acadhài, acadhàre , vrb: achedhare 1 Definizione
coment’e pònnere a cuadhu, apitzu de ccn. cosa (in cobertantza fàere siendha, errichire), fintzes pònnere e bastat (e prantare puru), pònnere impare; artzare a pitzu de ccn. cosa o de ccn. logu chi no andhat tanti bene, cun dificurtade / nérbios, cordas acadhadas = postos subràbari
Sinonimi e contrari
acadhighinare,
alciare,
ampiai,
aperricare,
apicai,
apichedhai,
apiculai,
apilicare,
apugiai,
atzumentare,
pigai 1,
pòniri
/
assentare
| ctr.
falare
Frasi
acadhare sa padedha, su labiolu a su fogu, a sa tríbide ◊ pro bustare a s'isbramida no acadhat labiolu ◊ su labiolu cun su late si achedhat in sa tríbide a cadhu a fogu e s'iscaldit a 35 grados
2.
sa sardina si che achedhat assentada in un'isterzu e si cundhit cun salipone ◊ achedhada sa sedatajola in su canistedhu, cun su sedatu russu si leaiat sa farina a l'isgranzare ◊ cun sa pala de infurrare si che achedhat su pane in su furru ◊ tribàgliant ómines e féminas pro achedhare sa tendha de su circu
3.
si ti che acadhas a in cue est suzetu chi ndhe ruas! ◊ nues niedhas che tura s'acadhant in s'aera (A.Spano)◊ sas toncas istant acadhadas in sas naes de sas àrbures, cantendhe a s'intirinada
4.
acadhare sa linna in sa chea de su cavone ◊ su Cristos fit in sa rughe cun sos pes acadhados
5.
cust'ispiju che l'acadho in su badhiju a cantu mi andhat su bratzu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
gravir,
monter
Inglese
to clamber up
Spagnolo
encaramarse,
trepar
Italiano
inerpicarsi
Tedesco
klettern.
alciàre , vrb: (al-ci-a-re)
altzai,
altzare,
altziare,
anciai,
antiare,
antziai,
antziare,
arciai,
arciare,
artiai,
artiare,
artzare,
artziai,
artziare,
asciare,
atziai Definizione
andhare o portare de unu logu o tretu prus bàsciu a unu prus in artu, andhare a in artu, prus in artu, fàere artu; si narat fintzes de is nues candho si firmant de pròere e si oberint unu pagu; de is prétzios si narat po incarire
Sinonimi e contrari
acadhai,
ampiai,
apicai,
apilicare,
apugiai,
fartziare,
pesai,
pigai 1
/
arteriare,
ufiare
/
illaschiare,
isclarire,
ispalaciae
/
abantai
/
mediare,
mezorare
| ctr.
abasciai,
calai,
falare
Modi di dire
csn:
artziare su fogu = acradiare su fogu; artziai is prétzius = incarire; artziare sa boghe = artziai sa boxi, faedhare prus in artu, fintzas a briga o pro arrennegu (si podet nàrrere fintzas de televisione, de aràdio, a manera de si pòderent intèdhere de prus); artziare in gradu = leare gradu prus artu, essire prus de importu; altzai sa conca, sa chighirista (nâdu de zente) = fàgheresi tostu, dàresi tropu importàntzia, crèresi prus importante, fàghere su barrosu
Frasi
randhas de fumu si àsciant in s'aera ◊ si sunt aciapados unu altzendhe e unu falendhe ◊ su bentu àntziat e falat sa foza in s'àghera ◊ at antziau sos ocros a chelu ◊ atzidinci asuba de s'iscannu! ◊ s'astronavi iat pigau a artziai a sa dereta ◊ dade sa manu a mi ndhe altzare! ◊ sos fraigamuros àsciant sos muros pro fàghere sa domo ◊ fint arciandhe in sa trempa pro intrare a sa vidha ◊ in agustu soe artziata a Núgoro
2.
est proindhe, ma si àrtziat esso a campu ◊ si àltziat custa néula andhamus ◊ a manzanu fit proindhe ma a sero che at artziadu e bogadu su sole
3.
a sa muzere no li at antziau mancu ocros ◊ sos pastores àlciant s'oju e abbàidant su masone ◊ in tota die no li aiat asciadu de oju ◊ candu àrtziat su soli gei callentat!
