abbruncài, abbruncàre , vrb: abbrunchiai,
abbrunchiare,
abbrunciare Definizione
atumbare o iscúdere a su bruncu, a murros, e fintzes pigare a su bruncu, nàrrere cosa coment'e giaendho una briga, naendho cosa in contràriu; pònnere bruncu (in sa carrada, in s'ampudha, in su papare o, is animales, in s'erba a pàschere); rfl. èssere a primma
Sinonimi e contrari
abboluire,
arruncare,
brigare,
chelcire,
irmurrare,
irruncare,
ispochiare,
sbruncai,
stronciai
/
assansiare
/
adobiai,
atumbae,
imbronconai,
trabbucai 1
/
agghegiare
/
ammurrionare
Modi di dire
csn:
abbruncai su frascu = artziai su frascu po bufai a bruncu; abbruncare su fogu = acontzare su fogu, sos titones
Frasi
fit andhendhe a s'apàlpidu, abbrunchendhe a bicos e chizolos ◊ at leadu a dereta, istontonendhe e abbrunchendhe in s'impedradu iscumbessu ◊ abbruncai un'animali chi si bollit fuiri ◊ is brebeis candu tenint ispédhiu de andai, dhas abbruncu e si firmant ◊ at abbruncau is cunsilleris sentza nimmancu dhis lassai isterri s'arrexonamentu!
2.
abarras isciacuendi pratus… abbrunca de su salatieri! ◊ is brebeis funt abbrunchendi sa pastura
3.
su sèneche lu cussizat severu e firmu, ma isse no resessit a abbruncare s'ammolighinamentu, pessandhe a una fémina chi no est sua
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
heurter,
claquer
Inglese
to give a slap (on lips)
Spagnolo
abofetear,
golpear en los morros
Italiano
dare un mostaccióne
Tedesco
auf die Schnautze hauen.
acollàe, acollài , vrb: acollare Definizione
acapiare, pònnere o pigare in pitzu a càrrigu, po tirare; giare un'ispinta, un'atacu; imbucare a fàere calecuna cosa
Sinonimi e contrari
addossare,
carrigai,
imbucai
Modi di dire
csn:
acollare su pudhecu = prèndhere unu cadhu a s'àteru pro lu domare; fàchere cuforma l'acollat = fai acomenti dh'acucat, segundhu su meledu; acollai a corpus = leare a corpos
Frasi
a su pòburu Deus ndi dhi acollat de prus!
2.
acollai, ca nc'est de ndi fuliai custu muru! ◊ su segrestanu nd'ispicat sa gruxi manna de linna e dhus acollat a cropus!
3.
dhu pigant e dh'acollant a itzabai coment'e canis ◊ is paisanus infrascaus dh'acollant a itzérrius e ispintas ◊ acollant a itzerriai: Est unu fantasma! ◊ e acollat a tirai bentu… gei nd'at fatu pagu!
4.
acostindhe s'ebba e bàtindhe su sedhatzu po su pudhecu ca dhu acollamos!
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
charger,
tomber sur qqn.
Inglese
to saddle,
to charge,
to attack
Spagnolo
cargar,
empujar
Italiano
accollare,
dare addòsso
Tedesco
aufbürden,
herfallen.
allomingiài , vrb: allominzare,
allumenare,
allumingiai,
allumingiare,
lumingiai Definizione
pònnere impróveru a ccn., annomíngiu, ingiúliu, àteru númene a befa
Sinonimi e contrari
addiciai,
annomingiai*,
aparalumenare,
aproegliare,
imparanigiai,
istevinzare
Frasi
dh'iant allumingiau "Peis de gatu"◊ totus is massaos teniant is boes allumenaos
Traduzioni
Francese
affubler d'un sobriquet
Inglese
to nickname
Spagnolo
apodar
Italiano
dare un nomìgnolo
Tedesco
jdm einen Spitznamen anhängen.
cominigàre , vrb: comunigai,
comunigare,
cuminigai,
cuminicare,
cummunigae Definizione
pigare o giare sa comunione, s'óstia cunsagrada (si manígiat meda in forma prnl.); coment'e nm., sa comunione / cominigare a unu apustis mortu = fàghere sa cosa a distempus
Frasi
nessi a Pasca za si comínigat ◊ sos pisedhos su preíderu los at cufessados e cominigados ◊ est morta in d-unu patrefíliu, mancu su tempus de dha comunigai! ◊ fut andau a missa e si fut comunigau ◊ cominigadu ti ses, oe?
