achèndhere , vrb Definition
pònnere o pigare fogu a manera chi calecuna cosa abbruxet
Synonyms e antonyms
allúere,
allumae,
atzèndhere,
impampidhare,
incèndhere
| ctr.
irmòrrere,
istudai
Sentences
achendho sa candhela e miro s'istàntzia ◊ achèndhere sos fogarones ◊ sétzidu in su bancu de cuchina si fit achendhindhe su sigarru
Etymon
ltn.
accendere
Translations
French
allumer
English
to light
Spanish
encender
Italian
accèndere
German
anzünden.
allúere , vrb: allúghere,
allui,
allúiri,
alluri,
allúxiri Definition
fàere cumenciare a tènnere (su fogu), a giare lughe (una lampadina): nau de ccn., chi luego si leat arrennegu / pps. allúghidu, allutu
Synonyms e antonyms
achèndhere,
allumae,
atzèndhere,
incèndhere
| ctr.
bochire,
studai
Idioms
csn:
allúghere sa fatza a iscavanadas = pigai a bussinadas a faci; allúiri a unu = bogai fogu, nàrrere male de unu, bogàreli cosas chi no sunt
Sentences
allughe sa lampadina ca semus a s'iscuru! ◊ su manzanu in zerru sa prima cosa est de allúghere su fogu ◊ su fogu no alluit, no pigat pampa ◊ depis alluri su fogu po cori sa cosa
2.
ti allugo sa fatza a iscavanadas, si no mi l'agabbas! ◊ chi volet in s'aera su chisinu, sas molas allughídebbos in focu!
3.
issa fiat su masedúmini fatu a persona, su pobidhu si alluiat po dónnia cositedha
Etymon
srd.
Translations
French
allumer
English
to light (up)
Spanish
encender
Italian
accèndere
German
anzünden,
einschalten.
allumàe , vrb: allumai,
allumare,
allumiai,
allummare Definition
fàere cumenciare a tènnere (su fogu), a giare lughe (luma), fràmula; fàere o giare lughe / allumare fogu a ccn. = isparai
Synonyms e antonyms
achèndhere,
allúere,
allupiare,
atzèndhere,
imbièscere,
incèndhere,
tènnere
/
allugare,
illucherare
Sentences
si at allumadu sa pipa ◊ at allumadu e istudadu su fogu ◊ sos lampos, fatuvatu, in tantu iscurigore allumant de fiama s'orizonte (A.Spano)
2.
bidiat sa luna annadendi in su mari e is piscis allumiendi su celu logu de is istedhus
3.
ista sériu, mighi ti allumo a iscantarzada! ◊ sos Sardos cumandhantes avisados su fogu lis allumant de manera chi, sendhe s'atomosfera oscuressida, s'est a s'isparu insoro isclaressida (R.Congiu)
Etymon
itl.
allumare
Translations
French
allumer
English
to light (up)
Spanish
encender
Italian
accèndere
German
anzünden,
einschalten.
binitólu , nm Definition
binu de pagos grados de àrculu, lenu
Synonyms e antonyms
binichedhu,
piriciolu
Etymon
srd.
Translations
French
petit vin,
piquette
English
light wine
Spanish
vinillo
Italian
vinèllo
German
leichter Wein.
carrossèdha , nf: carrotzella Scientific Terminology
trps
Translations
French
voiture d'enfant,
poussette
English
light carriage
Spanish
cochecito
Italian
carrozzèlla
German
Kinderwagen.
corriscàle, corriscàli , nm Definition
su corredhu a pònnere cosighedha asciuta, sa funghedha, po allúere su fogu
Synonyms e antonyms
corriscarju,
corruèscara
Scientific Terminology
stz
Etymon
srd.
