àlchida , nf, nm: àlchidu,
àrchidu,
àrchita,
àschida,
àschidu Definitzione
fortza o fintzes abbilesa de fàere cosa, de cumandhare, de s'impònnere a is àteros, de si fàere arrespetare
Sinònimos e contràrios
acru 1,
archete,
arpados,
folteléntzia
Frases
no apesit àschidos de andhare ◊ a ndhe tenet de àrchidos, cuss'ómine! ◊ torreit in ànimos bonos e de bon'àschidu a che congruire s'òbera de sa die (A.Canalis)◊ a solu no mi abbastant sos àschidos pro ti fàghere leare cussas camineras ◊ cussu no at àteras àrchitas ◊ no apeint sos àschidos de li frimmare sas peràulas in buca
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
énergie,
vigueur,
autorité,
prestige
Ingresu
authority,
power,
vigourprestige,
arrogance
Ispagnolu
autoridad,
poder
Italianu
autorità,
potére,
prestìgio
Tedescu
Macht,
Ansehen.
giustíscia, giustíssa, giustíssia, giustítzia , nf: dustítzia,
zustíssia Definitzione
is autoridades, sa manu armada de s'istadu, mescamente nau de carabbineris e magistraos (o chie che a issos), chi funt, de ses séculos a como, sa manu de su domíniu angenu e de is leis de un'istadu nemigu de is Sardos: po cussu custu foedhu, chi puru benit de giustu, bolet nàrrere su male, su trotu a manígiu de chie tenet su podere e is ainas de su guvernu benniu de fora (leis, galeras, tribbunales, armas) e po cussu etotu s'impreat sèmpere timendho (sa giustítzia est cosa de tímere e no po nudha su díciu narat menzus acontzamentu lanzu chi no senténtzia rassa) e prus che àteru si narat frastimandho a chie, e addeadhu, si dhi bolet male; coment'e cultura chi no benit de s'isperiéntzia istórica de is Sardos in is úrtimos (e chi in sardu no si narat própriu), cosa giusta, su giustu, su de s’arrexone: custu foedhu, arresone, fut su chi is Sardos de sa cilviltade sarda giudicale naraiant po s'idea de giustu e giustítzia
Maneras de nàrrere
csn:
trabballu de giustítzia = faina mala, de fàghere male, dannu, furas e gai; èssiri o arrúiri in trabballu de g. = fàghere carchi faina mala (es. fura, morte e gai); pàrriri cramendi giustítzia = èssere a boghes aira, iscramendhe, pedindhe; pònnere, pònniri a ccn. in g. = denuntziare a ccn. a sa zustíssia
Frases
sa giustítzia aundi si abarrat ndi tirat s'arrogu ◊ canno sa giustissa tocat a s'ispessata a domo tua, carchi cuntipitzu ti assennet! ◊ ancu l'aeret biu sa giustíscia prima de intrare in domo mia! ◊ bi at giustíssia, carabbineris, barracellus e pungioladas! ◊ po no arrui in giustítzia donat su chi dhi pedint ◊ timendhe sa giustítzia est essiu a bandhitare ◊ donadhi a papai a su gatu, chi est a tzérrius parit cramendi giustítzia!◊ s'istória est comenti a sa giustítzia, chi at de giustu su nòmini isceti! (Urru)
2.
sa giustítzia dhu cruxat, dhu pregonit, dh'abbruxit, si dhu papit, dhu sperevundit!
3.
ndhe apo de aju a istare iseta iseta: giustítzia pro me iseto invanu!
