achèndhere , vrb Definitzione
pònnere o pigare fogu a manera chi calecuna cosa abbruxet
Sinònimos e contràrios
allúere,
allumae,
atzèndhere,
impampidhare,
incèndhere
| ctr.
irmòrrere,
istudai
Frases
achendho sa candhela e miro s'istàntzia ◊ achèndhere sos fogarones ◊ sétzidu in su bancu de cuchina si fit achendhindhe su sigarru
Ètimu
ltn.
accendere
Tradutziones
Frantzesu
allumer
Ingresu
to light
Ispagnolu
encender
Italianu
accèndere
Tedescu
anzünden.
allúere , vrb: allúghere,
allui,
allúiri,
alluri,
allúxiri Definitzione
fàere cumenciare a tènnere (su fogu), a giare lughe (una lampadina): nau de ccn., chi luego si leat arrennegu / pps. allúghidu, allutu
Sinònimos e contràrios
achèndhere,
allumae,
atzèndhere,
incèndhere
| ctr.
bochire,
studai
Maneras de nàrrere
csn:
allúghere sa fatza a iscavanadas = pigai a bussinadas a faci; allúiri a unu = bogai fogu, nàrrere male de unu, bogàreli cosas chi no sunt
Frases
allughe sa lampadina ca semus a s'iscuru! ◊ su manzanu in zerru sa prima cosa est de allúghere su fogu ◊ su fogu no alluit, no pigat pampa ◊ depis alluri su fogu po cori sa cosa
2.
ti allugo sa fatza a iscavanadas, si no mi l'agabbas! ◊ chi volet in s'aera su chisinu, sas molas allughídebbos in focu!
3.
issa fiat su masedúmini fatu a persona, su pobidhu si alluiat po dónnia cositedha
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
allumer
Ingresu
to light (up)
Ispagnolu
encender
Italianu
accèndere
Tedescu
anzünden,
einschalten.
allumàe , vrb: allumai,
allumare,
allumiai,
allummare Definitzione
fàere cumenciare a tènnere (su fogu), a giare lughe (luma), fràmula; fàere o giare lughe / allumare fogu a ccn. = isparai
Sinònimos e contràrios
achèndhere,
allúere,
allupiare,
atzèndhere,
imbièscere,
incèndhere,
tènnere
/
allugare,
illucherare
Frases
si at allumadu sa pipa ◊ at allumadu e istudadu su fogu ◊ sos lampos, fatuvatu, in tantu iscurigore allumant de fiama s'orizonte (A.Spano)
2.
bidiat sa luna annadendi in su mari e is piscis allumiendi su celu logu de is istedhus
3.
ista sériu, mighi ti allumo a iscantarzada! ◊ sos Sardos cumandhantes avisados su fogu lis allumant de manera chi, sendhe s'atomosfera oscuressida, s'est a s'isparu insoro isclaressida (R.Congiu)
Ètimu
itl.
allumare
Tradutziones
Frantzesu
allumer
Ingresu
to light (up)
Ispagnolu
encender
Italianu
accèndere
Tedescu
anzünden,
einschalten.
binitólu , nm Definitzione
binu de pagos grados de àrculu, lenu
Sinònimos e contràrios
binichedhu,
piriciolu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
petit vin,
piquette
Ingresu
light wine
Ispagnolu
vinillo
Italianu
vinèllo
Tedescu
leichter Wein.
carrossèdha , nf: carrotzella Terminologia iscientìfica
trps
Tradutziones
Frantzesu
voiture d'enfant,
poussette
Ingresu
light carriage
Ispagnolu
cochecito
Italianu
carrozzèlla
Tedescu
Kinderwagen.
corriscàle, corriscàli , nm Definitzione
su corredhu a pònnere cosighedha asciuta, sa funghedha, po allúere su fogu
Sinònimos e contràrios
corriscarju,
corruèscara
Terminologia iscientìfica
stz
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
petit étui de corne
Ingresu
little horn to light fire
Ispagnolu
cuerno para encender el fuego
Italianu
cornétto contenènte ésca
Tedescu
Hörnchen mit Köder.
