊ su trigu est bellu a sede ma su ranu no lu zughet cumpridu ◊ sa gràtzia de chelu dade pustis chi est fata e cumplida sa pena! ◊ sa pipia no fut cumpria candu est nàscida, no portàt mancus is prummonis fatus 3. cumpridu za est: pro donzi cosighedha ti ringràtziat! ◊ ite pena su de bi tènnere solu zente anzena mancari bona siat e cumprida! (V.Falchi)◊ su diretore de sa banca l'acumpanzeit totu cumpridu fintzas a sa zanna ◊ isteit cumpridu che ómine e a sas féminas che las at missas a bíere ◊ est una pessone cumprida de caràtere 4. sunt andhaos a li fàchere su crompiu pro sa morte de su babbu ◊ su babbu fit atendhindhe sa fiza malàida chin totu sos cumpridos e chin totu sos sentidos Tradutziones Frantzesu mûr, poli Ingresu ripe Ispagnolu maduro, amable Italianu maturo, compito Tedescu reif, höflich.

cótu , pps, agt, nm Definitzione de còchere in totu is var.; nau de cosa posta a còere, chi at acabbau sa cotura; nau de unu colore, chi est forte o càrrigu meda; de frutuàriu (no de totu), chi est lómpiu, bonu de papare; de ccn. chi at bufau, chi portat sa conca leada a binu o àteru de cosa cun àrculu; chi si est indiosau, innamorau; nau de unu chi at provau calecunu male o arresurtau malu, chi at ischedhadu, chi at iscramentau, imparau a no dhu torrare a fàere Sinònimos e contràrios acogau, acoighinadu, ammuscau, imbreacu, iscarmentadu, lómpidu / cotua / arrósciu / alluscau, innamoradu | ctr. crú / ciaru / iscrómpiu Maneras de nàrrere csn: fàghere su c. = fàghere sa saba; èssere c. de una cosa = iscramentau, arrósciu; nàrrere, contare calicuna cosa a cara cota = chentza birgonza peruna, a sa sfacia (mancai contendi fàulas); èssere de bonu cotu (nadu de laores de còghere) = coxibi, chi coitat coghindhe, chi coghet bene a budhidu; zente de malu c. = mala a cazare, mala a cussentire, mala, chi faghet male e no si currezet, mala a còiri; cotu a sole (nadu de frutuàriu) = inniedhigadu de su sole forte, a fortza de leare sole in terra; cotu a umbra = (nadu de frutuàriu) cotu ma pagu bellu de colore; cotu de su sidi = sididu meda, cassidu de su sidi; cotu che pipa, a lèllera = imbriagu pérdiu Frases tocade, benide ca su mànigu est cotu! ◊ de chitzi issa tenit su pani cotu, signali ca est chitzana! ◊ pira cota e pira crua, donzunu a domo sua! ◊ ua, figu, morisca, pruna cota ◊ cotu o no cotu, su fogu dh'at bitu ◊ no fumit, ciai dhu bit ca est peri grogànciu, parit cotu a umbra!◊ a bortas dea sa mata no est solu sa pira cota chi ndhe orruet! 2. biaitu, arrúbiu cotu, colore de chinisu cotu 3. prus de unu a sero, a limba lada, cotu dae su sutzu de su sarmentu, mancu si l'afurcarzant istat reu ◊ no passat die chi no torras cotu, mufosu! ◊ est cotu che preta, che santu Làzaru, che a sa làdhera, che pipa 4. invece de fàghere bombas e cannones (già ndh'est cotu su mundhu!) est a nos dare sa manu pari pari ◊ e chie no ndh'est cotu de custa vanidade arragiolida?! 5. dae candho est mortu s'isposu si la leat gai a cotu a cotu, no màndhigat e no essit 6. deo, ca ndhe so cotu, do sa rejone a totu: e benemindhe de peste si naro su chi est! ◊ si ogn'ora chentu iscudos mi oferzerant pro sighire custu motu, pro su modu chi deo ndhe so cotu lis tia nàrrere: Istàdebbos mudos! (F.Castia) 7. eo puru ti apo connotu daghi su coro mi as feridu, daghi fia belle e cotu Sambenados e Provèrbios smb: Cottu Tradutziones Frantzesu cuit, mûr Ingresu coocked, ripe Ispagnolu cocido, maduro Italianu còtto, maturo Tedescu gekocht, reif.

drempídu , pps, agt: addrempiu, dimpridu, trempidu Definitzione de drempire; chi est fatu, bonu, nau de calecunu frutu o cosa chi creschet o chi tenet una concrusione Sinònimos e contràrios lómpidu | ctr. agurtitu, iscrómpiu 2. est tempus de sonare launedhas gurdas de sazos drempidos (Z.Delogu)◊ s'ispica fit drempida ◊ custa pira no est drempida ◊ faina acabbada, giorronada drimpia ◊ as bistu maneras prus dimpridas e santas de cantare Tradutziones Frantzesu mûr Ingresu ripe Ispagnolu maduro Italianu maturo Tedescu reif.

