achèndhere , vrb Definizione
pònnere o pigare fogu a manera chi calecuna cosa abbruxet
Sinonimi e contrari
allúere,
allumae,
atzèndhere,
impampidhare,
incèndhere
| ctr.
irmòrrere,
istudai
Frasi
achendho sa candhela e miro s'istàntzia ◊ achèndhere sos fogarones ◊ sétzidu in su bancu de cuchina si fit achendhindhe su sigarru
Etimo
ltn.
accendere
Traduzioni
Francese
allumer
Inglese
to light
Spagnolo
encender
Italiano
accèndere
Tedesco
anzünden.
allúere , vrb: allúghere,
allui,
allúiri,
alluri,
allúxiri Definizione
fàere cumenciare a tènnere (su fogu), a giare lughe (una lampadina): nau de ccn., chi luego si leat arrennegu / pps. allúghidu, allutu
Sinonimi e contrari
achèndhere,
allumae,
atzèndhere,
incèndhere
| ctr.
bochire,
studai
Modi di dire
csn:
allúghere sa fatza a iscavanadas = pigai a bussinadas a faci; allúiri a unu = bogai fogu, nàrrere male de unu, bogàreli cosas chi no sunt
Frasi
allughe sa lampadina ca semus a s'iscuru! ◊ su manzanu in zerru sa prima cosa est de allúghere su fogu ◊ su fogu no alluit, no pigat pampa ◊ depis alluri su fogu po cori sa cosa
2.
ti allugo sa fatza a iscavanadas, si no mi l'agabbas! ◊ chi volet in s'aera su chisinu, sas molas allughídebbos in focu!
3.
issa fiat su masedúmini fatu a persona, su pobidhu si alluiat po dónnia cositedha
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
allumer
Inglese
to light (up)
Spagnolo
encender
Italiano
accèndere
Tedesco
anzünden,
einschalten.
allumàe , vrb: allumai,
allumare,
allumiai,
allummare Definizione
fàere cumenciare a tènnere (su fogu), a giare lughe (luma), fràmula; fàere o giare lughe / allumare fogu a ccn. = isparai
Sinonimi e contrari
achèndhere,
allúere,
allupiare,
atzèndhere,
imbièscere,
incèndhere,
tènnere
/
allugare,
illucherare
Frasi
si at allumadu sa pipa ◊ at allumadu e istudadu su fogu ◊ sos lampos, fatuvatu, in tantu iscurigore allumant de fiama s'orizonte (A.Spano)
2.
bidiat sa luna annadendi in su mari e is piscis allumiendi su celu logu de is istedhus
3.
ista sériu, mighi ti allumo a iscantarzada! ◊ sos Sardos cumandhantes avisados su fogu lis allumant de manera chi, sendhe s'atomosfera oscuressida, s'est a s'isparu insoro isclaressida (R.Congiu)
Etimo
itl.
allumare
Traduzioni
Francese
allumer
Inglese
to light (up)
Spagnolo
encender
Italiano
accèndere
Tedesco
anzünden,
einschalten.
binitólu , nm Definizione
binu de pagos grados de àrculu, lenu
Sinonimi e contrari
binichedhu,
piriciolu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
petit vin,
piquette
Inglese
light wine
Spagnolo
vinillo
Italiano
vinèllo
Tedesco
leichter Wein.
carrossèdha , nf: carrotzella Terminologia scientifica
trps
Traduzioni
Francese
voiture d'enfant,
poussette
Inglese
light carriage
Spagnolo
cochecito
Italiano
carrozzèlla
Tedesco
Kinderwagen.
corriscàle, corriscàli , nm Definizione
su corredhu a pònnere cosighedha asciuta, sa funghedha, po allúere su fogu
Sinonimi e contrari
corriscarju,
corruèscara
Terminologia scientifica
stz
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
petit étui de corne
Inglese
little horn to light fire
Spagnolo
cuerno para encender el fuego
Italiano
cornétto contenènte ésca
Tedesco
Hörnchen mit Köder.