fanàle , nm Definitzione
genia de aparíciu cofudu fatu coment'e isprigu, cun lampadina, po che iscúdere sa lughe atesu, pruschetotu su chi ponent a is màchinas; nau in cobertantza, ogu
Sinònimos e contràrios
lampione,
lantione
2.
sos ojos sunt duos fanales e sunt sas lughes pro abbaidare (Piras)
Sambenados e Provèrbios
smb:
Fanale, Fanais
Tradutziones
Frantzesu
feu de la voiture,
phare
Ingresu
light
Ispagnolu
farol
Italianu
fanale
Tedescu
Licht,
Scheinwerfer.
grína, grínas , nf Definitzione
su lugore chi si biet in is àrias, in su fundhale, candho est abbreschendho
Sinònimos e contràrios
grindha,
nea,
riga
Maneras de nàrrere
csn:
pònnere grina, grinas = obrèsciri; mala grina = colore de chie est in cara mala; grina vona = cara bona, in colore, chi istat bene; giambare grina = cambiai bisura
Frases
connòschere ti cheria dae candho grina as postu in s'orizonte ◊ ealla sa grina imprelleada de lentore a prima lughe! ◊ est isetendhe sa grina de unu die prommissu e sonniadu ◊ candho ti pesas, grina, cun su sole chi potat ispannare custos oxos de fumu, de chixina?
2.
cunzat torra sos ojos, perdet grina e si faghet a cara de chixina (P.Casu)◊ de grina det giambare dogni cosa, det alvèschere in coro s'isperàntzia ◊ unu mucatore niedhu l'imbólicat sa cara in grina de chera santa
Sambenados e Provèrbios
smb:
Grina
Terminologia iscientìfica
sdi
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
la clarté de l'aube
Ingresu
the first light of dawn
Ispagnolu
aurora
Italianu
chiaróre dell'alba
Tedescu
Morgendämmerung.
isclarài , vrb: iscrarai Definitzione
fàere craru, bogare a craru, fàere prus in colore craru (o fintzes ispiegandho cosa a foedhos)/ iscrarai sa boxi = ispertai sa boxi
Sinònimos e contràrios
ilgiarare,
isclarire,
iscrariai*,
ispanigai,
scampiai
/
ispiegare
Frases
oi su mengianu est imburrascau: funt is otu e no at iscrarau ancora ◊ as a biri un'ispéndula de luxi e s'ànima ti at a iscrariai ◊ unu lampu at iscrariau su logu
2.
candu eus iscrarau sa coja portamu una fardeta imprestara! ◊ est un'argumentu difítzili a isclarai
Tradutziones
Frantzesu
éclairer,
faire jour
Ingresu
to light up,
to clear
Ispagnolu
aclarar,
clarear
Italianu
schiarire,
illuminare,
albeggiare
Tedescu
aufhellen,
erleuchten,
dämmern.
iscrariài , vrb: iscraricare,
iscrarigare,
scrarai Definitzione
fàere craru, prus craru, chi si potzat bíere méngius, fàere lughe / primu de i. = innantis de fàghere die
Sinònimos e contràrios
aclarai,
acrarire,
allucorare,
ilciarire,
illuchèschere
Frases
fiat ora de orbesci e fiat iscrariendu ◊ su manzanu fit comintzandhe a iscrarigare ◊ sa luxi iscràriat su logu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
éclaircir
Ingresu
to light up,
to clear up
Ispagnolu
alumbrar
Italianu
rischiarare
Tedescu
erleuchten.
ispànu , agt: spanu Definitzione
nau prus che àteru de su colore de su pilu de unos cantu animales mannos (boe, cuadhu), chi est coment'e orrúbiu, unu pagu grogo; nau de gente, chi est de s'Ispagna; po su colore, si narat fintzes de sa figumorisca coendho, de bíngia cun sa fògia ingroghia / lughe i. = sa lughe de s'irmurinada
Sinònimos e contràrios
ispagnolu
Frases
si ti selvit azudu a triulare podimos giúnghere su giú ispanu ◊ curre, curre cadhu ispanu, curre a totu fua!