2.
est passau su cummunigae ma nemus si est imbannugau
Cognomi e Proverbi
prb:
apustis mortu cuminighedhu…
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
communier
Inglese
to administer holy communion (receive)
Spagnolo
comulgar
Italiano
dare la comunióne,
comunicarsi
Tedesco
die Kommunion spenden empfangen.
creschimoniàre , vrb Definizione
giare o fàere creschimónia, aumentu
Frasi
chi su Segnore bos creschimonzet, a bois e a fizos bostros!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
prospérer
Inglese
to give prosperity
Spagnolo
hacer prosperar
Italiano
dare prosperità
Tedesco
Wohlstand geben.
dàe 1 , vrb: dàere,
dai 1,
dare,
dàrrere Definizione
aporrire, pònnere in manos, intregare calecuna cosa a un'àteru chentza nudha in càmbiu (ma si narat fintzes de bèndhere, de su arresurtare de unu trebballu, e de unu contu); rfl. si narat in su sensu de andhare a calecunu logu, a una bandha, cun che in su sensu de arresurtare o acabbare a una tzerta ora; cun su verbu pòdere o a su tempus benidore tenet su sensu de acontèssere, de capitare deasi comente essit essit / cong. pres.: 2ˆ p. pl. diadas, diedas, dezas; passau: 3ˆ p. pl desint, ant dadu; impr. 2ˆ p. pl: dade, daze, dage (custu cun enclíticu: dagedenosi!)
Sinonimi e contrari
donai,
giai,
gionai,
intregai
/
combidai
/
bèndhere,
frutai,
resurtare
/
addare,
andhare,
finire,
passae,
penciai
| ctr.
leai
Modi di dire
csn:
dare a una cosa = pentzai, donai atentzioni a una cosa; dàreche a… (una cosa, un'ora) = resurtai; dàresi a fàghere, a fuire, a lèzere = pònneresi a fàghere, a si mòere, a fàghere carchi cosa, a fuire, a lèzere; dàresi a carchi cosa = pèrdiri sa conca avatu de ccn. cosa: dàresi a su zogu, a s'interessu, a sa fura, a su triballu, a su binu, a su ziru, a sas féminas; dàreche a subra de una cosa = arrennèsciri a isciri una cosa; dàreche una cosa o a unu in mesu = ponidha, faidha resurtai in mesu, imbusticaidhu in ccn. cosa o chistioni; dàreche in carchi logu = passai in ccn. logu fintzas sentza de dhu bòlliri; èssere dali ca ti doe, a su dami e ti do = donendi sempri (corpus, fuedhus), abbetiai; èssere acanta a si la dare (nadu de duos) = èssiri acanta a s'arropai, acanta a certai; fàghere a su daellea = dona e piga, a manlea, donendi e pighendi sentza de bòlliri donai diaderus; èssere, no èssere in dare = (nau de unu) tènniri ganas, no tènniri ganas de fuedhai (e fintzas de fuedhai mali, meda, tropu)
Frasi
apas de s'América sos mannos tesoros, ma los dias a chie tenet fàmine ◊ si su fàmine inimigu a nois derat istragu si agguantat unu pagu finas a giomper sa figu (Grolle)◊ custa cosa no est sa tua: ti l'ant dada o furada l'as? ◊ setzi un'iscuta: ite ti dao a bufare? ◊ a chie tocat sa rejone diant! ◊ fuo pro li dàrrere un’iscavanada a cussa cara pesada dae sa barrosíghine! (M.Ladu)
2.
chentza lissentza custa cosa no si podet dare ◊ si ndhe agatat meda, ocannu, de custa cosa e la sunt dendhe a sa fuliada ◊ sa divisione cantu bos at dadu, a bois? ◊ ocannu s'olia est dendhe pagu: solu su bíndhighi a maghinada ◊ cussa terra a laore daet su trinta ◊ como sas berbeghes no sunt dhendhe nudha, ma comente anzant comintzant a dare late
3.