Translations
French
petit étui de corne
English
little horn to light fire
Spanish
cuerno para encender el fuego
Italian
cornétto contenènte ésca
German
Hörnchen mit Köder.
fanàle , nm Definition
genia de aparíciu cofudu fatu coment'e isprigu, cun lampadina, po che iscúdere sa lughe atesu, pruschetotu su chi ponent a is màchinas; nau in cobertantza, ogu
Synonyms e antonyms
lampione,
lantione
2.
sos ojos sunt duos fanales e sunt sas lughes pro abbaidare (Piras)
Surnames and Proverbs
smb:
Fanale, Fanais
Translations
French
feu de la voiture,
phare
English
light
Spanish
farol
Italian
fanale
German
Licht,
Scheinwerfer.
grína, grínas , nf Definition
su lugore chi si biet in is àrias, in su fundhale, candho est abbreschendho
Synonyms e antonyms
grindha,
nea,
riga
Idioms
csn:
pònnere grina, grinas = obrèsciri; mala grina = colore de chie est in cara mala; grina vona = cara bona, in colore, chi istat bene; giambare grina = cambiai bisura
Sentences
connòschere ti cheria dae candho grina as postu in s'orizonte ◊ ealla sa grina imprelleada de lentore a prima lughe! ◊ est isetendhe sa grina de unu die prommissu e sonniadu ◊ candho ti pesas, grina, cun su sole chi potat ispannare custos oxos de fumu, de chixina?
2.
cunzat torra sos ojos, perdet grina e si faghet a cara de chixina (P.Casu)◊ de grina det giambare dogni cosa, det alvèschere in coro s'isperàntzia ◊ unu mucatore niedhu l'imbólicat sa cara in grina de chera santa
Surnames and Proverbs
smb:
Grina
Scientific Terminology
sdi
Etymon
srd.
Translations
French
la clarté de l'aube
English
the first light of dawn
Spanish
aurora
Italian
chiaróre dell'alba
German
Morgendämmerung.
isclarài , vrb: iscrarai Definition
fàere craru, bogare a craru, fàere prus in colore craru (o fintzes ispiegandho cosa a foedhos)/ iscrarai sa boxi = ispertai sa boxi
Synonyms e antonyms
ilgiarare,
isclarire,
iscrariai*,
ispanigai,
scampiai
/
ispiegare
Sentences
oi su mengianu est imburrascau: funt is otu e no at iscrarau ancora ◊ as a biri un'ispéndula de luxi e s'ànima ti at a iscrariai ◊ unu lampu at iscrariau su logu
2.
candu eus iscrarau sa coja portamu una fardeta imprestara! ◊ est un'argumentu difítzili a isclarai
Translations
French
éclairer,
faire jour
English
to light up,
to clear
Spanish
aclarar,
clarear
Italian
schiarire,
illuminare,
albeggiare
German
aufhellen,
erleuchten,
dämmern.
iscrariài , vrb: iscraricare,
iscrarigare,
scrarai Definition
fàere craru, prus craru, chi si potzat bíere méngius, fàere lughe / primu de i. = innantis de fàghere die
Synonyms e antonyms
aclarai,
acrarire,
allucorare,
ilciarire,
illuchèschere
Sentences
fiat ora de orbesci e fiat iscrariendu ◊ su manzanu fit comintzandhe a iscrarigare ◊ sa luxi iscràriat su logu
Etymon
srd.
Translations
French
éclaircir
English
to light up,
to clear up
Spanish
alumbrar
Italian
rischiarare
German
erleuchten.
ispànu , agt: spanu Definition
nau prus che àteru de su colore de su pilu de unos cantu animales mannos (boe, cuadhu), chi est coment'e orrúbiu, unu pagu grogo; nau de gente, chi est de s'Ispagna; po su colore, si narat fintzes de sa figumorisca coendho, de bíngia cun sa fògia ingroghia / lughe i. = sa lughe de s'irmurinada
Synonyms e antonyms
ispagnolu
Sentences
si ti selvit azudu a triulare podimos giúnghere su giú ispanu ◊ curre, curre cadhu ispanu, curre a totu fua!