2.
su sole ch'est faladu dae insara in sos saltos ispanos de ponente (S.Casu)◊ fut prammizendhe s'aera a lughe ispana
3.
fenícios, grecos, líbbicos, ispanos a flotas dae tempus antigóriu chi ti ant invasu a totus est notóriu (A.Dettori)
Ètimu
ltn.
spanus
Tradutziones
Frantzesu
saure,
isabelle
Ingresu
sorrel,
light yellow
Ispagnolu
alazán
Italianu
sàuro,
isabellino
Tedescu
falb,
gelbbraun,
isabellfarbig.
lampalúche, lampalúghe, lampalúgi, lampalúxi , nm: lampeluxi,
lampiluche,
lampoluche Definitzione
sa fràmula chi faet su fogu (o fintzes àteru), chi segundhu de comente tenet faet prus o prus pagu lughe, a lampadas: si podet nàrrere fintzes in su sensu de lughe paga, filu de lughe, chi no lassat bíere bene, chi andhat e benit / avb. a l. = mandai lampaluxis, a lampizadas, a s'atzendhe e mori, itl. baluginare
Sinònimos e contràrios
moristuda,
pampaluge,
stampaluxi,
tzampaluche
Frases
su brigadieri fut carriau de medàllias e comenti caminàt faiant su lampaluxi ◊ a piciochedhus s'ispassiastis a fai su lampaluxi cun arrogus de isprigu ◊ si biriat su lampeluxi de is bombas
2.
a lampaluxi su mengianu femus arribbaus giai a Déximu ◊ si bidiat su focu a lampaluche ◊ cuss'ómini bidiat a lampaluxi e si est postu a passai is binàrius
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
lueur
Ingresu
flash (ing),
dim light
Ispagnolu
centelleo
Italianu
lampeggiaménto,
baglióre,
barlume
Tedescu
Funkeln.
lebiedhédhu , agt Definitzione
lébiu lébiu, chi tene pesu pagu pagu
Tradutziones
Frantzesu
très léger
Ingresu
very light
Ispagnolu
muy ligero
Italianu
leggerìssimo
Tedescu
sehr leicht.
lébiu , agt: lépiu,
léviu Definitzione
nau de cosa, chi pesat pagu, chi no est grae; nau de fortza o de manera de fàere, chi no est forte, chi no est meda, ne cràdiu, chi no dhue bolet pelea manna; nau de una carena, chi est istrízile, cannàile
Sinònimos e contràrios
illebiadu,
leve,
lezeri
| ctr.
grae,
pesosu,
troposu
Maneras de nàrrere
csn:
lépiu che nónniu, che néula, che puma, che pinnia = lebiedhedhu; lébiu de orijas = chi intendit totu; a lébiu a lébiu = abbellu abbellu; conca lébia = conchilébiu, chie tenet unu cumportamentu pagu sériu, dadu a sas violeras, de pagu tinu; èssiri sonni lébiu = chi si ndhe ischidat pro donzi mímina cosa chi s'intendhet; Peilébiu = su sonnu, Frades Lenos
Frases
linna e ferru, a cantos de sa matessi mannària, sunt unu lébiu, s'àteru grae ◊ za est cosa lébia sa chi sunt faghindhe, no sunt mancu boghendhe preda! ◊ lébiu o grai, gi at a podi benni a innoxi cun is cambas suas!
2.
Minnia iat fatu un'arrisixedhu lébiu ◊ lébiu de orijas, intendhet sas voghes de sos duos vetzos e los iscurtat ◊ candho so alligru o discuntentu apo su sonnu léviu ◊ sos cumpanzos, lépios che duos nónnios, brincheint su muru ◊ su númene de su podestade fit un'avrina lévia chi onzi píssina podiat cuguzare ◊ dhi pariat de intèndiri passus lébius de pipiu
Sambenados e Provèrbios
smb:
Lebiu
Ètimu
ltn.