dàedi a un'ala ca semus colendhe custa cosa! ◊ a ue mi est dadu su pisedhu, chi no lu so bidindhe inoghe? ◊ che so dadu in cussa carrela e apo fatu innantis ◊ che est dadu in logu malu, caminendhe a denote ◊ che est dau in sos carabbineris e pro no isparare si lis est imbertu ◊ che so dadu in mesu de su ludu ◊ ello ite bonu bisonzu a ndhe dare a custa bandha? ◊ no che so mai pótidu dare a subra de chie podet èssere cussa otada
4.
a ite ora ti che at a dare a finire? ◊ che daet a tardu, a note, a manzanu, a cras, a s'annu chi benit a fàghere custa cosa ◊ ejò, a como ti che at datu a ti ne ammentare?! ◊ a custas cosas ti che daet a fàghere su zustu?!…◊ a cue ti che at dadu a fàghere avitu: avita in su lussu, no in su mànigu! ◊ a èssere canu ti che at dadu a como!
5.
at a dare chi, segundhu comente, custa cosa no si podet fàghere prus ◊ podet dare chi dae como in subra fetat tempus bonu
6.
passant a sos arrestos e ndhe ant impresonadu prus de trinta: assora, medas, bidendhe basi, si sunt dados a fora ◊ no ti dias a fuire candho ti cramant a dare una manu de azudu!
7.
at pérdidu su postu ma si est dadu a sa zoronada e su triballedhu li essit sempre ◊ conca mala, cussu: si est dadu a furare ◊ como mi dao a prànghere, pro cosighedhas gai!…◊ a ue, disdiciada, mi apo a dare?!
8.
a cussu no bi daet! ◊ no bi apo dadu e no ndhe apo cumpresu nudha de su chistionu
9.
dae tentu no ti che diant in mesu, cussos, ca ti ndhe as a impudare! ◊ frade e sorre sunt dami chi ti do pro su bene, pro sa pulítiga ◊ est totu su manzanu a dami chi ti do! ◊ cussos duos sunt acanta a si la dare, no de torrare in paghe! ◊◊ oe no est in dare: no li essit súlida! ◊ oe s'amigu est in dare: a donzunu narat sa sua!
Etimo
ltn.
dare
Traduzioni
Francese
donner
Inglese
to give
Spagnolo
dar,
ofrecer,
producir
Italiano
dare,
offrire,
produrre,
fruttare
Tedesco
geben,
schenken,
erzeugen,
hervorbringen.
donàe, donài, donàre, donàri , vrb Definizione
giare in donu, coment'e arregalu, presente; fàere is donos, mescamente a sa fémina cojuada noa; giare o intregare bastat chi siat, css. cosa e a chie sisiat; s'impreat fintzes po nàrrere s’arresurtau de un'operatzione matemàtica o sa resa de unu trebballu
Sinonimi e contrari
arregalai,
dae 1,
giai,
gionai
| ctr.
bèndhere,
picare
Modi di dire
csn:
donai in ccn. cosa = pessare, atuare, dàreche a subra de carchi cosa, itl. farci caso, badare; donaisí a ccn. cosa = dàresi, betàresi a carchi cosa; donai coru = bastare s'ànimu, su corazu de fàghere carchi cosa; donaindi una frida una callenti = dàrendhe una cràdia e una lena, una chi piaghet e una chi no piaghet; donai frunda mala = fàghere frundha mala, andhare male, dare resurtadu metzanu; donai boxis = betare boghes; donai isciampitas = andhare a s'istòntona istòntona, imbriagos
Frasi
fiat unu chi no donaiat àcua a cani ◊ chi bolis fai diabressi, bai, bendi su chi tenis e donadhu totu ◊ dongissia duus aposentus!
2.
si no fint donatos de oro e de prata nche bortaiant sa cara ◊ su fidantzadu l'at donada: li at leadu anedhu, oritzinas de oro e corona de prata ◊ dh'ant donada meda, s'isposa!
3.
oh, berus aici est: no nc'ia donau!
4.
acabbau su préssiu mi dongu a s'olia, acabbada s'olia a s'aràngiu!