fanàle , nm Definizione
genia de aparíciu cofudu fatu coment'e isprigu, cun lampadina, po che iscúdere sa lughe atesu, pruschetotu su chi ponent a is màchinas; nau in cobertantza, ogu
Sinonimi e contrari
lampione,
lantione
2.
sos ojos sunt duos fanales e sunt sas lughes pro abbaidare (Piras)
Cognomi e Proverbi
smb:
Fanale, Fanais
Traduzioni
Francese
feu de la voiture,
phare
Inglese
light
Spagnolo
farol
Italiano
fanale
Tedesco
Licht,
Scheinwerfer.
grína, grínas , nf Definizione
su lugore chi si biet in is àrias, in su fundhale, candho est abbreschendho
Sinonimi e contrari
grindha,
nea,
riga
Modi di dire
csn:
pònnere grina, grinas = obrèsciri; mala grina = colore de chie est in cara mala; grina vona = cara bona, in colore, chi istat bene; giambare grina = cambiai bisura
Frasi
connòschere ti cheria dae candho grina as postu in s'orizonte ◊ ealla sa grina imprelleada de lentore a prima lughe! ◊ est isetendhe sa grina de unu die prommissu e sonniadu ◊ candho ti pesas, grina, cun su sole chi potat ispannare custos oxos de fumu, de chixina?
2.
cunzat torra sos ojos, perdet grina e si faghet a cara de chixina (P.Casu)◊ de grina det giambare dogni cosa, det alvèschere in coro s'isperàntzia ◊ unu mucatore niedhu l'imbólicat sa cara in grina de chera santa
Cognomi e Proverbi
smb:
Grina
Terminologia scientifica
sdi
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
la clarté de l'aube
Inglese
the first light of dawn
Spagnolo
aurora
Italiano
chiaróre dell'alba
Tedesco
Morgendämmerung.
isclarài , vrb: iscrarai Definizione
fàere craru, bogare a craru, fàere prus in colore craru (o fintzes ispiegandho cosa a foedhos)/ iscrarai sa boxi = ispertai sa boxi
Sinonimi e contrari
ilgiarare,
isclarire,
iscrariai*,
ispanigai,
scampiai
/
ispiegare
Frasi
oi su mengianu est imburrascau: funt is otu e no at iscrarau ancora ◊ as a biri un'ispéndula de luxi e s'ànima ti at a iscrariai ◊ unu lampu at iscrariau su logu
2.
candu eus iscrarau sa coja portamu una fardeta imprestara! ◊ est un'argumentu difítzili a isclarai
Traduzioni
Francese
éclairer,
faire jour
Inglese
to light up,
to clear
Spagnolo
aclarar,
clarear
Italiano
schiarire,
illuminare,
albeggiare
Tedesco
aufhellen,
erleuchten,
dämmern.
iscrariài , vrb: iscraricare,
iscrarigare,
scrarai Definizione
fàere craru, prus craru, chi si potzat bíere méngius, fàere lughe / primu de i. = innantis de fàghere die
Sinonimi e contrari
aclarai,
acrarire,
allucorare,
ilciarire,
illuchèschere
Frasi
fiat ora de orbesci e fiat iscrariendu ◊ su manzanu fit comintzandhe a iscrarigare ◊ sa luxi iscràriat su logu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
éclaircir
Inglese
to light up,
to clear up
Spagnolo
alumbrar
Italiano
rischiarare
Tedesco
erleuchten.
ispànu , agt: spanu Definizione
nau prus che àteru de su colore de su pilu de unos cantu animales mannos (boe, cuadhu), chi est coment'e orrúbiu, unu pagu grogo; nau de gente, chi est de s'Ispagna; po su colore, si narat fintzes de sa figumorisca coendho, de bíngia cun sa fògia ingroghia / lughe i. = sa lughe de s'irmurinada
Sinonimi e contrari
ispagnolu
Frasi
si ti selvit azudu a triulare podimos giúnghere su giú ispanu ◊ curre, curre cadhu ispanu, curre a totu fua!