2.
su sole ch'est faladu dae insara in sos saltos ispanos de ponente (S.Casu)◊ fut prammizendhe s'aera a lughe ispana
3.
fenícios, grecos, líbbicos, ispanos a flotas dae tempus antigóriu chi ti ant invasu a totus est notóriu (A.Dettori)
Etymon
ltn.
spanus
Translations
French
saure,
isabelle
English
sorrel,
light yellow
Spanish
alazán
Italian
sàuro,
isabellino
German
falb,
gelbbraun,
isabellfarbig.
lampalúche, lampalúghe, lampalúgi, lampalúxi , nm: lampeluxi,
lampiluche,
lampoluche Definition
sa fràmula chi faet su fogu (o fintzes àteru), chi segundhu de comente tenet faet prus o prus pagu lughe, a lampadas: si podet nàrrere fintzes in su sensu de lughe paga, filu de lughe, chi no lassat bíere bene, chi andhat e benit / avb. a l. = mandai lampaluxis, a lampizadas, a s'atzendhe e mori, itl. baluginare
Synonyms e antonyms
moristuda,
pampaluge,
stampaluxi,
tzampaluche
Sentences
su brigadieri fut carriau de medàllias e comenti caminàt faiant su lampaluxi ◊ a piciochedhus s'ispassiastis a fai su lampaluxi cun arrogus de isprigu ◊ si biriat su lampeluxi de is bombas
2.
a lampaluxi su mengianu femus arribbaus giai a Déximu ◊ si bidiat su focu a lampaluche ◊ cuss'ómini bidiat a lampaluxi e si est postu a passai is binàrius
Etymon
srd.
Translations
French
lueur
English
flash (ing),
dim light
Spanish
centelleo
Italian
lampeggiaménto,
baglióre,
barlume
German
Funkeln.
lebiedhédhu , agt Definition
lébiu lébiu, chi tene pesu pagu pagu
Translations
French
très léger
English
very light
Spanish
muy ligero
Italian
leggerìssimo
German
sehr leicht.
lébiu , agt: lépiu,
léviu Definition
nau de cosa, chi pesat pagu, chi no est grae; nau de fortza o de manera de fàere, chi no est forte, chi no est meda, ne cràdiu, chi no dhue bolet pelea manna; nau de una carena, chi est istrízile, cannàile
Synonyms e antonyms
illebiadu,
leve,
lezeri
| ctr.
grae,
pesosu,
troposu
Idioms
csn:
lépiu che nónniu, che néula, che puma, che pinnia = lebiedhedhu; lébiu de orijas = chi intendit totu; a lébiu a lébiu = abbellu abbellu; conca lébia = conchilébiu, chie tenet unu cumportamentu pagu sériu, dadu a sas violeras, de pagu tinu; èssiri sonni lébiu = chi si ndhe ischidat pro donzi mímina cosa chi s'intendhet; Peilébiu = su sonnu, Frades Lenos
Sentences
linna e ferru, a cantos de sa matessi mannària, sunt unu lébiu, s'àteru grae ◊ za est cosa lébia sa chi sunt faghindhe, no sunt mancu boghendhe preda! ◊ lébiu o grai, gi at a podi benni a innoxi cun is cambas suas!
2.
Minnia iat fatu un'arrisixedhu lébiu ◊ lébiu de orijas, intendhet sas voghes de sos duos vetzos e los iscurtat ◊ candho so alligru o discuntentu apo su sonnu léviu ◊ sos cumpanzos, lépios che duos nónnios, brincheint su muru ◊ su númene de su podestade fit un'avrina lévia chi onzi píssina podiat cuguzare ◊ dhi pariat de intèndiri passus lébius de pipiu
Surnames and Proverbs
smb:
Lebiu
Etymon
ltn.