Etimo
ltn.
donare
Traduzioni
Francese
offrir,
faire cadeau
Inglese
to give
Spagnolo
dar,
regalar,
ofrecer
Italiano
dare,
regalare,
offrire,
dispensare
Tedesco
geben,
schenken,
spenden,
ergeben.
imprendài , vrb: imprendhare,
imprennare Definizione
giare in prendha, impromítere o giare calecuna cosa po ndhe garantire o assegurare calecun'àtera
Sinonimi e contrari
impegnai
Frasi
no as a crere chi m'imprendho sa domo pro comporare bestires bellos a tie?! ◊ aia chérfidu imprendhare a sos versos sas boghes piús beras atogadas in sa zente (C.Puddu)◊ deo ti apo imprendhadu su coro
Etimo
ctl.
emprendar
Traduzioni
Francese
donner en gage
Inglese
to pawn (stg.)
Spagnolo
dejar en prenda
Italiano
dare in pégno,
ipotecare
Tedesco
etw. jdm. als Pfand geben.
isperantziàre , vrb: sperantzai Definizione
giare bonos ànimos, giare isperu o ibertu bonu
Etimo
itl.
speranzare
Traduzioni
Francese
donner de l'espoir
Inglese
to give hope
Spagnolo
esperanzar
Italiano
dare speranza
Tedesco
jmdm Hoffnung machen.
oliài, oliàre , vrb Definizione
giare o pònnere is ògios santos a su malàidu, mescamente a su grave morindhosi; fintzes cundhire cun ógiu; rfl. in cobertantza, arrennegare meda
Sinonimi e contrari
estremuntziai,
ozusantare,
pernuliai
Frasi
su preíderu fit oliendhe unu betzu in letu ◊ príderu Nurra, curzat ca mi óliat sa fémina ca est morzendhe! ◊ cuss'ómini est morendisí, dh'ant oliau puru!◊ mi seo immalaidada meda e s'arretore mi at oliau
Etimo
ctl.
oliar
Traduzioni
Francese
donner l'extrème-onction
Inglese
to give the extreme unction
Spagnolo
olear
Italiano
dare l'estrèma unzióne
Tedesco
die letzte Ölung geben.
ozusantàre , vrb Definizione
pònnere, giare is ogiossantos a unu malàdiu
Sinonimi e contrari
oliai,
pernuliai
Frasi
deviat mòrrere dai como a posca, l'aiant fintzamentras ozusantadu e cuminigadu… epuru torresit sanu che pische!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
donner l'extrême- onction
Inglese
to give the extreme unction
Spagnolo
olear
Italiano
dare l'estrèma unzióne
Tedesco
die letzte Ölung geben,
die Krankensalbung geben.
poltantàre , vrb: aportantai,
portantare Definizione
fàere andhare su cuadhu a portante
Frasi
su cadhu de babbai poltantat
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire prendre l'amble
Inglese
to amble
Spagnolo
marchar en paso de ambladura,
portante
Italiano
dare l'àmbio
Tedesco
den Paßgang geben.
scingrài , vrb: isciringare*,
sciringai Definizione
fàere calecuna cosa a siringa in su sensu de samunare o imbuidare un'arremu (es. busciuca); nau in cobertantza, fàere sufrire, agghejare, giare ifadu a unu
Sinonimi e contrari
ifadare
Traduzioni
Francese
cathétériser
Inglese
to catheterize
Spagnolo
poner un catéter
Italiano
cateterizzare,
dare un lavativo
Tedesco
Katheterisieren,
ein Klistier geben.
spurtíri , vrb: ispirtire* Definizione
pistidhire in sa carre comente faet cosa budhia, su sole o àteru, ma fintzes comente faet cosighedha a punta che lana tostada o tètera, cosa arrasposa; giare ifadu, coment'e de cosa chi punghet o pistidhit in sa pedhe
Sinonimi e contrari
fríere,
ispitudhare,
ispitulare,
papai,
pistidhire,
piticare
Frasi
spurtit custu soli: seus in gennarxu e pareus in maju! ◊ notesta mi spurtiat custu pei, comenti dhu portu unfrau ◊ custu maglioni comenti mi tocat mi spurtit in su tzugu, ca sa pedhi est prus dilicada ◊ dhi spurtiat sa buca: fiat bíndhighi dis crocau
2.
funt is ingiustítzias chi ti spurtint
Cognomi e Proverbi
prb:
a chini spurtit coit
Traduzioni
Francese
démanger,
brûler
Inglese
to itch,
to smart
Spagnolo
picar
Italiano
dare prurito,
bruciare
Tedesco
jucken,
brennen.