2.
su sole ch'est faladu dae insara in sos saltos ispanos de ponente (S.Casu)◊ fut prammizendhe s'aera a lughe ispana
3.
fenícios, grecos, líbbicos, ispanos a flotas dae tempus antigóriu chi ti ant invasu a totus est notóriu (A.Dettori)
Etimo
ltn.
spanus
Traduzioni
Francese
saure,
isabelle
Inglese
sorrel,
light yellow
Spagnolo
alazán
Italiano
sàuro,
isabellino
Tedesco
falb,
gelbbraun,
isabellfarbig.
lampalúche, lampalúghe, lampalúgi, lampalúxi , nm: lampeluxi,
lampiluche,
lampoluche Definizione
sa fràmula chi faet su fogu (o fintzes àteru), chi segundhu de comente tenet faet prus o prus pagu lughe, a lampadas: si podet nàrrere fintzes in su sensu de lughe paga, filu de lughe, chi no lassat bíere bene, chi andhat e benit / avb. a l. = mandai lampaluxis, a lampizadas, a s'atzendhe e mori, itl. baluginare
Sinonimi e contrari
moristuda,
pampaluge,
stampaluxi,
tzampaluche
Frasi
su brigadieri fut carriau de medàllias e comenti caminàt faiant su lampaluxi ◊ a piciochedhus s'ispassiastis a fai su lampaluxi cun arrogus de isprigu ◊ si biriat su lampeluxi de is bombas
2.
a lampaluxi su mengianu femus arribbaus giai a Déximu ◊ si bidiat su focu a lampaluche ◊ cuss'ómini bidiat a lampaluxi e si est postu a passai is binàrius
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
lueur
Inglese
flash (ing),
dim light
Spagnolo
centelleo
Italiano
lampeggiaménto,
baglióre,
barlume
Tedesco
Funkeln.
lebiedhédhu , agt Definizione
lébiu lébiu, chi tene pesu pagu pagu
Traduzioni
Francese
très léger
Inglese
very light
Spagnolo
muy ligero
Italiano
leggerìssimo
Tedesco
sehr leicht.
lébiu , agt: lépiu,
léviu Definizione
nau de cosa, chi pesat pagu, chi no est grae; nau de fortza o de manera de fàere, chi no est forte, chi no est meda, ne cràdiu, chi no dhue bolet pelea manna; nau de una carena, chi est istrízile, cannàile
Sinonimi e contrari
illebiadu,
leve,
lezeri
| ctr.
grae,
pesosu,
troposu
Modi di dire
csn:
lépiu che nónniu, che néula, che puma, che pinnia = lebiedhedhu; lébiu de orijas = chi intendit totu; a lébiu a lébiu = abbellu abbellu; conca lébia = conchilébiu, chie tenet unu cumportamentu pagu sériu, dadu a sas violeras, de pagu tinu; èssiri sonni lébiu = chi si ndhe ischidat pro donzi mímina cosa chi s'intendhet; Peilébiu = su sonnu, Frades Lenos
Frasi
linna e ferru, a cantos de sa matessi mannària, sunt unu lébiu, s'àteru grae ◊ za est cosa lébia sa chi sunt faghindhe, no sunt mancu boghendhe preda! ◊ lébiu o grai, gi at a podi benni a innoxi cun is cambas suas!
2.
Minnia iat fatu un'arrisixedhu lébiu ◊ lébiu de orijas, intendhet sas voghes de sos duos vetzos e los iscurtat ◊ candho so alligru o discuntentu apo su sonnu léviu ◊ sos cumpanzos, lépios che duos nónnios, brincheint su muru ◊ su númene de su podestade fit un'avrina lévia chi onzi píssina podiat cuguzare ◊ dhi pariat de intèndiri passus lébius de pipiu
Cognomi e Proverbi
smb:
Lebiu
Etimo
ltn.