*levius
Tradutziones
Frantzesu
léger
Ingresu
light
Ispagnolu
ligero,
leve
Italianu
leggèro,
liève
Tedescu
leicht.
lúche , nf: luge,
lughe,
lughi,
lugi,
luxe,
luxi Definitzione
una de is diferentes formas de energia, genia de ràgiu chi de is cosas ferit in sa rétina de s'ogu (e de s'ogu s'intzídiu andhat a su crebedhu) permitindho de bíere e distínghere is cosas, is colores, is formas: naschet de s'abbruxamentu o fintzes de s'abbrigamentu de calecuna cosa (sole, fogu, lampadina, candhela); si narat fintzes in su sensu de calecuna cosa chi giaet lughe (es. lampadina) e de s'elétricu; in cobertantza, capacidade de cumprèndhere, su bíere is cosas comente funt, sa beridade, fintzes su istare bene / min. lughighedha, luchedha, lughitedha; annu-lughe = misura de is distàntzias siderales, su tretu chi in tempus de un'annu faet sa lughe (chi si movet a treghentamila chilómitros a minutu segundhu)
Sinònimos e contràrios
luma
/
lampadina
/
elétricu
| ctr.
iscuru,
úmbara
Maneras de nàrrere
csn:
èssere luche luche = a lampaluxi, a moristuda; torrare agoa sa lughe = itl. riflettere; luche barja = umbra barja, sa chi si podet bídere suta de sas àrbures, macrada de sole; allumare, bochire o istudare sa lughe, sas lughes; pacare sa luche = pagare sa bulleta de sa currente; bogare a lughe a unu = portaidhu o agiudaidhu po èssiri ccn. cosa de importu; torrare a lughe o bogare in lughe una cosa = isciacuaidha, limpiaidha bèni, torrai bella, a noa; est lughe = est ora de die, bi at lughe de sole; a luxi, a lugh'e die = a dedie; sa lughe ch'est andhada = est ammancada sa currenti, si funt istudadas is lampadinas; segare o istacai sa luxi = istacai sa currenti; lughe morta = lughighedha bassa meda, tropu paga; biri a ccn. in luche = augúriu, de si fai onori; disígiu de luxi tengast! =(zenia de frastimu) ancu sias tzegu!; abbaidare, pònnere una cosa in sa lughe = ue bi at lughe, o fintzas a manera de resurtare in mesu tra sa lughe a un'ala e sos ogros a s'àtera (itl. controluce); ante paxi e luxi, inte paxe e luxe = faghindhe die, tra iscuru e lughe, abbreschindhe; trebballare de lughe in lughe = de candho faghet die a candho iscúrigat; in d-unu fàere de luge = in d-unu sinnu, totinduna
Frases
chèrgio sa luche de sas campagnas chi abbivat sas ociadas ◊ sa lughe est de su mundhu su motore (A.Loy)◊ in istiu a sas oto de sero est lughe, in zerru est iscuru ◊ candho ch'est arribbada sa lughe elétrica no aus allutu prus su còcoro e ni s'iscaria ◊ sa luxi ferosa de su soli dh'at obbligada a serrai is ogus ◊ sa fémina nd'at istudau sa luxi po s'ispollincai
2.
sa luche est birtude, bontade, richíllia de su coro, cossolu! (F.Satta)◊ su Sennore est sa lughe nostra ◊ no ti pighis pentzamentu ca in calincuna manera gei eus a biri luxi nosu puru! (F.Carlini)◊ bosatrus seis sa luxi de su mundu (Ev.)◊ chircamus cun sa lughe de su sentidu su significadu de sa vida
3.
is luxis de sa bidha iscràriant is arrugas ◊ sa lughe no si frimmat, ma sighit a dare lumera ◊ su note si bident sas lughes allutas de sas bidhas ◊ e totus custas luxis allutas in domu?!
4.
a chini no pagat ndi dhi segant s'abba e sa luxi ◊ est andau a istacai sa luxi de su contadori
5.
pro ti bogare a lughe babbu e mama ant penadu ◊ custus lentzorus no ant a torrai a luxi, aici brutus!