*levius
Translations
French
léger
English
light
Spanish
ligero,
leve
Italian
leggèro,
liève
German
leicht.
lúche , nf: luge,
lughe,
lughi,
lugi,
luxe,
luxi Definition
una de is diferentes formas de energia, genia de ràgiu chi de is cosas ferit in sa rétina de s'ogu (e de s'ogu s'intzídiu andhat a su crebedhu) permitindho de bíere e distínghere is cosas, is colores, is formas: naschet de s'abbruxamentu o fintzes de s'abbrigamentu de calecuna cosa (sole, fogu, lampadina, candhela); si narat fintzes in su sensu de calecuna cosa chi giaet lughe (es. lampadina) e de s'elétricu; in cobertantza, capacidade de cumprèndhere, su bíere is cosas comente funt, sa beridade, fintzes su istare bene / min. lughighedha, luchedha, lughitedha; annu-lughe = misura de is distàntzias siderales, su tretu chi in tempus de un'annu faet sa lughe (chi si movet a treghentamila chilómitros a minutu segundhu)
Synonyms e antonyms
luma
/
lampadina
/
elétricu
| ctr.
iscuru,
úmbara
Idioms
csn:
èssere luche luche = a lampaluxi, a moristuda; torrare agoa sa lughe = itl. riflettere; luche barja = umbra barja, sa chi si podet bídere suta de sas àrbures, macrada de sole; allumare, bochire o istudare sa lughe, sas lughes; pacare sa luche = pagare sa bulleta de sa currente; bogare a lughe a unu = portaidhu o agiudaidhu po èssiri ccn. cosa de importu; torrare a lughe o bogare in lughe una cosa = isciacuaidha, limpiaidha bèni, torrai bella, a noa; est lughe = est ora de die, bi at lughe de sole; a luxi, a lugh'e die = a dedie; sa lughe ch'est andhada = est ammancada sa currenti, si funt istudadas is lampadinas; segare o istacai sa luxi = istacai sa currenti; lughe morta = lughighedha bassa meda, tropu paga; biri a ccn. in luche = augúriu, de si fai onori; disígiu de luxi tengast! =(zenia de frastimu) ancu sias tzegu!; abbaidare, pònnere una cosa in sa lughe = ue bi at lughe, o fintzas a manera de resurtare in mesu tra sa lughe a un'ala e sos ogros a s'àtera (itl. controluce); ante paxi e luxi, inte paxe e luxe = faghindhe die, tra iscuru e lughe, abbreschindhe; trebballare de lughe in lughe = de candho faghet die a candho iscúrigat; in d-unu fàere de luge = in d-unu sinnu, totinduna
Sentences
chèrgio sa luche de sas campagnas chi abbivat sas ociadas ◊ sa lughe est de su mundhu su motore (A.Loy)◊ in istiu a sas oto de sero est lughe, in zerru est iscuru ◊ candho ch'est arribbada sa lughe elétrica no aus allutu prus su còcoro e ni s'iscaria ◊ sa luxi ferosa de su soli dh'at obbligada a serrai is ogus ◊ sa fémina nd'at istudau sa luxi po s'ispollincai
2.
sa luche est birtude, bontade, richíllia de su coro, cossolu! (F.Satta)◊ su Sennore est sa lughe nostra ◊ no ti pighis pentzamentu ca in calincuna manera gei eus a biri luxi nosu puru! (F.Carlini)◊ bosatrus seis sa luxi de su mundu (Ev.)◊ chircamus cun sa lughe de su sentidu su significadu de sa vida
3.
is luxis de sa bidha iscràriant is arrugas ◊ sa lughe no si frimmat, ma sighit a dare lumera ◊ su note si bident sas lughes allutas de sas bidhas ◊ e totus custas luxis allutas in domu?!
4.
a chini no pagat ndi dhi segant s'abba e sa luxi ◊ est andau a istacai sa luxi de su contadori
5.
pro ti bogare a lughe babbu e mama ant penadu ◊ custus lentzorus no ant a torrai a luxi, aici brutus!
