Ditzionàriu in línia
de sa limba e de sa cultura sarda

addeléntu , nm Sinònimos e contràrios aembru, inginnu, talentu Frases issa fit ispantada dae s’addelentu de sos meres de domo in totu su chi faghiant Tradutziones Frantzesu esprit, talent Ingresu talent Ispagnolu genio, talento Italianu ingégno Tedescu Verstand.

assabiàdu , agt, nm Definitzione chi o chie at cagiau a crebedhu, si est fatu sàbiu Sinònimos e contràrios acabadu, acuntzentau, atinadu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu assagi, devenu sage Ingresu become sane again Ispagnolu que ha recobrado el juicio Italianu rinsavito Tedescu wieder zu Verstand gekommen.

cumprendhóniu, cumprendhória , nm, nf: cumprendóniu, cumprendóriu Definitzione sa capacidade de cumprèndhere Sinònimos e contràrios atibbidura, atibbiscione, atinadura, atuamentu, capia, cumprendimentu, tinnu | ctr. incumprendhóniu Frases de no chèrrere pecare mi apo impostu: freno s'istintu cun su cumprendhóniu (Pealesu)◊ ma ses tostau de cumprendóriu, lah! ◊ cussu est unu mammalucu, sentza perunu cumprendhóniu ◊ est piciochedhu allutu, lestru de cumprendóniu ◊ torrant fortzas, salude, chervedhu e cumprendhóniu ◊ cussa est zente mischina, de paga cumprendhória Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu intelligence Ingresu intelligence Ispagnolu inteligencia Italianu intelligènza, intendiménto Tedescu Verstand.

dessessíre , vrb: disessire Definitzione andhare a fora; essire fora de se, fàere a macu, a irbariadu Sinònimos e contràrios essire / ammachiae, dischissiare, irbariare, iscansae Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu devenir fou Ingresu to go mad Ispagnolu enloquecer Italianu ammattire Tedescu den Verstand verlieren.

mènte , nf: menti Definitzione sa capacidade chi su cristianu tenet de ammentare, arregodare, ischire, cunsiderare e cumprèndhere is cosas, sa capacidade de pentzare, de si abbàlere de totu is atuamentos: a logos est sa parte de ananti de sa conca in artu, is crebedhos, su fronte Sinònimos e contràrios conca, carbedhu, memória Maneras de nàrrere csn: is mentis = sos mermos, su nasu in artu in s'oru de cherbedhos (ma a logos sunt sos costazos de sa fronte); èssiri tapau a mentis = portai is mentis tapadas, èssere cun su nasu tupadu, refriadu; m. flaca = ch'iscarescit totu, itl. memòria làbile; essire una cosa de m., passai de m. = iscarèsciri; bènnere o torrare una cosa in m. = arregordai; pònnere m. (a unu) = fai su chi narat unu, fintzas creiridhu; pònniri a menti = dare tentu, contivizare; àere in mente, tènniri a menti = ammentare, arregordai; ischire una cosa a mente, de mente = a memória; sas mentes chi tenia!… = ma càstia, dh'arregordamu, ma mi seu iscarésciu etotu! (dispraxeri po cosa iscaréscia); rúere a mentes in segus = arrúiri a palas a terra; èssere de mentes fines = èssiri àbbili meda a cumprèndiri is cosas, a pentzai a fundu; èssere cun sa mente presa = no arrennèsciri a cumprèndiri, a si acatai; èssere a mente tua, sua = èssiri (nau de tui, de issu) in sèi, pentzendi a menti sana; cumprènnere a mente mea, tua, sua = cumprèndhere chentza chi una cosa mi/ti/bi l'atuet àtere Frases sa mente arresonanno bene l'usa, che persone chi at firmu su sentidu ◊ sa mente mia mi ant ocupadu cun préigas isparos e parlatas 2. est unu chi no intennet fracos perunos ca giuchet sas mentes sicas ◊ subra sas mentes divinas pro piús brulla, mofa e festa ponent corona de ispinas 3. custa cosa mi l'iscrio, no siat chi mi fuat dae mente ◊ mih, fizu meu, pone mente a sas peràulas chi ti naro! ◊ a pones mente a tia Gavina e ti chircas muzere? ◊ chi poneiais in menti a is fuedhus mius iais a èssi discípulus e amigus ◊ dhis at fatu imparai sa letzioni a menti po fai sa cummédia ◊ mi est essidu de mente de ispampinare sa gianna de su frundhagu ◊ cun sa mente presa, no mi ammento chi in cussa crésia no narant prus missa dae meda ◊ est chi no ses a mente tua e mi tocat a èssere bona cun tegus, sinono ti tia unfrare sa fàcia a ciafos!◊ aio cumintzatu a cumprènnere cussos contos a mente mea ◊ no l'apo in mente ite mi as nadu deris!◊ no ndh'apo im mente chie mi l'at nadu Ètimu ltn. mente(m) Tradutziones Frantzesu esprit Ingresu mind Ispagnolu mente Italianu ménte Tedescu Verstand.