4.
no ti arcis, ca tanti no tenis arrexoni! ◊ si àlciat e si falat, brighendhe ◊ como ti apo in manu, chi ti altzes o ti fales o carchedhes! ◊ su ti che altzare asie a sas istellas… no est moderascione!
5.
pustis de tale impresa podes fàghere mercantzia e sa tua genia artziare
6.
su salmoni dh'ant artiau de préssiu ◊ gei est artziada, custa cosa, a costai aici meda!…
Traduzioni
Francese
monter,
soulever
Inglese
to rise,
to lift
Spagnolo
subir,
levantar,
alzar
Italiano
salire,
ascéndere,
sollevare,
innalzare
Tedesco
hinaufsteigen,
heben.
alloloinài , vrb Sinonimi e contrari
atolondrai
Traduzioni
Francese
monter à la tête,
étourdir
Inglese
to befuddle,
to stun by sleep,
by sun
Spagnolo
aturdir el vino,
el sueño,
el sol
Italiano
stordire col vino,
dal sónno,
dal sóle
Tedesco
durch Wein,
vor Schlaf oder Sonne betäubt sein.
ampiài , vrb: ampuai,
ampuare,
ampulai,
ampulare,
ampullai Definizione
andhare o portare de bàsciu a pitzu, pesare in artu, a logu prus in artu, mòvere a forte, iscutulare e avolotare: ampuare si narat fintzes in su sensu de cúrrere a unu logu, de si incarare a bíere
Sinonimi e contrari
acadhai,
alciare,
apicai,
apilicare,
apugiai,
pigai 1
/
isciucai
| ctr.
cabai,
falare
Modi di dire
csn:
ampulai sa boge = artziare sa boghe, faedhare o leare a boghes coment'e brighendhe; a. a unu a ccn. logu = azuarechelu; ampulai una muneda = imbolare sa muneda in artu lassèndhela rúere a terra a bídere si essit rughe o crastos
Frasi
chi mi nci àmpuat su sànguni a conca, cussu tramasseri mau!… ◊ is prus lébius si ndi ampulànt in artu ◊ àmpula sa cara sentza tímere sas cumpanzas! (I.Porcheddu)◊ s'abba àmpulat dae mare a sas nues ◊ at ampuau is ogus a cara incillia ◊ ampuaminci ca no nci lompu! ◊ cudhu bentu che ampuliàt fintzas sas orrocas! ◊ at saludau a manu ampulada
2.
mi seu ampuada ogus a celu
Etimo
tts
Traduzioni
Francese
monter
Inglese
to rise
Spagnolo
subir,
levantar
Italiano
salire,
sollevare
Tedesco
hinaufsteigen,
aufheben.
atzumentàre , vrb: azumentare Definizione
agiudare a unu a che artzare a calecunu logu artu, agiudare in calecuna cosa; artzare a unu logu
Sinonimi e contrari
acadhai,
agiuventare
Frasi
su nuscu de su pische e de sos porchedhos arrustu azumentaiat sa gana
2.
sa luche galu iscraricata de s'arvorinu si nche fit atzumentanne in sas palas de sos montes
Traduzioni
Francese
gravir,
monter
Inglese
to clamber up
Spagnolo
ayudar a alguien a subir en algún sitio
Italiano
inerpicarsi
Tedesco
klettern.
cabadhàre 1 , vrb Definizione
cicire o andhare a cuadhu
Sinonimi e contrari
cabadhicare,
cadhighinare,
incosciai
Frasi
cabadhaiant in chelu serenu, binchidores de sa morte
Traduzioni
Francese
monter à cheval
Inglese
to ride
Spagnolo
cabalgar
Italiano
cavalcare
Tedesco
reiten.