Sambenados e Provèrbios
prb:
giustíssia chi faltat giustíssia de balla ◊ menzus terra chentza pane chi no terra chena giustíscia ◊ meighina e giustíscia iscuru a chie la chircat ◊ iscura sa domo chi b'intrat giustíscia
Tradutziones
Frantzesu
justice,
povoir,
ennemi
Ingresu
justice,
enemy,
outside power
Ispagnolu
justicia,
poder enemigo
Italianu
giustìzia,
potére estràneo,
nemico
Tedescu
Gerechtigkeit.
podère , nm: poderi,
puderi Definitzione
sa fortza (púbblica o privada) e possibbilidade de fàere calecuna cosa, de cumandhare, de decídere e determinare fintzes su chi faent is àteros / is poderes de un'istadu: legislativu (faet is leis), giuditziàriu (giúdicat cunforma a is leis), esecutivu (guvernat, amministrat cunforma a is leis)
Sinònimos e contràrios
pògias,
possa
Maneras de nàrrere
csn:
atafai in p. de…, bènnere in p. de… = arrúiri asuta a su domíniu de…, andhare a… mustràresi a…; èssiri in p. de…, a p. de… (nau pruscatotu de genti)= èssere in pozos de…, suta a cumandhu de…; fai a tira p. = chentza si frimmare, a sa segura chentza istare duiddui; fai una cosa a totu p. = cun totu sas fortzas, a totu codhu; pròghere a p. de Deus = aira, betare abba a mojos
Frases
custu fit unu preíderu chi teniat su podere de che bogare sos bundhos ◊ cussas lezes davant poderes de programmatzione ◊ nessi a faedhare za est in podere de donzunu
2.
chie at pérdidu unu màtulu de giaes benzat in podere meu! (G.Ruju)◊ chin sa malària so istada in podere de tres dutores ◊ ant papau a totu poderi, ca làndiri a fàmini castàngia parit ◊ s'orfunedhu fiat atafau in poderi de unu meri susuncu ◊ est niandho a podere
Ètimu
spn.
Tradutziones
Frantzesu
pouvoir,
puissance
Ingresu
power
Ispagnolu
poder,
potencia
Italianu
potére,
potènza
Tedescu
Macht,
Stärke.
pòdere , vrb: podi,
pòdiri,
pori,
pòrrere 1,
porri,
pòrrere 1,
pòrriri,
pòtere Definitzione
tènnere podere, fortza, cumandhare; tènnere sa possibbilidade, èssere possíbbile: in custu sensu s'impreat (est servile) cun àteros verbos cambiandhodhis unu pagu su significau; tènnere dinare, èssere erricos, tènnere sa fortza de pigare unu pesu, de fàere una cosa; impersonale, èssere permítiu segundhu is leis, po s'autoridade púbblica; fàere efetu / ind. pres. 1ˆp. sing. pòciu, podo, posso, possu, poto, potzo, potzu; pps. póciru, póciu, pódidu, pódiu, póitu, póssiu, pótidu, pótiu, pótziu (a/c. candho custu vrb. serbit a cambiare su significau de àteros vrb. (deosi dhu narant servile), s'aus. est cussu de custos àteros vrb. in is tempos cumpostos: no apo pótidu fàghere nudha, issu at pótziu fuedhai, no seu pótziu andai, frade tuo no fut pótziu bènnere, de cussa cosa ndh'ant pótidu tocare pagu)
Sinònimos e contràrios
cumandai
Maneras de nàrrere
csn:
no ndhe pòdere prus sa vida = no tènniri prus sa fortza de bíviri, èssiri tropu mali pigau de istanchesa o de poberesa; no ndhe pòdere = no tènniri su dinai; no ndhe pòdere a… (+ vrb. inf.) = no tènniri sa fortza de…; no poder bídere a unu = bòlliri mali a unu, fastidiaisí isceti po dhu biri
Frases
nosu bècius podeus pagu e contaus nudha ◊ in sa Comuna bi est Fulanu puru, ma no bi podet nudha! ◊ commo no poto prus a caminare a pede!
