addeléntu , nm Sinonimi e contrari
aembru,
inginnu,
talentu
Frasi
issa fit ispantada dae s’addelentu de sos meres de domo in totu su chi faghiant
Traduzioni
Francese
esprit,
talent
Inglese
talent
Spagnolo
genio,
talento
Italiano
ingégno
Tedesco
Verstand.
assabiàdu , agt, nm Definizione
chi o chie at cagiau a crebedhu, si est fatu sàbiu
Sinonimi e contrari
acabadu,
acuntzentau,
atinadu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
assagi,
devenu sage
Inglese
become sane again
Spagnolo
que ha recobrado el juicio
Italiano
rinsavito
Tedesco
wieder zu Verstand gekommen.
cumprendhóniu, cumprendhória , nm, nf: cumprendóniu,
cumprendóriu Definizione
sa capacidade de cumprèndhere
Sinonimi e contrari
atibbidura,
atibbiscione,
atinadura,
atuamentu,
capia,
cumprendimentu,
tinnu
| ctr.
incumprendhóniu
Frasi
de no chèrrere pecare mi apo impostu: freno s'istintu cun su cumprendhóniu (Pealesu)◊ ma ses tostau de cumprendóriu, lah! ◊ cussu est unu mammalucu, sentza perunu cumprendhóniu ◊ est piciochedhu allutu, lestru de cumprendóniu ◊ torrant fortzas, salude, chervedhu e cumprendhóniu ◊ cussa est zente mischina, de paga cumprendhória
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
intelligence
Inglese
intelligence
Spagnolo
inteligencia
Italiano
intelligènza,
intendiménto
Tedesco
Verstand.
dessessíre , vrb: disessire Definizione
andhare a fora; essire fora de se, fàere a macu, a irbariadu
Sinonimi e contrari
essire
/
ammachiae,
dischissiare,
irbariare,
iscansae
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
devenir fou
Inglese
to go mad
Spagnolo
enloquecer
Italiano
ammattire
Tedesco
den Verstand verlieren.
mènte , nf: menti Definizione
sa capacidade chi su cristianu tenet de ammentare, arregodare, ischire, cunsiderare e cumprèndhere is cosas, sa capacidade de pentzare, de si abbàlere de totu is atuamentos: a logos est sa parte de ananti de sa conca in artu, is crebedhos, su fronte
Sinonimi e contrari
conca,
carbedhu,
memória
Modi di dire
csn:
is mentis = sos mermos, su nasu in artu in s'oru de cherbedhos (ma a logos sunt sos costazos de sa fronte); èssiri tapau a mentis = portai is mentis tapadas, èssere cun su nasu tupadu, refriadu; m. flaca = ch'iscarescit totu, itl. memòria làbile; essire una cosa de m., passai de m. = iscarèsciri; bènnere o torrare una cosa in m. = arregordai; pònnere m. (a unu) = fai su chi narat unu, fintzas creiridhu; pònniri a menti = dare tentu, contivizare; àere in mente, tènniri a menti = ammentare, arregordai; ischire una cosa a mente, de mente = a memória; sas mentes chi tenia!… = ma càstia, dh'arregordamu, ma mi seu iscarésciu etotu! (dispraxeri po cosa iscaréscia); rúere a mentes in segus = arrúiri a palas a terra; èssere de mentes fines = èssiri àbbili meda a cumprèndiri is cosas, a pentzai a fundu; èssere cun sa mente presa = no arrennèsciri a cumprèndiri, a si acatai; èssere a mente tua, sua = èssiri (nau de tui, de issu) in sèi, pentzendi a menti sana; cumprènnere a mente mea, tua, sua = cumprèndhere chentza chi una cosa mi/ti/bi l'atuet àtere
Frasi
sa mente arresonanno bene l'usa, che persone chi at firmu su sentidu ◊ sa mente mia mi ant ocupadu cun préigas isparos e parlatas
2.
est unu chi no intennet fracos perunos ca giuchet sas mentes sicas ◊ subra sas mentes divinas pro piús brulla, mofa e festa ponent corona de ispinas
3.
custa cosa mi l'iscrio, no siat chi mi fuat dae mente ◊ mih, fizu meu, pone mente a sas peràulas chi ti naro! ◊ a pones mente a tia Gavina e ti chircas muzere? ◊ chi poneiais in menti a is fuedhus mius iais a èssi discípulus e amigus ◊ dhis at fatu imparai sa letzioni a menti po fai sa cummédia ◊ mi est essidu de mente de ispampinare sa gianna de su frundhagu ◊ cun sa mente presa, no mi ammento chi in cussa crésia no narant prus missa dae meda ◊ est chi no ses a mente tua e mi tocat a èssere bona cun tegus, sinono ti tia unfrare sa fàcia a ciafos!◊ aio cumintzatu a cumprènnere cussos contos a mente mea ◊ no l'apo in mente ite mi as nadu deris!◊ no ndh'apo im mente chie mi l'at nadu
Etimo
ltn.
mente(m)
Traduzioni
Francese
esprit
Inglese
mind
Spagnolo
mente
Italiano
ménte
Tedesco
Verstand.