Sambenados e Provèrbios
smb:
Lucche, Luche, Lusci, Luxi
Ètimu
ltn.
luce(m)
Tradutziones
Frantzesu
lumière
Ingresu
light
Ispagnolu
luz
Italianu
luce,
lume
Tedescu
Licht.
luchibàrja , nf Definitzione
una luche chi no est ínnida o bella crara, bàscia, chi no lassat bíere bene
Tradutziones
Frantzesu
pénombre
Ingresu
dim light
Ispagnolu
penumbra
Italianu
penómbra
Tedescu
Halbschatten.
lumbrèra , nf Definitzione
funtana de lughe e, nau de gente, chie giaet lughe, faet de ghia
Frases
cale lumbrera donosa in turre ermosa naschistis ◊ che afungo intro de ojos tuos e ruo in d-unu mundhu ermosu de lúghida lumbrera (C.Meridda)
2.
professionista de sa limúsina, si daiat lumbrera e no cheriat a pedire in logu sou
Ètimu
spn.
Tradutziones
Frantzesu
lumière
Ingresu
luminary,
source of light
Ispagnolu
lumbrera
Italianu
luminare,
fónte di luce
Tedescu
Lichtquelle,
Leuchte.
manipòsa , nf: mariposa Definitzione
calagasu, bobboi cun is alas ladas e pintadas chi curret a sa lughe a denote, porchedhu o lèpere de santu Antoni; genia de lughighedha chi si ponet a is mortos o po unu santu; in cobertantza, fintzes persona chi tenet pagu firmesa
Sinònimos e contràrios
abadegasu,
barabàtula,
carravarina,
lepilepi,
papagallu 1,
seisei
/
lumu 1
Frases
che mariposa bolat de frore in frore ◊ apo cantau rúnchines, grodhos, mariposas, alipintas ◊ colorida mariposa, visitas dogni fiore ◊ gioga mariposa, bola bola in sa mata de s’arrosa!
2.
o maniposa chi semper acesa lughes de continu pro su tale e no ti olvidas de sa poberesa! (B.Sulis)◊ seu andada a comporai un'iscàtua de mariposas ◊ tremint is mariposas musciendi me is làntias ◊ pigai s'iscàtula de is mariposas e liai unus cantu trébinis, po su mortu
3.
cantu fint diferentes sas pitzinnas de tandho dae sas mariposas de sos tempos presentes!…◊ sas féminas li curriant che mariposas a su fiore ◊ cun coloris de celu, ses una mariposa fata aposta po mei! (G.Cappai)
Terminologia iscientìfica
crp
Ètimu
ctl., spn.
mariposa
Tradutziones
Frantzesu
papillon,
phalène,
faible lumière,
papillon (persona fatua,
leggera)
Ingresu
butterfly,
moth,
grave light
Ispagnolu
falena,
lamparilla,
mariposa
Italianu
farfalla,
falèna,
lumino
Tedescu
Schmetterling,
Nachtfalter,
Wachslicht.
moizólu , nm Definitzione
genia de zúmiu / avb.: a moizolos = a moidura, a zúmiu
Tradutziones
Frantzesu
sifflement
Ingresu
light hissing
Ispagnolu
silbido
Italianu
sìbilo liève
Tedescu
Pfiff.
mustalóru , nm: mustarolu,
mustatzolu,
mustitzolu Definitzione
binighedhu lenu, mescamente su chi si faet aciunghendho abba a sa binatza chentza prentzada, apustis bogau su mustu
Sinònimos e contràrios
binitolu,
piriciolu
Frases
custu mustarolu consolat sa genti sidia! ◊ unu màtulu de cosa apicadu signalaiat chi b'aiat mustatzolu a bufare ◊ a s'ómine chi est veru imbreagone deghet custu castigu: dae primu de pasare mustitzolu retiradu a presone! (F.Santoru)
Terminologia iscientìfica
bfg
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
petit vin,
piquette
Ingresu
light wine
Ispagnolu
vinillo,
aguapié
Italianu
vinèllo
Tedescu
leichter Wein.