cobèrrede, cobèrrere, cobèrri , vrb: cobèrriri,
copèrrere,
cuberri Definizione
pònnere cosa in pitzu de un'àtera chi no si biat; nau de mascu, de ómine, artzare a pitzu o pònnere in pitzu de sa fémina po dh'improssimare o àteru (e foedhandho de sa fémina si manígiat su matessi vrb.)/ cobèrriri is faltas de un'àteru = cuare sas neghes de s'àteru
Sinonimi e contrari
acarragiai,
acuguzare,
cuai,
imbusciae
/
cadhicare,
saltiare,
zúchere
| ctr.
iscuguzare
Frasi
si coberzant sos chelos de niedhore e pàsidos comintzent sos butios! (G.Ruju)◊ si fiat furriada coberrendusí sa faci ◊ su sèmini dhu coberint de terra cun s'arau o a marra ◊ sa terra si est coberta de erba
2.
su bandhidore brullanu betaiat su bandhu: Totu cudhas chi cherent cobertas andhent a piata!…◊ po cobèrrede a tie mi seo orrovinau!
Terminologia scientifica
ssl
Etimo
ltn.
cooperire
Traduzioni
Francese
monter,
saillir
Inglese
to cover,
to leap
Spagnolo
tapar,
cubrir,
montar,
cubrir,
acaballar
Italiano
coprire,
montare
Tedesco
decken,
decken.
imbufàre , vrb Definizione
si narat de sa farra impastada, de su pane, de is druches, candho pesant e si artzant coment’e prenendhosi de sulu, ufrandho, coendho: si no imbufant abbarrant abbadherigados, calaos e tostaos a bisura de taulita; in cobertantza, ufrare de s’arrennegu, istare primmaos / peta imbufada = fata a fortza de addescu artefatu e de meighina
Sinonimi e contrari
abbufare
/
annicare
Frasi
sos biscotos ant imbufadu bene meda ◊ sa pasta no imbufat si no est bene pesada
2.
oe sa Sardinna est prena de peta importada, de porcos e bitellos imbufados
3.
podet dare chi oe babbu no s'imbufet: ma si si annicat za lu lasso irventiare puru! ◊ cudha rana si úfiat, si úfiat, e s'imbufat fintzas a crebare!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
gonfler,
monter
Inglese
to swell
Spagnolo
hincharse
Italiano
gonfiarsi
Tedesco
anschwellen.
incosciài, incosciàri , vrb: incossare Definizione
pigare o pònnere in mesu de is còscias, pònnere in mesu, cicire a cuadhu: nau in cobertantza, ingannare, aprofitare de s'àteru / i. unu cuadhu, unu burricu, sa bicicreta = sere a cadhu
Sinonimi e contrari
cabadhare 1,
cadhighinare
Frasi
sa levarora est benira a motu, una motu manna chi usàt sa politzia: tanti non dha incosciàt!…
2.
chi sighint aici, gei incòsciant a cuadhu a su babbu puru, custus fillus! ◊ mi as incosciau una borta ma no m'incòscias prus! ◊ manera de fai ananti de totus, cussa piciochedha, incosciada cun su piciocu in pratza!…◊ po annestai incòsciat is fundus de su sarmentu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
monter,
chevaucher
Inglese
to ride
Spagnolo
cabalgar
Italiano
cavalcare
Tedesco
reiten.
ispicàre , vrb: ispigai,
ispigare,
spigai Definizione
bogare o fàere s'ispiga (nau de erbas e laores); cricare e arregòllere (in terras angenas) ispiga e fintzes olia o àteru, de su chi abarrat coigiau in terra de un'incúngia apustis chi che dh'ant arregorta is meres
Sinonimi e contrari
iscabidhai,
iscabissare,
ispighire
/
irrestujare
Frasi
custu laore no bi at ispigadu ◊ s'erba a úrtimos de beranu est totu ispighendhe ◊ su labore est cumintzandhe a ispicare ◊ in veranu ispicant sos lavores, istojat su triozu fioriu
2.