Surnames and Proverbs
smb:
Lucche, Luche, Lusci, Luxi
Etymon
ltn.
luce(m)
Translations
French
lumière
English
light
Spanish
luz
Italian
luce,
lume
German
Licht.
luchibàrja , nf Definition
una luche chi no est ínnida o bella crara, bàscia, chi no lassat bíere bene
Translations
French
pénombre
English
dim light
Spanish
penumbra
Italian
penómbra
German
Halbschatten.
lumbrèra , nf Definition
funtana de lughe e, nau de gente, chie giaet lughe, faet de ghia
Sentences
cale lumbrera donosa in turre ermosa naschistis ◊ che afungo intro de ojos tuos e ruo in d-unu mundhu ermosu de lúghida lumbrera (C.Meridda)
2.
professionista de sa limúsina, si daiat lumbrera e no cheriat a pedire in logu sou
Etymon
spn.
Translations
French
lumière
English
luminary,
source of light
Spanish
lumbrera
Italian
luminare,
fónte di luce
German
Lichtquelle,
Leuchte.
manipòsa , nf: mariposa Definition
calagasu, bobboi cun is alas ladas e pintadas chi curret a sa lughe a denote, porchedhu o lèpere de santu Antoni; genia de lughighedha chi si ponet a is mortos o po unu santu; in cobertantza, fintzes persona chi tenet pagu firmesa
Synonyms e antonyms
abadegasu,
barabàtula,
carravarina,
lepilepi,
papagallu 1,
seisei
/
lumu 1
Sentences
che mariposa bolat de frore in frore ◊ apo cantau rúnchines, grodhos, mariposas, alipintas ◊ colorida mariposa, visitas dogni fiore ◊ gioga mariposa, bola bola in sa mata de s’arrosa!
2.
o maniposa chi semper acesa lughes de continu pro su tale e no ti olvidas de sa poberesa! (B.Sulis)◊ seu andada a comporai un'iscàtua de mariposas ◊ tremint is mariposas musciendi me is làntias ◊ pigai s'iscàtula de is mariposas e liai unus cantu trébinis, po su mortu
3.
cantu fint diferentes sas pitzinnas de tandho dae sas mariposas de sos tempos presentes!…◊ sas féminas li curriant che mariposas a su fiore ◊ cun coloris de celu, ses una mariposa fata aposta po mei! (G.Cappai)
Scientific Terminology
crp
Etymon
ctl., spn.
mariposa
Translations
French
papillon,
phalène,
faible lumière,
papillon (persona fatua,
leggera)
English
butterfly,
moth,
grave light
Spanish
falena,
lamparilla,
mariposa
Italian
farfalla,
falèna,
lumino
German
Schmetterling,
Nachtfalter,
Wachslicht.
moizólu , nm Definition
genia de zúmiu / avb.: a moizolos = a moidura, a zúmiu
Translations
French
sifflement
English
light hissing
Spanish
silbido
Italian
sìbilo liève
German
Pfiff.
mustalóru , nm: mustarolu,
mustatzolu,
mustitzolu Definition
binighedhu lenu, mescamente su chi si faet aciunghendho abba a sa binatza chentza prentzada, apustis bogau su mustu
Synonyms e antonyms
binitolu,
piriciolu
Sentences
custu mustarolu consolat sa genti sidia! ◊ unu màtulu de cosa apicadu signalaiat chi b'aiat mustatzolu a bufare ◊ a s'ómine chi est veru imbreagone deghet custu castigu: dae primu de pasare mustitzolu retiradu a presone! (F.Santoru)
Scientific Terminology
bfg
Etymon
srd.
Translations
French
petit vin,
piquette
English
light wine
Spanish
vinillo,
aguapié
Italian
vinèllo
German
leichter Wein.