*levius
Traduzioni
Francese
léger
Inglese
light
Spagnolo
ligero,
leve
Italiano
leggèro,
liève
Tedesco
leicht.
lúche , nf: luge,
lughe,
lughi,
lugi,
luxe,
luxi Definizione
una de is diferentes formas de energia, genia de ràgiu chi de is cosas ferit in sa rétina de s'ogu (e de s'ogu s'intzídiu andhat a su crebedhu) permitindho de bíere e distínghere is cosas, is colores, is formas: naschet de s'abbruxamentu o fintzes de s'abbrigamentu de calecuna cosa (sole, fogu, lampadina, candhela); si narat fintzes in su sensu de calecuna cosa chi giaet lughe (es. lampadina) e de s'elétricu; in cobertantza, capacidade de cumprèndhere, su bíere is cosas comente funt, sa beridade, fintzes su istare bene / min. lughighedha, luchedha, lughitedha; annu-lughe = misura de is distàntzias siderales, su tretu chi in tempus de un'annu faet sa lughe (chi si movet a treghentamila chilómitros a minutu segundhu)
Sinonimi e contrari
luma
/
lampadina
/
elétricu
| ctr.
iscuru,
úmbara
Modi di dire
csn:
èssere luche luche = a lampaluxi, a moristuda; torrare agoa sa lughe = itl. riflettere; luche barja = umbra barja, sa chi si podet bídere suta de sas àrbures, macrada de sole; allumare, bochire o istudare sa lughe, sas lughes; pacare sa luche = pagare sa bulleta de sa currente; bogare a lughe a unu = portaidhu o agiudaidhu po èssiri ccn. cosa de importu; torrare a lughe o bogare in lughe una cosa = isciacuaidha, limpiaidha bèni, torrai bella, a noa; est lughe = est ora de die, bi at lughe de sole; a luxi, a lugh'e die = a dedie; sa lughe ch'est andhada = est ammancada sa currenti, si funt istudadas is lampadinas; segare o istacai sa luxi = istacai sa currenti; lughe morta = lughighedha bassa meda, tropu paga; biri a ccn. in luche = augúriu, de si fai onori; disígiu de luxi tengast! =(zenia de frastimu) ancu sias tzegu!; abbaidare, pònnere una cosa in sa lughe = ue bi at lughe, o fintzas a manera de resurtare in mesu tra sa lughe a un'ala e sos ogros a s'àtera (itl. controluce); ante paxi e luxi, inte paxe e luxe = faghindhe die, tra iscuru e lughe, abbreschindhe; trebballare de lughe in lughe = de candho faghet die a candho iscúrigat; in d-unu fàere de luge = in d-unu sinnu, totinduna
Frasi
chèrgio sa luche de sas campagnas chi abbivat sas ociadas ◊ sa lughe est de su mundhu su motore (A.Loy)◊ in istiu a sas oto de sero est lughe, in zerru est iscuru ◊ candho ch'est arribbada sa lughe elétrica no aus allutu prus su còcoro e ni s'iscaria ◊ sa luxi ferosa de su soli dh'at obbligada a serrai is ogus ◊ sa fémina nd'at istudau sa luxi po s'ispollincai
2.
sa luche est birtude, bontade, richíllia de su coro, cossolu! (F.Satta)◊ su Sennore est sa lughe nostra ◊ no ti pighis pentzamentu ca in calincuna manera gei eus a biri luxi nosu puru! (F.Carlini)◊ bosatrus seis sa luxi de su mundu (Ev.)◊ chircamus cun sa lughe de su sentidu su significadu de sa vida
3.
is luxis de sa bidha iscràriant is arrugas ◊ sa lughe no si frimmat, ma sighit a dare lumera ◊ su note si bident sas lughes allutas de sas bidhas ◊ e totus custas luxis allutas in domu?!
4.
a chini no pagat ndi dhi segant s'abba e sa luxi ◊ est andau a istacai sa luxi de su contadori
5.
pro ti bogare a lughe babbu e mama ant penadu ◊ custus lentzorus no ant a torrai a luxi, aici brutus!