puzones s'isparghiant in sa terra messada a ispigare ◊ minnannu no perdoneit mai a sas puzones e ne a sas pòveras de ispigare a fura ◊ pustis collida s'olia, bi colat zente ispighendhe ca bi ndhe torrat a rúere ◊ dèu a piciochedhu seu andau a ispigai, a bodhí tomàtigas
Cognomi e Proverbi
prb:
chini no podit messai ispigat
Etimo
ltn.
spicare
Traduzioni
Francese
épier,
monter en épi,
glaner
Inglese
to glean
Spagnolo
to glean espigar
Italiano
spigare,
spigolare
Tedesco
Ähren aussetzen,
Ähren auflesen.
ispighíre , vrb Definizione
bogare o fàere s'ispiga, nau de unas cantu erbas e laores
Sinonimi e contrari
iscabidhai,
iscabissare,
ispicare*
Traduzioni
Francese
épier,
monter en épi
Inglese
to glean
Spagnolo
espigar
Italiano
spigare
Tedesco
Ähren aussetzen.
pigài 1 , vrb: pigare Definizione
andhare a in artu, apitzu: si narat fintzes de s'erba chi naschit, essit e creschet; ingòllere o portare a in artu, apitzu / aus. èssere, àere
Sinonimi e contrari
acadhai,
alciare,
ampiai,
apicai,
apilicare,
apugiai
| ctr.
calai,
falare
Frasi
isse deviat pigare a bidha ue lu fint aisetendhe ◊ su zàganu est pighendhe a campanile a sonare sas campanas ◊ so falendhe a zosso a pigare linna a su fogu ◊ no pighes a su muru, no che ruas! ◊ su late, su brou, s'abba in sa padedha si che pigat si lu faghes budhire a fogu càdriu ◊ su gafè est pigadu ◊ cras pigamus a Montes de Artu
2.
erba ocannu ndh'at pigadu meda ◊ apo fatu s'arzoledha ma depiat èssere sèmene malu ca no bi ndh'at pigadu ◊ betabbila acurtzu, cuss'abba, a s'arburedha, ca sinono no ndhe li pigat!
3.
candho teniat tréighi annos babbu mi che at pigadu a montes ◊ pígache custa cosa a subra!
Etimo
ltn.
picare
Traduzioni
Francese
monter
Inglese
to rise
Spagnolo
subir
Italiano
salire
Tedesco
hinaufgehen,
hinaufsteigen,
heraufkommen,
heraufsteigen,
steigen.
saltài , vrb: saltare,
saltiare,
sartai,
sartare,
sartiae,
sartiai,
sartiare Definizione
su si pesare in artu, fàere brínchidos (fintzes po che passare a s'àtera bandha de calecuna cosa o tretu); su si pesare in artu de comente una cosa atumbat a logu tostau, o a terra; foedhandho de animales mascos, artzare a pitzu de sa fémina po dh'improssimare
Sinonimi e contrari
brincae,
essire,
giancai,
rebbotiare,
sadhigai
/
ciúghere
Modi di dire
csn:
sartai su coru, is ogus = essire o rúere o fagher rúere a terra su coro, sos ogros, pàrrere chi ndh'est essindhe su coro, sos ogros; sartiare su logu a unu = andaisindi, bessirinci debressi, currendi, a sàrtidu; su ballu sartiau = dillu, dènnaru, arrosciada
Frasi
sos pitzinnos fughiant sartiandhe su muru ◊ andha, sàltia, curre, ajó, ajó! ◊ su muru de sa corte che crabolu, malannu, già l'ischiat saltiare! ◊ sériu fuit su manzanu chi faghiat praghere a cúrrere e sartiae
2.
a chini tenit feli ndi dhi sartit su coru! ◊ pariat chi mi ndi fiat sartiau su coru a foras! (A.Garau)◊ chi dhi giau una sciarrocada de martedhu a conca ndi dhi fatzu sartiai is ciorbedhus ◊ sigomente commo cummandho deo, sartammi su logu! ◊ sàltiami su logu!