iscrómpidu 1, iscrómpiu , agt Definitzione chi no est ancora fatu, nau de cosas chi lompent a unu certu tempus, chi no est lómpiu / ovu iscrómpidu = chi portat su croxu a pillonchedhu modhi, chi no est fatu Sinònimos e contràrios cherfu | ctr. cotu, drempidu, fatu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu vert, qui n'est pas mûr Ingresu unripe Ispagnolu inmaduro Italianu immaturo Tedescu unreif.

lómpidu , pps, agt: lómpiu Definitzione de lòmpere; nau de frutos e de laores, chi funt fatos, a puntu de papare, de arregòllere, de incungiare Sinònimos e contràrios arribbau, assupridu / compridu, fatu, giómpidu, trempidu | ctr. iscrómpiu / irmentidu Frases candho est lómpida s'ora est in debbadas a perricare! ◊ nos fit lómpidu su fogu a pes Tradutziones Frantzesu arrivé, mûr Ingresu reached, ripe, ripened Ispagnolu llegado, maduro Italianu giunto, arrivato, maturo Tedescu angekommen, reif.

mànnu , agt, nm Definitzione chi de misura tenet meda (acumpangiandho un'àteru agt. ndhe esartat sa calidade); chi est créschiu de tempus, chi tenet annos meda e tenet prus abbiléntzia e capia; s'antzianu (o fintzes unu antepassau), chie est intrau in tempus, o fintzes de importu meda, chi cumandhat meda; chie po sa lei tenet in prenu sa responsabbilidade de su dovere e su càrrigu de is diritos / min. mannedhu, mannighedhu, mannixedhu, mannitu Sinònimos e contràrios ancianu / meda, totu / mannoi | ctr. minore, pichicu Maneras de nàrrere csn: donnu m. = mannoi, ajaju, mannedhu, su babbu de su babbu, su babbu de sa mama; grandu m. = mannu mannu; a mannu = candu tenit annus meda; avb.: caminare mannu mannu (nendhe a sa criadura)= iscapai a pei, andai istrantaxu, a solu; mannu debbadas = mannu de carena e de annos, ma chentza cabu, chentza zudíssiu, cun fàghere de criaduras; fai su mannu = pàrreresi mannu, faghere coment'e chi siat mannu; fàgheresi mannu = creirisí meda; frade mannu, sorre manna = de is fradis, de is sorris, su prus mannu; ispaporicau, iscréditu, dispiàchidu, fàtzile (pps., agt) mannu = meda; fàghere o sestare in mannu = pentzai de fai cosas mannas, a meda; èssere die mannu = die arta, fatu die de ora meda; ortaedie mannu = agiummai iscurighendi; iscuricau, arbéschiu mannu = iscurigadu dae meda, fatu die dae meda; atesu mannu = atesu meda; die manna cun die = totaganta die; tènneresi mannu de…= pessàresi de importu; cosas mannas = cosa meda, de importu mannu, de valore (cun ironia, cosa de nudha, de perunu importu, nudha puru); terra manna = continente Frases cust'àrbure manna betat unu càmiu de linna ◊ no isciu cantu fiat mannu s’ortu suu ◊ unu polatu est una domo manna meda ◊ in sa crésia manna bi cabet mesa bidha ◊ sa morte a boghe manna apo a giamare ◊ su prus fuste mannu leo e ti pisto! 2. a lu bídere mannu e bonu comente lu disizades! ◊ mi fatei a mannu òrfanu, connoschindhe a mamma sempre in lutu ◊ ti ses fata manna sentza èssere ◊ riinne e pranghinne si che faghet mannu 3. su generali fut po is sordaus de sa brigata "Babbu mannu"◊ a su mannu no si li negat su cumandhu ◊ su minore depet iscurtare su mannu ◊ drommi puru in sa glória de sos mannos, o cantore allatadu dai sas fadas! (G.Ruju)◊ su chi benit apustis de mei est prus mannu de mei (Ev.) 4. mannu nostru fit recuidu a s'iscurigadorzu e mannedha fit filendhe 5. si ndi bogat de busciaca unu mucadoredhu arrúbiu mannu (B.Lobina)◊ ndh'est ghirau ispaporicau mannu ◊ est dispiàchiu mannu ◊ fit custrinta a istare totacanta manna die subra de su letu 6. ant fatu sas cosas in mannu e si sunt barriados de dépidos ◊ gràssias a Deu frade meu za est fatu in mannu! ◊ a sestare o a pessare in mannu bi semus bonos totu: tocat a bídere a las fàghere, sas cosas! 7. fit fàtzile pro issu a si cuntentare e a si ndhe tènnere mannu pro sa zentória chi l'iscurtaiat ◊ naedhi a mamma tua chi no si fatzat manna, ca seo menzus de issa! 8. deo no lis promminto cosas mannas ◊ cosas mannas at fatu, cussu, frundhidu peri sos tzilleris!… Sambenados e Provèrbios smb: Mannu Ètimu ltn. magnus Tradutziones Frantzesu grand, mûr, adulte, majeur Ingresu large Ispagnolu grande Italianu grande, maturo, adulto, maggiorènne Tedescu groß, reif, erwachsen, Große, Erwachsene.