Cognomi e Proverbi
smb:
Lucche, Luche, Lusci, Luxi
Etimo
ltn.
luce(m)
Traduzioni
Francese
lumière
Inglese
light
Spagnolo
luz
Italiano
luce,
lume
Tedesco
Licht.
luchibàrja , nf Definizione
una luche chi no est ínnida o bella crara, bàscia, chi no lassat bíere bene
Traduzioni
Francese
pénombre
Inglese
dim light
Spagnolo
penumbra
Italiano
penómbra
Tedesco
Halbschatten.
lumbrèra , nf Definizione
funtana de lughe e, nau de gente, chie giaet lughe, faet de ghia
Frasi
cale lumbrera donosa in turre ermosa naschistis ◊ che afungo intro de ojos tuos e ruo in d-unu mundhu ermosu de lúghida lumbrera (C.Meridda)
2.
professionista de sa limúsina, si daiat lumbrera e no cheriat a pedire in logu sou
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
lumière
Inglese
luminary,
source of light
Spagnolo
lumbrera
Italiano
luminare,
fónte di luce
Tedesco
Lichtquelle,
Leuchte.
manipòsa , nf: mariposa Definizione
calagasu, bobboi cun is alas ladas e pintadas chi curret a sa lughe a denote, porchedhu o lèpere de santu Antoni; genia de lughighedha chi si ponet a is mortos o po unu santu; in cobertantza, fintzes persona chi tenet pagu firmesa
Sinonimi e contrari
abadegasu,
barabàtula,
carravarina,
lepilepi,
papagallu 1,
seisei
/
lumu 1
Frasi
che mariposa bolat de frore in frore ◊ apo cantau rúnchines, grodhos, mariposas, alipintas ◊ colorida mariposa, visitas dogni fiore ◊ gioga mariposa, bola bola in sa mata de s’arrosa!
2.
o maniposa chi semper acesa lughes de continu pro su tale e no ti olvidas de sa poberesa! (B.Sulis)◊ seu andada a comporai un'iscàtua de mariposas ◊ tremint is mariposas musciendi me is làntias ◊ pigai s'iscàtula de is mariposas e liai unus cantu trébinis, po su mortu
3.
cantu fint diferentes sas pitzinnas de tandho dae sas mariposas de sos tempos presentes!…◊ sas féminas li curriant che mariposas a su fiore ◊ cun coloris de celu, ses una mariposa fata aposta po mei! (G.Cappai)
Terminologia scientifica
crp
Etimo
ctl., spn.
mariposa
Traduzioni
Francese
papillon,
phalène,
faible lumière,
papillon (persona fatua,
leggera)
Inglese
butterfly,
moth,
grave light
Spagnolo
falena,
lamparilla,
mariposa
Italiano
farfalla,
falèna,
lumino
Tedesco
Schmetterling,
Nachtfalter,
Wachslicht.
moizólu , nm Definizione
genia de zúmiu / avb.: a moizolos = a moidura, a zúmiu
Traduzioni
Francese
sifflement
Inglese
light hissing
Spagnolo
silbido
Italiano
sìbilo liève
Tedesco
Pfiff.
mustalóru , nm: mustarolu,
mustatzolu,
mustitzolu Definizione
binighedhu lenu, mescamente su chi si faet aciunghendho abba a sa binatza chentza prentzada, apustis bogau su mustu
Sinonimi e contrari
binitolu,
piriciolu
Frasi
custu mustarolu consolat sa genti sidia! ◊ unu màtulu de cosa apicadu signalaiat chi b'aiat mustatzolu a bufare ◊ a s'ómine chi est veru imbreagone deghet custu castigu: dae primu de pasare mustitzolu retiradu a presone! (F.Santoru)
Terminologia scientifica
bfg
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
petit vin,
piquette
Inglese
light wine
Spagnolo
vinillo,
aguapié
Italiano
vinèllo
Tedesco
leichter Wein.