3.
su trau at sartiadu sas tràilas, su mascru at sàrtiat sas berbeghes, su pudhu at saltiadu una pudha ◊ su porcarzu at fatu sartiare una sue
Etimo
ltn.
saltare
Traduzioni
Francese
sauter,
monter
Inglese
to jump,
to mount
Spagnolo
saltar,
montar
Italiano
saltare,
montare
Tedesco
springen,
bespringen.
scabidhài , vrb: iscabidhai* Definizione
bogare sa cabitza de sa canna, fàere s'ispiga, nau de is laores chi ispigant; lòmpere, nau fintzes de persona
Sinonimi e contrari
iscabissare,
ispicare,
ispighire
Frasi
candu su trigu iat scabidhau e si fut drimpiu fut cumparta fintzas s'erba mala ◊ sa terra etotu fait cresci su lori: prima su cambu, apustis scabidhat e infinis si drimpit s'ispiga
Traduzioni
Francese
monter en épi
Inglese
to ear
Spagnolo
espigar
Italiano
spigare
Tedesco
Ähren ansetzen.
zúchere , vrb: ciúghere,
giúchere*,
zúghere Definizione
prus che àteru, portare o àere in dossu, in sa carena, in pitzu, o apresu meda, aifatu, a trubbu, a contivigiare o trebballare, siat foedhandho de gente, siat de animales o cosas; nau de unu mascu, de un'ómine, unire cun sa fémina, betare a sa fémina, cobèrrere; si narat fintzes in su sensu de àere, tènnere / ind. pres. 1ˆp. sing. zuco, zuto, zutzo; cong. pres. 1ˆp. sing. zuca, zuta, 3ˆ p. sing. zutzet; ger. zughindhe; pps. zutu
Sinonimi e contrari
batire,
batúchere,
bíghere,
dúcere,
gíchere,
leai,
poltare
/
cadhicare,
futire,
grumpire
/
manigiai
| ctr.
lassai
Modi di dire
csn:
cantas berveches zuchet su mere tuo? = cantas berbeghes pastórigat?; zúghere in buca a unu = istare faedhendhe de unu, prus che àteru a zúdigu; zúghere a ogru (carchi cosa, a ccn.) = castiai, orbetai e biri, fai atentzioni a calecuna cosa, a ccn. (itl. tener d'òcchio); zúghere in manu una cosa = manigiai una cosa po dha trabballai, po dh'arrangiai, po dhi fai calincunu cambiamentu; zúghere una faina, unu triballu, un'òpera belle e in manu = belle e fata, acanta de acabbai; zúghere s'ingannia a ccn. = ordiminzare carchi ingannu, carchi trampa, fàghere su fartzu; zúghere a sa nuda, a sa lisa = chentza pònnere condò o àteru
Frasi
la zughes in daisegus sa cosa de mi aporrire ◊ zuto s'istògomo imbarratzadu ◊ zughet un'anca isenta ◊ ite bellos ocros chi zuchet custu pitzinnu! ◊ est arrennegadu paret chi zutat dimónios! ◊ zuto su mucadoredhu in busaca ◊ a chie cheret fogu zutzet sa téula!
2.
su carru che lis depet zúchere sos lapiolos, sa chisina e unu pacu de s'isterzu
3.
su mascru zughet sas berbeghes candho benint in more ◊ cussu est ómine chi li piaghet a zúghere, sempre ifatu de sas féminas!
4.
su zuighe sardu zughiat su Logu, o regnu chi siat, de sa Sardigna azummai totu líbberu de istranzos
5.
no ti fides ca cussu ti zughet s'ingannia ◊ za est cabosu, zughet régula faghindhe sas cosas ◊ ti lassas zúghere in buca dae totugantos, pro su malu fàghere chi tenes! ◊ cussa bestimenta cheret totu zuta in manu, ca est fata male ◊ si lu zughes in manu, cussu traste, malandhadu comente est, si che agabbat de derrúere
Terminologia scientifica
ssl
Traduzioni
Francese
tenir sur,
emmener,
mener,
monter
Inglese
to keep,
to wear,
to bring,
to take,
to lead,
to fuck
Spagnolo
llevar,
montar
Italiano
tenére,
avére addòsso,
portare con sé,
condurre,
montare
Tedesco
tragen,
mitbringen,
führen,
begatten.