muràche , nm Definitzione muru de pedra assentada chentza impastu; a logos fintzes nuraghe Sinònimos e contràrios muragadha, murubbullu / nurache* Frases at tancau sas cussorjas a muraches ◊ si est pasau in d-unu murache Tradutziones Frantzesu mur de pierres sèches Ingresu dry wall Ispagnolu muro en seco, tapia Italianu muro a sécco Tedescu Trockenmauer.

murédhu , nm Definitzione min. de muru, muru bàsciu, fine, ma fintzes muredha / pònnere a muredhinu = a zisa de muredhu, de muru (ammurendhe a sa bona) Sinònimos e contràrios murichedhu Frases fit brinchiandhe su muredhu de su cubile 2. n'apo pesadu cussa foga de muru a muredhinu Sambenados e Provèrbios smb: Mureddu Tradutziones Frantzesu petit mur Ingresu little wall Ispagnolu muro bajo Italianu murétto Tedescu kleine Mauer.

múru , nm Definitzione genia de fràigu agiummai sèmpere a duas afaciadas (o pinnas) fatu, cun impastu (m. fraigau) o chentza impastu (murubbullu), assentandho bene (no sèmpere a lentza e a prumu) pedra, brochetos, matone o àteru, a manera de serrare e agguantare pesu / min. muredhu, murigedhu, murixedhu Maneras de nàrrere csn: m. fràigu = muru fatu cun impastu; m. púrdiu = mururdu, muru bullu, fatu cun pedra chentza impastu, muru sicu; m. imberritadu, incobertinadu: acabbau cun pedras longas cantu est largu; m. maistu = su chi rezet prus pesu; m. de fora, de mesu = muru chi faghet fatzada a fora, muru intro de domo intremesu de duos aposentos; m. falsu = tramesu fatu a tàulas o cun àteru materiale de gai; m. traessu = traessa; pesai o pesàrendhe unu m. = istrantaxai, fai unu muru; foga o barra de m. = barrela, tretu o parti de unu muru arruendindi o arruta; m. rumbosu = a gobba, tzedindhe; incrostai unu m. = dàreli una prima manu de intúnigu; arrebbussai unu m. = intunigare in fine, dàreli s'úrtima manu; intrare su m. = fai su muru artziendi e tirendi prus aintru, acomenti si fait po is muràglias, po murus chi depint aguantai a una parti po no smuronai sa terra; intràreche unu m. = fai unu muru de làcana (pruscatotu me in s'arruga) prus aintru a manera de lassai s'arruga prus larga; su m. si oberit, si filat, si fait a brenti, tzumburudu, ndi arruit; m. tzumburudu = fatu male, totu a gobbas; no istare ne in m. e ne in zanna = cosa chentza zudu, chi no andhat bene de peruna manera, chi no tenit sétiu; èssere a m. in mesu = bíviri a muru apari, tènnere sa domo unu a costazu de sa ’e s'àteru, èssere lacanantes, nadu semper de domos, de cortiles, de possessos; cuare una cosa in sete pizos, in sete piza de m. = bèni meda de no dha pòdiri agatai; learesila muru muru = pigaisidha in cudhu logu; andhare muru muru = ororu de muru; fuedhai, nàrrere a su m. = samunare sa conca a s'àinu, faedhare a chie no iscurtat, in debbadas; erba de murus = erba de santa Palónia, de arrugas, crispus (Erigeron canadensis); tela de muru = tallaranis; danna, giana, gianna, tana de muru = annaemele Frases su muru bene pesadu faghet bellesa e onore ◊ unu muru male frabbicau podet orrúere dae fundhamentu ◊ est fabbrichendi su stari a murumesu cun su stangu ◊ s'abba est falendhe de sa terratza a coras muru muru ◊ unu muru de traessa faghet pesendhe e ritirendhe a intro a manera de rèzere prus ispinta 2. bai e pigadidha muru muru! ◊ a ti rispondher no bido su tantu puite est a lu nàrrere a su muru! (A.Piredda) Sambenados e Provèrbios smb: (De)muru, Muru Terminologia iscientìfica dmo Ètimu ltn. murus Tradutziones Frantzesu mur Ingresu wall Ispagnolu muro Italianu muro Tedescu Mauer.

paràda , nf: parata 1 Definitzione unu muru po comente si paret, a un'ala, una pinna, un'afaciada Sinònimos e contràrios muru Frases fagheit trèmere sas cassarolas apicadas a sas paradas de sa cughina ◊ istat in domo chin paratas e pamentos luchentes Tradutziones Frantzesu mur, paroi Ingresu wall Ispagnolu pared Italianu paréte Tedescu Wand.

trempídu , agt: drempidu, trimpidu, trimpiu Definitzione nau de cosa chi creschet, de matedu, de frutu, chi est bona a puntu giustu de pòdere serbire Sinònimos e contràrios compridu, ingranidu, lómpidu | ctr. agurtitu, bíciu, iscrómpiu Frases su trigu est trimpiu ◊ sa cariasa no est galu trempida Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu mûr Ingresu ripe Ispagnolu maduro Italianu maturo Tedescu reif.