2.
l'amus a fàghere candho l'amus a poder fàghere ◊ po si porri fai a isposus is dus ant imbentau fintzas su chi no iant fatu ◊ dh'apu curau po dhu pori salvai ◊ fiat una cosa de no porri crei ◊ podit èssiri chi dhi possat donai un'agiudu ◊ mi as a pòrrere amare (P.Serra)◊ potides bènnere chin paga moneda ca tantu su mantessi garrigades! ◊ posso pensae ca po tui est ària sana e frisca ci ti erribbat de su Gennargentu ◊ no totu su chi si bit si podit fai! ◊ babbu, si solu fostè apat ischípiu cantu apo disizadu a dhu pòrrere apressare, a dhu pòrrere basare, a dhu pòrrere tzirriare babbu!… (S.Firinu)
3.
no ti mandhamus a istudiare atesu meda ca no ndhe podimus ◊ isse za si la podet a pònnere lussu, ca est ricu ◊ no ndhe poto a triballare gai a s'airada ◊ semus a malu batu: no ndhe podimus prus sa vida ◊◊ unu cuintale segundhu s'ómine lu podet ◊ tue ca ses minore no podes mancu deghe chilos ◊ e chini dha podit cussa cosa aici grai?!…
4.
a bèndhere chentza lissentza no si podet ◊ oe a fraigare chentza prozetu no si podet prus ◊ ca no si podiat, prantaiat carchi fundhu de tebbacu in tretu cuadu, pro iss'etotu ca fit pipadore
5.
irbarionadu macu, essimiche da'inoghe chi no ti poto bídere, mancu! ◊ cussos no si podent bídere, ca sunt prenos de ódiu ◊ a issu no dhu podiat biri pintau, ca fut unu chi si crièt tropu
6.
s'otzu no bi potet chin sos pintzos e chin sas vestes: depes èssere nudu!
Sambenados e Provèrbios
prb:
chie faghet su chi podet no est obbrigadu a piús
Ètimu
ltn.
*potere
Tradutziones
Frantzesu
pouvoir
Ingresu
can
Ispagnolu
poder
Italianu
potére
Tedescu
können,
dürfen.
zustíssia , nf: dustítzia,
giustíscia* Definitzione
is autoridades, mescamente carabbineris (o àtera figura chi si assimbígiat) e magistraos, chi funt, de ses séculos, sa manu de su domíniu angenu e de is leis de un'istadu nemigu de is Sardos: po cussu custu foedhu, chi puru benit de giustu/zustu, bolet nàrrere su male, su trotu chi manígiat chie tenet su podere e is ainas de su guvernu (leis, galeras, tribbunales, armas) e po cussu s'impreat sèmpere timendho e prus che àteru frastimandho a chie si bolet male; coment'e cultura chi no benit de s'isperiéntzia istórica de is Sardos in is úrtimos séculos, cosa giusta, su chi antigamente naraiant sa resone cunforma a is leis e costumas de sa civiltade sarda
Maneras de nàrrere
csn:
betare sa z. a unu = mandhàreli sos carabbineris, su pretore e gai; èssere in buca de z. (nadu de unu) = zúghere sa zustíssia ifatu, èssere chircadu pro acusa
Frases
su parentau no ammitit sa neche de chie nche rughet in manos de sa zustíssia ◊ in locos nostros a dare una manu a sa zustíssia che ndhe secat una a s'amicu! ◊ ndhe at ingaleradu de pastores chentza neghe, sa zustíssia!… ◊ ube intrat sa zustíssia est pejus de intrare sa morte ◊ sa zustíssia si mànicat su bibu: cussa est s'arte sua
2.
sa zustíssia mandhada!, sa zustíssia lu pregonet!, sa zustíssia lu cumenzat!
Sambenados e Provèrbios
prb:
sa zustíssia tenet su lèpore a carru
Tradutziones
Frantzesu
injustice,
pouvoir hostile,
ennemi
Ingresu
injustice,
enemy,
unrelated power
Ispagnolu
injusticia,
poder enemigo
Italianu
ingiustìzia,
potére estràneo,
nemico
Tedescu
feindliche Gewalt.