rajòne , nf, nm: arraxoni*, erresone, raxoni, regione, rejone, resone, rexone, rexoni, rigione Definitzione capacidade de sa mente de cumprèndhere is cosas, mescamente su giustu, sa beridade, su chi andhat bene o méngius; su èssere in su giustu (e antigamente fintzes sa lei, su ’e sa leze, sa giustítzia de is Sardos); su motivu, su poite si faet calecuna cosa, fintzes argumentu, chistione / ómine de rejone = su chi ponet paghes; chircare su filu de sa resone = cricare s'arrexone, su giustu, punnare a sa filada o bandha giusta Sinònimos e contràrios iscúgia, motivu / alleca, chistionu / giustu | ctr. toltu Frases limbudu isageradu, contu male tiradu at maltratadu chena àere regione (A.Spanu)◊ sos emigrados tiant chèrrere torrare e tenent regione ◊ rajone no ndhe aiant, ma in tzarra binchiant chi pariant deghe ◊ issa l'at promissu e cun rexone ◊ caminas contr'a sa rejone ◊ a chie tocat sa rejone diant, ca tantu no si podet dennegare! (Pirastru)◊ tenes rigione tue! ◊ abazes resone!◊ a chie l'acumpanzat sa regione faghet sas cosas menzus 2. est unu de sos piús ómines de rejone 3. in orixos aiet ancora sos rexones de aprimu Sambenados e Provèrbios prb: a morte e a rejone no balet fuire Tradutziones Frantzesu raison Ingresu reason Ispagnolu razón Italianu ragióne Tedescu Verstand, Recht, Grund.

séru , nm: sieru Definitzione su si serare, su cunsiderare bene totu is cosas, sa capacidade de si acatare de una cosa e de dha cumprèndhere Sinònimos e contràrios àrviu, imprastu, saeru, selembru, sinnu Maneras de nàrrere csn: male chentza s. = male (fintzas pecu, físsiu) chi unu no si lu connoschet; fémina, ómine de s. = abbistus, àbbilis, atentus, giuditziosus; cane de s. = chi abbizat; leare su s. de carchi cosa = leare oru, àrviu; fora de seru = fora de tinu, chi no atinat, ammachiadu; èssere in seru = in tinu, zustu de conca Frases sas criaduras sunt chentza seru, ma su mannu depet atuare a su chi faghet! ◊ de sa note chi ant segadu a pedra sos bidros de sos barcones nche li est intrannadu unu seru malu ◊ cussu est macu chena seru ◊ a sos fizos de seru su nuraghe mustrat luntanas andheras ◊ est galu a seru sanu mancari apat giampadu sos chent'annos ◊ carimanna, si seru aias tentu ti fist assolada che murone! (M.Murenu)◊ tue morta e deo… ancora so in seru?! ◊ ses resultadu sentza cunsideru ca in sa conca no giughias seru ◊ faedha sintzeru, prite ue sia no ndhe tenzo seru ◊ cussa est genti chen'e sieru! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu jugement, sagesse, conscience Ingresu judgement, consciousness Ispagnolu juicio, sabiduría, conciencia Italianu sénno, giudìzio, saggézza, consapevolézza Tedescu Verstand, Vernunft, Weisheit, Bewußtsein.

sínnu , nm Definitzione atuamentu, cumprendhóniu e sabidoria de su cristianu e po cussu etotu sa capacidade de fàere in manera giusta, bene cunsiderada e regulada Sinònimos e contràrios àrviu, giudísciu, imprastu, selembru, seru, tinnu Maneras de nàrrere csn: istare o èssere a s. pesadu = atentu de cumprèndhere; fàghere cosa a s. tentu = a didu tentu, abbididarmente Frases lu naro a sinnu sanu ◊ cussu no depet èssere a sinnu sanu, no, su fàghere custos machines! ◊ sos betzos torrant a sinnu de pitzinnos 2. ndhe l'apo corpada inoghe a sinnu tentu pro faedhare a unu Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu bon sens Ingresu wisdom Ispagnolu juicio Italianu sénno Tedescu Verstand, Vernunft.

tínnu , nm: tinu Definitzione atuamentu, capacidade de atuare e de cunsiderare bene is cosas, su èssere in podere de is capacidades de sa mente e de sa sabiesa po fàere giustas e bene is cosas Sinònimos e contràrios santidu / atibbidura, atibbiscione, atinadura, atuamentu, cumprendhóniu, sinnu Maneras de nàrrere csn: èssere, no èssere in tinu = in se, fora de se; andai a tinu de unu = pònnere mente a s'àteru, fàghere comente pessat s'àteru; fai is cosas a tinu, cun tinu = cun cussideru, bene, cun régula, pessendhebbei Frases lis narzeit sos verbos pro los torrare in tinnu sanu ◊ ischit petzi a irgherrimiare cussu pitzocu: s'àsiu l'est zirandhe su tinu! ◊ sa tentascione est manna e bocat s'ànima fora de tinu ◊ ses nendhe, nendhe: ma no ses in tinu, ca ses nendhe machines! ◊ su mare chi est su mare essit e torrat in tinu…◊ sunt brincanne e cantanne che iscidos de tinu ◊ àter'e che pessare a fàchere dommos de lussu: petzi perdimus su tinu! Sambenados e Provèrbios smb: Tinu Ètimu spn. Tradutziones Frantzesu bon sens Ingresu sense Ispagnolu juicio, tino Italianu sénno Tedescu Verstand.