rajòne , nf, nm: arraxoni*,
erresone,
raxoni,
regione,
rejone,
resone,
rexone,
rexoni,
rigione Definizione
capacidade de sa mente de cumprèndhere is cosas, mescamente su giustu, sa beridade, su chi andhat bene o méngius; su èssere in su giustu (e antigamente fintzes sa lei, su ’e sa leze, sa giustítzia de is Sardos); su motivu, su poite si faet calecuna cosa, fintzes argumentu, chistione / ómine de rejone = su chi ponet paghes; chircare su filu de sa resone = cricare s'arrexone, su giustu, punnare a sa filada o bandha giusta
Sinonimi e contrari
iscúgia,
motivu
/
alleca,
chistionu
/
giustu
| ctr.
toltu
Frasi
limbudu isageradu, contu male tiradu at maltratadu chena àere regione (A.Spanu)◊ sos emigrados tiant chèrrere torrare e tenent regione ◊ rajone no ndhe aiant, ma in tzarra binchiant chi pariant deghe ◊ issa l'at promissu e cun rexone ◊ caminas contr'a sa rejone ◊ a chie tocat sa rejone diant, ca tantu no si podet dennegare! (Pirastru)◊ tenes rigione tue! ◊ abazes resone!◊ a chie l'acumpanzat sa regione faghet sas cosas menzus
2.
est unu de sos piús ómines de rejone
3.
in orixos aiet ancora sos rexones de aprimu
Cognomi e Proverbi
prb:
a morte e a rejone no balet fuire
Traduzioni
Francese
raison
Inglese
reason
Spagnolo
razón
Italiano
ragióne
Tedesco
Verstand,
Recht,
Grund.
séru , nm: sieru Definizione
su si serare, su cunsiderare bene totu is cosas, sa capacidade de si acatare de una cosa e de dha cumprèndhere
Sinonimi e contrari
àrviu,
imprastu,
saeru,
selembru,
sinnu
Modi di dire
csn:
male chentza s. = male (fintzas pecu, físsiu) chi unu no si lu connoschet; fémina, ómine de s. = abbistus, àbbilis, atentus, giuditziosus; cane de s. = chi abbizat; leare su s. de carchi cosa = leare oru, àrviu; fora de seru = fora de tinu, chi no atinat, ammachiadu; èssere in seru = in tinu, zustu de conca
Frasi
sas criaduras sunt chentza seru, ma su mannu depet atuare a su chi faghet! ◊ de sa note chi ant segadu a pedra sos bidros de sos barcones nche li est intrannadu unu seru malu ◊ cussu est macu chena seru ◊ a sos fizos de seru su nuraghe mustrat luntanas andheras ◊ est galu a seru sanu mancari apat giampadu sos chent'annos ◊ carimanna, si seru aias tentu ti fist assolada che murone! (M.Murenu)◊ tue morta e deo… ancora so in seru?! ◊ ses resultadu sentza cunsideru ca in sa conca no giughias seru ◊ faedha sintzeru, prite ue sia no ndhe tenzo seru ◊ cussa est genti chen'e sieru!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
jugement,
sagesse,
conscience
Inglese
judgement,
consciousness
Spagnolo
juicio,
sabiduría,
conciencia
Italiano
sénno,
giudìzio,
saggézza,
consapevolézza
Tedesco
Verstand,
Vernunft,
Weisheit,
Bewußtsein.
sínnu , nm Definizione
atuamentu, cumprendhóniu e sabidoria de su cristianu e po cussu etotu sa capacidade de fàere in manera giusta, bene cunsiderada e regulada
Sinonimi e contrari
àrviu,
giudísciu,
imprastu,
selembru,
seru,
tinnu
Modi di dire
csn:
istare o èssere a s. pesadu = atentu de cumprèndhere; fàghere cosa a s. tentu = a didu tentu, abbididarmente
Frasi
lu naro a sinnu sanu ◊ cussu no depet èssere a sinnu sanu, no, su fàghere custos machines! ◊ sos betzos torrant a sinnu de pitzinnos
2.
ndhe l'apo corpada inoghe a sinnu tentu pro faedhare a unu
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
bon sens
Inglese
wisdom
Spagnolo
juicio
Italiano
sénno
Tedesco
Verstand,
Vernunft.
tínnu , nm: tinu Definizione
atuamentu, capacidade de atuare e de cunsiderare bene is cosas, su èssere in podere de is capacidades de sa mente e de sa sabiesa po fàere giustas e bene is cosas
Sinonimi e contrari
santidu
/
atibbidura,
atibbiscione,
atinadura,
atuamentu,
cumprendhóniu,
sinnu
Modi di dire
csn:
èssere, no èssere in tinu = in se, fora de se; andai a tinu de unu = pònnere mente a s'àteru, fàghere comente pessat s'àteru; fai is cosas a tinu, cun tinu = cun cussideru, bene, cun régula, pessendhebbei
Frasi
lis narzeit sos verbos pro los torrare in tinnu sanu ◊ ischit petzi a irgherrimiare cussu pitzocu: s'àsiu l'est zirandhe su tinu! ◊ sa tentascione est manna e bocat s'ànima fora de tinu ◊ ses nendhe, nendhe: ma no ses in tinu, ca ses nendhe machines! ◊ su mare chi est su mare essit e torrat in tinu…◊ sunt brincanne e cantanne che iscidos de tinu ◊ àter'e che pessare a fàchere dommos de lussu: petzi perdimus su tinu!
Cognomi e Proverbi
smb:
Tinu
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
bon sens
Inglese
sense
Spagnolo
juicio,
tino
Italiano
sénno
Tedesco
Verstand.